Στην αρχή πρέπει ν’ αποδοθεί το credit της ιδέας στην εκπομπή Ιστορικοί Περίπατοι της ΕΡΤ, όπου εκεί ο καθηγητής ιστορίας Βαγγέλης Καραμανωλάκης περιέγραψε την ιστορία του Έλληνα φοιτητή στα περίχωρα της Αθήνας. Αλλά ότι έχει τόσο ενδιαφέρον, αξίζει να το ξαναβλέπουμε ή να το ξαναδιαβάζουμε, ειδικά όταν η περίσταση είναι τέτοια, δηλαδή η επέτειος από την Εξέγερση του Πολυτεχνείου. Αλλά ας αρχίσουμε από την αρχή. Πότε συναντάμε για πρώτη φορά την ιδιότητα του φοιτητή στην Ελλάδα;
«Ο φοιτητής εμφανίζεται πρώτη φορά με τον Όθωνα. Δεν είναι όπως λένε πολλοί ιδέα του Καποδίστρια το Πανεπιστήμιο. Παραλαμβάνει τη χώρα από ένα πόλεμο και δεν ενδιαφέρεται σε πρώτη φάση να φτιάξει πανεπιστήμιο αλλά τεχνικές σχολές. Από την άλλη ο Όθωνας έρχεται από μια χώρα με γραφειοκρατία, έτσι τον ενδιαφέρει από πρώτη στιγμή να φτιάξει μια ανώτατη εκπαίδευση που να φτάνει μέχρι το Πανεπιστήμιο ώστε να παραχθεί μια ελίτ.»
Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης.
Ποιοι είναι δηλαδή οι πρώτοι φοιτητές; Στην πραγματικότητα μπορεί να πάει όποιος έχει απολυτήριο γυμνασίου. Δεν υπάρχουν εξετάσεις.
Γιατί αυτό; Επειδή το να έχεις απολυτήριο γυμνασίου εκείνη την εποχή ήταν κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Σε όλη τη χώρα σκέψου ότι υπάρχουν τρία γυμνάσια: στην Αθήνα, στην Πάτρα και στο Ναύπλιο. Δεν έχει δίδακτρα επίσης το Πανεπιστήμιο. Μιλάμε μόνο για άντρες, η πρώτη γυναίκα εισάγεται το 1890…
Ποιες σχολές; Φιλοσοφική, Ιατρικη, Νομική και Θεολογική. Την πρώτη χρονιά είναι 52 άτομα. Τα πρώτα χρόνια επίσης έχει ενδιαφέρον ότι οι περισσότεροι έρχονται από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Γι’ αυτό ιατρική και φιλοσοφική είναι πρώτες σε προτιμήσεις αφού γιατρός και φιλόλογος μπορούσαν να βρουν πολύ εύκολα δουλειά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ας σκεφτούμε λίγο την εικόνα αυτού του φοιτητή.
Η στολή της Φοιτητικής Φάλαγγας.
Ποια είναι; Το να είσαι φοιτητής αποκτά σταδιακά από μόνο του μια πολύ μεγάλη σημασία. Κύρος. Οι περισσότεροι δουλεύουν ήδη ως τελειόφοιτοι. Αρχίζει έτσι να συγκεντρώνεται ένας πληθυσμός που παρακολουθεί ελεύθερα και το πτυχίο έρχεται όταν θα τελειώσεις όλα τα μαθήματα. Δεν υπάρχει το ζήτημα της υποχρεωτικής παρακολούθησης. Αυτοί οι άνθρωποι ζούνε στο Πανεπιστήμιο, ξέρουμε ότι γύρω από το χώρο του, εκεί δηλαδή που είναι τώρα το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών στην Ακαδημίας, δημιουργούνται τα στέκια τους. Επίσης εμπλέκονται στην πολιτική ζωή του τόπου και αυτός είναι ο μεγάλος φόβος του οθωνικού καθεστώτος.
Και πότε είναι η πρώτη μαζική εκδήλωση τους, τα Ευαγγελικά (1901) μπορεί να πει κανείς; Όχι, αυτά συνέβησαν πολύ μετά. Είναι το 1839 όταν πάνε στον καθηγητή, τον Δημήτρη Μαυρογορδάτο, όπου διδάσκει ιατρική και του λένε διδάσκεις γρήγορα και δεν μπορούμε να σε καταλάβουμε. Στην πραγματικότητα ο Μαυρογορδάτος είναι πολύ στενά συνδεδεμένος με τον Όθωνα.
