Βρεθήκαμε σε ένα από τα πιο κεντρικά και αναγνωρίσιμα σημεία των Αθηνών. Μπροστά στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών, μέρος της «Aθηναϊκής Τριλογίας», τα οποία θεμελιώθηκαν το 1839 σε σχέδια του Χανς Κρίστιαν Χάνσεν.
Η Πηνελόπη Παπαηλία διδάσκει Κοινωνική Ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και είναι ιδρυτικό μέλος του ερευνητικού εγχειρήματος dëcoloиıze hellάş που φιλοδοξεί να επανεξετάσει τη σχέση της Ελλάδας με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και να συνεισφέρει στο παγκόσμιο κίνημα αποαποικιοποίησης.
Ακούγεται συχνά πως η Ελλάδα δεν ήταν αποικιοκρατική δύναμη. Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο άσπρο μαύρο. Έχουμε αναρωτηθεί αν η χώρα μας συμμετείχε σε αποικιοκρατικές πρακτικές και αν «βαφτίστηκε στον ευρωπαϊκό τρόπο βίας»;
Η Πηνελόπη Παπαηλία επέλεξε να συναντηθούμε σε αυτό το σημείο, γιατί από το 1900 στέκει εκεί, μπροστά στα μάτια μας, ο ανδριάντας του William Gladstone. «Τα αγάλματα είναι ναοί της λευκής υπεροχής», θα πει στην κάμερα της Popaganda.
Οι αποκαθηλώσεις αγαλμάτων ηγετών και ιδιοκτητών σκλάβων κέρδισαν την παγκόσμια προσοχή το 2020, μετά τη δολοφονία του George Floyd στις ΗΠΑ. Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις είδαμε μέχρι και βεβηλώσεις αγαλμάτων που σχετίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με την αποικιοκρατία. Για παράδειγμα, στο Βέλγιο αποκαθήλωσαν το άγαλμα του βασιλιά Λεοπόλδου Β’, του «σφαγέα του Κονγκό», ενώ στο Bristol το άγαλμα του Εdward Colston, ενός δουλεμπόρου.
Όμως το κίνημα αποαποικιακών αποκαθηλώσεων είχε ξεκινήσει ήδη από το 2015, όταν ένας μαύρος φοιτητής πέταξε κόπρανα στο άγαλμα του Βρετανού μεγιστάνα Cecil Rhodes στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν στη Νότια Αφρική. Έτσι, ξεκίνησε το #RhodesMustFall, ένα κίνημα αποαποικιοποίησης, με έμφαση στον θεσμικό ρατσισμό, την πατριαρχία και το ευρωκεντρικό πρόγραμμα σπουδών.
Η σύγχρονη «μνημειοκλασία», όπως αποκαλεί η κ. Παπαηλία τις αποκαθηλώσεις αυτές, «ριζοσπαστικοποιεί τη μνήμη, εκθέτοντας τα θεμέλια της βίας στην οποία στηρίζεται η δυτική ευμάρεια και συμβάλλει στην αποαποικιοποίηση των επιστημών μας», υποστηρίζει η ίδια. «Η κινηματική αποκαθήλωση μνημείων (fallism) έχει λειτουργήσει ως εργαλείο πολιτικής αντίστασης στην περιθωριοποίηση, τη διάκριση και τον αποκλεισμό, ως καταλύτης στον αγώνα για τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη, ως τρόπος ενεργής πολιτικής παρέμβασης στον αστικό ιστό και αμφισβήτησης της επίμαχης ιστορικής κληρονομιάς».
Γιατί υπάρχει τόση αδιαφορία της ελληνικής κοινωνίας σχετικά με την αποικιοκρατία; Η Ελλάδα φαίνεται να ευθυγραμμίστηκε με τα ευρωκεντρικά αφηγήματα της παγκόσμιας ιστορίας και την «λευκή αθωότητα» και να συντάχθηκε στη «λευκή πλευρά της ιστορίας», όπως τονίζει η κ. Παπαηλία. Σύμφωνα με την ίδια, υπάρχει αυτή η «συνενοχή με το λευκό προνόμιο που απολαμβάνουμε στο παγκόσμιο φυλετικοποιημένο σύστημα, από τη δική μας περιφερειακή θέση».
«Το επίπεδο κατανόησης των λευκών Ευρωπαίων για ζητήματα φυλής και ρατσισμού, ακόμα και εκείνων που θεωρούν τον εαυτό τους συμπονετικό, καλλιεργημένο και ενημερωμένο, είναι τραγικά χαμηλό», λέει ο καθηγητής κοινωνιολογίας Gary Younge.
Τι γίνεται με τα μνημεία που σχετίζονται με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία που βρίσκονται στην πρωτεύουσά μας; «Γιατί στέκεται ένα τέτοιο άγαλμα στην Αθήνα ή γιατί δεν έχουμε σκεφτεί τι είναι αυτό το άγαλμα; Στην Αγγλία έχουν ασκηθεί κριτικές, έχουν βγάλει το όνομά του από κτίρια στα πανεπιστήμια, ενώ εμείς έχουμε αυτό το άγαλμα εδώ πέρα», αναρωτιέται η καθηγήτρια, δείχνοντας το άγαλμα του Γλάδστωνος.
Είναι από τα σημεία που, όπως θεωρεί η ίδια, κρύβουν την ιστορία. «Αυτά τα άτομα σχετίζονται με τα εγκλήματα της ιστορίας και αποκαλύπτουν τη βία που είναι στα θεμέλια της Ευρώπης. Η ιστορία της αρπαγής γης, οι γενοκτονίες, η αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο, όλα αυτά είναι η ιστορία της Ευρώπης, η οποία κρύβεται σε τέτοια αγάλματα. Γιατί φαίνεται σαν να είναι κάτι που τιμά την ιστορία».
Επίσης, υπάρχουν κάποιοι φιλέλληνες, για παράδειγμα, στη ναυμαχία του Ναυαρίνου, με τρεις επικεφαλής, τον αντιναύαρχο Κόδριγκτον, τον υποναύαρχο Δεριγνύ και τον υποναύαρχο Χέιδεν. «Ο Δεριγνύ, που υπάρχει δρόμος με το όνομά του, συμμετείχε σε εκστρατεία να ξαναφέρει τη δουλεία στην Αϊτή, όπου έγινε η πρώτη τόσο ριζοσπαστική επανάσταση που είχαν διώξει τα αφεντικά τους και έγινε η κατάργηση της δουλείας από το 1804».
«Ποιοι είναι οι νικητές της ιστορίας; Αυτοί που έχουν την εξουσία προβάλλουν (σ.σ.: τους νικητές) στον δημόσιο χώρο και δημιουργούν έναν δημόσιο χώρο στον οποίο φαίνεται ότι όλοι έχουμε πρόσβαση, αλλά μόνο συγκεκριμένοι πολίτες έχουν πρόσβαση», σημειώνει.
Η Πηνελόπη Παπαηλία μιλά για την ιδιάζουσα περίπτωση της Ελλάδας και το πώς η ιστορία του ελληνικού έθνους συνδέεται με ρατσιστικές πρακτικές του σήμερα, όπως η «λεύκανση της Μεσογείου». Μπορούμε να δούμε στην Ελλάδα παραδείγματα, «κάθε φορά που έχουμε ζητήματα όπως με την Πύλο, με το προσφυγικό, όταν βγαίνουν στο λόγο των Ελλήνων πολύ ρατσιστικές εκφράσεις, πχ. για τον Πακιστανό».
«Αλλά εμείς θεωρούμε ότι δεν έχουμε κάποια σχέση με τη φυλετικοποίηση, ότι είμαστε εκτός», συνεχίζει. «Τι σχέση μπορεί να έχει η Ελλάδα με την ιστορία της αποικιοκρατίας; Σίγουρα δεν είμαστε Αγγλία, αλλά δεν είμαστε έξω από αυτό», σημειώνει, τονίζοντας τη χρήση του αρχαίου ελληνικού παρελθόντος «για να εγγραφούμε στην Ευρώπη» και να χτίσουμε «την αισθητική της λευκότητας». «Είναι ταμπού θέματα για την Ελλάδα, γιατί έχουμε στηρίξει την δική μας ταυτότητα τόσο πολύ σε αυτή την προνομιακή σχέση με το παρελθόν μας», δηλώνει.