Τα Σκιαδικά, η πρώτη μεγάλη διαμαρτυρία
«Γίνονται το 1859 και εντάσσονται απόλυτα στο κλίμα εναντίον του Όθωνα. Κάθε Κυριακή ο τελευταίος κάνει βόλτα στο Ζάππειο και εμφανίζονται φοιτητές και μαθητές που φορούν σκιάδια- καπέλα που δεν είναι τα συνήθη που παράγονται στην Ιταλία αλλά ελληνικά από τη Σίφνο. Αυτό εμπεριέχει το μήνυμα ότι εμείς στηρίζουμε τα ελληνικά προϊόντα, άρα ενάντια στην ξενόφερτη δυναστεία. Επεμβαίνει η αστυνομία, γίνονται συλλήψεις και θεωρούνται πολύ σημαντικά γιατί είναι η πρώτη δημόσια εκδήλωση αντίδρασης στον Όθωνα.»
Φοιτητές το 1901. Από τις κινητοποιήσεις για τα Ευαγγελικά – Ορεστειακά.
Από τις κινητοποιήσεις για τα Ευαγγελικά – Ορεστειακά όπου οι φοιτητές διαμαρτύρονται ενάντια στη δημοτική.
Τι παρατηρείται όταν αρχίζει να διευρύνεται η Ελλάδα; Μεγαλώνει ο αριθμός των φοιτητών, η Νομική γίνεται πρώτη στις προτιμήσεις και διευρύνεται η πόλη.
Πώς; Με δύο τρόπους. Ο ένας επειδή το Πανεπιστήμιο είναι το κέντρο της πόλης, και μεγαλώνει το ίδιο την παρουσία του στην πόλη και το άλλο ότι οι φοιτητές δημιουργούν τη Νεάπολη και τα Εξάρχεια αφού οι επαρχιώτες φοιτητές μένουν εκεί. Σιγά σιγά η ιδιότητα του φοιτητή είναι μια ιδιότητα ενός ανθρώπου με πραγματικό και συμβολικό κύρος. Έτσι μόνο μπορούμε να καταλάβουμε τα Ευαγγελικά και τα Ορεστειακά.
Όπου τι συμβαίνει εκεί; Ξεσπάνε θεωρώντας αδιανόητο να μεταφραστεί το Ευαγγέλιο στην δημοτική.
Δεν είναι κάτι το οπισθοδρομικό αυτό; Είναι αλλά πρέπει να σκεφτούμε λίγο το κλίμα της εποχής. Στο τέλος του 19ου αιώνα υπάρχει μια μεγάλη στροφή στον εθνικισμό συνδεδεμένο με τον ιμπεριαλισμό. Οι φοιτητές σε όλη την Ευρώπη στρέφονται προς τα εκεί. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί οι φοιτητές θα στελεχώσουν τους στρατούς στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το δεύτερο είναι ότι η γλώσσα για το Πανεπιστήμιο της Αθήνας είναι αυτό που θα έλεγε ο Μπουρντιέ ένα συμβολικό κεφάλαιο. Δεν είναι μόνο η υπεράσπιση της πατρίδας αλλά ότι αυτοί οι άνθρωποι κατέχουν ένα κοινωνικό κεφάλαιο που τους επιτρέπει να διακρίνονται. Εκείνη την ώρα που διαμαρτύρονται ενάντια στην δημοτική, διαμαρτύρονται στην ουσία ενάντια στην απώλεια αυτού του κεφαλαίου.
Η εμφάνιση του «Φτωχού Φοιτητή»
Διαμαρτυρία φοιτητών το 1930.
«Μετά το 1910 αλλάζουν όλα. Έρχεται ο Βενιζέλος, διευρύνεται το Πανεπιστήμιο ακόμα περισσότερο και μπαίνουν και κατώτερα στρώματα. Την ίδια στιγμή μπαίνουν αριστερές ιδέες στο Πανεπιστήμιο. Στους χώρους τους υπάρχει μια ιδιαιτερότητα, επειδή είναι ένας χώρος που συγκεντρώνονται νέοι, αμέσως στοχοποιείται από την κεντρική εξουσία. Παρά το γεγονός ότι οι κομμουνιστές είναι λίγοι, αμέσως ξεκινά μια αντικομμουνιστική εκστρατεία.»
Γιατί είναι λίγοι οι κομμουνιστές φοιτητές; Ακόμα και για την αριστερά, ο φοιτητής της δεκαετίας του ´20, είναι κάποιος που δεν την ενδιαφέρει. Την ενδιαφέρει ο εργάτης. Ο φοιτητής θεωρείται μικροαστικό στοιχείο. Μετά το 1925 όμως υπάρχει μια στροφή προς τους εργάτες φοιτητές. Υπάρχουν κάτι περίφημα ποιήματα του Κοτζιούλα που μιλάνε για τον φτωχό φοιτητή. Από τότε ξεκινούν να φτιάχνονται και οι πρώτες παράνομες οργανώσεις μέσα στα πανεπιστήμια όπως η ΟΚΝΕ. Έτσι, εμφανίζεται και η σύγκρουση στα προαύλια πια μεταξύ αριστερών και εθνικιστών φοιτητών.
Οι ελληνικές ιδιαιτερότητες
«Υπάρχει μεγάλη κοινωνική κινητικότητα στην Ελλάδα. Σε αυτή παίζει ρόλο το Πανεπιστήμιο ως το μέσο για ν’ ανέβεις κοινωνικά. Αυτό συμβαίνει γιατί το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει φραγμούς (δίδακτρα ή εξετάσεις). Γι’ αυτό και μέχρι πρόσφατα είχε αυτό το τεράστιο κύρος, καθώς, πέρα από όλα τα άλλα, ήταν άμεσα συνδεδεμένο με την επαγγελματική αποκατάσταση.»
Γιατί όμως σήμερα έχει υποβαθμιστεί τόσο η αξία του; Με την έννοια ότι ενώ σε πολλές χώρες αποτελεί τη μοναδική διέξοδο να φύγεις από την οικογένεια, στην Ελλάδα η οικογένεια παραμένει η μοναδική διέξοδος ώστε να τ’ αποφύγεις όλα; Αυτό έχει να κάνει πολύ με την κρίση, με μια βαθιά συντελούμενη διαρκώς κοινωνική συντηρητικοποίηση. Αυτό φτιάχνει ένα ιδανικό άλλοθι στους φοιτητές ώστε να μη θέλουν να φύγουν από την οικογένεια τους. Το βλέπω και στους φοιτητές μου ότι ενώ για τη δική μου τη γενιά, η ιδέα του να φύγουμε από το σπίτι ήταν…
Έπος! Αυτό ακριβώς. Αυτή τη στιγμή όμως δεν συμβαίνει. Μέσα στο πλαίσιο της κρίσης η οικογένεια έχει αποκτήσει μια κομβική σημασία, γίνεται το ασφαλές καταφύγιο.
Αυτό όμως δεν είναι μια αιτία για να υποβαθμιστεί το πανεπιστήμιο; Όταν οι ίδιοι οι φοιτητές δεν το υποστηρίζουν; Έχει αλλάξει ο ρόλος του Πανεπιστημίου με την κρίση, το νόημα των σπουδών. Τώρα πια το πανεπιστημιακό πτυχίο δεν ισούται με επαγγελματική αποκατάσταση. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες ενδιαφέρονται να πάρουν όσο το δυνατόν το γρηγορότερο το πτυχίο, να δουν τι θα κάνουν, να συνεχίσουν μεταπτυχιακές σπουδές ή να ψάξουν για δουλειά.
Οι φοιτητές και η Δικτατορία του 1967
Η χούντα φοβάται τους φοιτητές; Τους φοβάται γιατί έχουν συμμετάσχει σε όλες τις αντιδράσεις της εποχής. Είναι η γενιά που έχει γεννηθεί μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Έχει μέσα τους Λαμπράκηδες και το χώρο του κέντρου. Άλλωστε την πρώτη μέρα στα Γιάννενα ή στο Ηράκλειο είναι και οι φοιτητές που αντιδρούν στο πραξικόπημα
Ενώ, όμως, τα προηγούμενα χρόνια υπήρχε τόσο μεγάλη ένταση, μια «επαναστατική γυμναστική» όπως θα την έλεγαν σήμερα, γιατί δεν αντέδρασαν πιο μαζικά αμέσως; Έχουμε στο μυαλό μας τη Χούντα λίγο γελοιογραφικά. Ας το δούμε λίγο διαφορετικά, όμως. Την πρώτη μέρα συλλαμβάνουν 6.000 ανθρώπους και τους πάνε στη Γυάρο. Ήδη ακούγονται οι φήμες για τους πρώτους νεκρούς. Επικρατεί αμέσως ένα κύμα τρομοκρατίας, λογοκρισίας και σιωπής.