«Αν θέλουμε να καταλάβουμε τον σημερινό ρατσισμό, πρέπει να καταλάβουμε τι γίνεται με το Παλαιστινιακό στην Ελλάδα σήμερα. Μπορούμε, επίσης, με το προσφυγικό και τον χειρισμό των μειονοτήτων, τη δημιουργία της ιδέας της μειονότητας, τους Ρομά και τη σχέση μας μαζί τους, να δούμε ότι όλα αυτά σχετίζονται με μια κοινή λογική και μια διαδικασία λεύκανσης. Είναι προσπάθειες να ανήκουμε στην Ευρώπη, παρότι αυτό πολλές φορές αμφισβητείται, ενώ η Ελλάδα χρησιμοποιείται ως ένα μεθόριο που κάνει τη βρώμικη δουλειά της Ευρώπης και κρατάει απ’ έξω τους πρόσφυγες, τους μουσουλμάνους».
Η Πηνελόπη Παπαηλία τονίζει τη μεγάλη ανάγκη για αποαποικιοποίηση της ιστορίας, που σημαίνει ότι «πρέπει να δούμε πώς η ιστορία έχει χρησιμοποιηθεί με αποικιοκρατικό τρόπο, όπως σε αυτό το χώρο που είμαστε, όπου κρύβεται η ιστορία. Κατά πόσο έχουμε συμμετάσχει σε αυτό, στο ελληνικό πανεπιστήμιο».
Ένα άλλο πράγμα που κάνουμε στην Ευρώπη είναι «η τάση να λέμε ότι στην Αμερική είναι χειρότερα. Εκεί υπάρχει βασικά ο ρατσισμός, εδώ έχουμε μεν, αλλά δεν σκοτώνουν τους μαύρους στον δρόμο, όπως στην Αμερική. Όμως η Αμερική είναι το παιδί της Ευρώπης. Δεν είναι κάτι άλλο. Πώς πήγαν οι δούλοι εκεί; Ποιοι είναι οι λευκοί που είναι στην Αμερική; Άρα υπάρχει η προσπάθεια κάπως να ξεφορτωθούμε την ιστορία και να το παίξουμε τίμια».
Άρα, ιδανικά, τα αγάλματα αποικιοκρατών και δουλεμπόρων πρέπει να τα ρίξουμε; «Σε κάποιες περιπτώσεις πρέπει να φύγουν. Πραγματικά, είναι μια επιβολή στους ανθρώπους σε ορισμένες συνθήκες», αναφέρει η κ. Παπαηλία, εφιστώντας την προσοχή στο να μην γίνει η αποαποικιοποίηση απλά ένα άλλο έκθεμα. «Πρέπει να το προσέχουμε αυτό, γιατί η αποικιοποίηση σχετίζεται και με διακυβεύματα που έχουν να κάνουν με την αποκατάσταση ή την κατάργηση».
«Μιλάμε για μια προσπάθεια να αποκαλύψουμε τη βία πάνω στην οποία χτίζεται η Ευρώπη. Πολλές φορές θεωρούν ότι βία είναι να ρίξεις το άγαλμα, αλλά αντιστρέφεται αυτό κατά κάποιο τρόπο. Γιατί αυτή η ιστορία είναι η ιστορία αυτών των εγκλημάτων που φανερώνονται με την αποκαθήλωση», δηλώνει η καθηγήτρια. «Η ίδια η ιστορία γίνεται μια τεχνολογία της αποικιοκρατίας και οι επιστήμες μας έχουν χρησιμοποιηθεί για να προβάλουμε ένα δυτικό όραμα της ιστορίας».