Πως συνέλαβαν 6.000 σ’ ένα βράδυ; Αυτό μαρτυρά ένα συστηματικό φακέλωμα. Μετά τον εμφύλιο η Ελλάδα μπαίνει σε μια περίοδο καχεκτικής δημοκρατίας. Τα σχέδια για τις συλλήψεις υπάρχουν πολύ νωρίτερα και έχουν εκπονηθεί από το Στρατό που είναι σε επαφή και σε συνεργασία με τις κυβερνήσεις. Το μόνο που κάνει η Χούντα είναι ότι προσθέτει σε αυτούς τους αριθμούς και μερικές εκατοντάδες ακόμα που είναι η πολιτική ηγεσία της εποχής. Τα σχέδια αυτά προϋπάρχουν γιατί υπάρχει ένα βαθύ κράτος που από τον εμφύλιο και μετά έχει επεξεργαστεί μια σειρά από κινήσεις που θα το επιτρέψουν να διατηρήσει την κυριαρχία του ακόμα και αν υπάρξει λαϊκή στροφή προς το κέντρο ή την αριστερά. Έχει συμβεί, άλλωστε ήδη μια σημαντική μετατόπιση τη δεκαετία του ‘60.
Όπου; Ανοίγουν τα Πανεπιστήμια πάλι με την κατάργηση των διδάκτρων από τον Γεώργιο Παπανδρέου και παράλληλα έχουμε την ισχυρή άνοδο πολιτικών κινημάτων που είναι και πολιτιστικά μαζί. Οι αλλαγές αυτές είναι ουσιαστικές γιατί συνδέονται με μια συνολική αντίληψη ζωής. Το να είσαι λαμπράκης, εννοώ μέλος της Νεολαίας Λαμπράκη, σημαίνει μια γενικότερη στάση ζωής. Πολλοί και πολλές από αυτούς τους νέους αντιστάθηκαν στην χούντα για να συλληφθούν πολύ γρήγορα. Και όχι μόνο συλλαμβάνονται αλλά βασανίζονται φρικτά. Διαλύονται οι φοιτητικοί σύλλογοι, μπαίνει στρατιωτικός επίτροπος στα Πανεπιστήμια…
Ο ρόλος των καθηγητών; Όπως συμβαίνει πάντα, δεν είναι ενιαίος. Αμέσως το καθεστώς απολύει ανθρώπους, παράλληλα απολύει οποιονδήποτε αντιδράσει. Από την άλλη μεριά ένα μέρος μεγάλο σωπαίνει και υπάρχει και ένα τμήμα που συμμετέχει σε αυτό που είναι το νέο όραμα της Χούντας. Αυτοί είναι που θα φύγουν και με την αποχουντοποίηση των πανεπιστημίων μετά το 1974. Δεν υπάρχουν αντιδράσεις από τα πανεπιστήμια ως θεσμός. Το πανεπιστήμιο είναι ένας θεσμός που έχει μάθει να επιβιώνει βρισκόμενος σε ένα διάλογο με τις εκάστοτε εξουσίες.
Διαμαρτυρίες τη δεκαετία του ’60.
Πάντως είναι μια περίοδο που στα πανεπίστημια ως κατάσταση και όχι ως θεσμός γίνεται ο κακός χαμός. Βιετνάμ, Μάης του 68 και πολλά άλλα. Υπάρχει μεγαλύτερη απόσταση απ’ όση σήμερα και κλίμα τρομοκρατίας. Όταν στην Αθήνα της χούντας, οι φοιτητές συγκεντρώνονται για να δουν το «Φράουλες και Αίμα», παρεμβαίνει η αστυνομία. Δεν θέλουν να επιτρέψουν τίποτα από αυτά. Ο απόηχος του Μάη του ’68 όμως φτάνει και στην Ελλάδα. Μέσα από τις λογοκριμένες ειδήσεις του εξωτερικού δελτίου, από τους Έλληνες που σπουδάζουν στο εξωτερικό, οι οποίοι γυρίζουν τα καλοκαίρια και μεταδίδουν τις πληροφορίες. Μετά το 1970, όταν η Χούντα κάνει την άρση της προληπτικής λογοκρισίας έρχονται μέσα από τις εκδόσεις, τα περιοδικά, το Κύτταρο, τη μουσική, όλους αυτούς τους χώρους που γεννιέται μια νέα κουλτούρα που είναι πολύ συνδεδεμένη με όλα αυτά που συμβαίνουν διεθνώς. Αυτό το κλίμα θα επηρεάσει την επόμενη γενιά από τους Λαμπράκηδες, που είναι η γενιά του Πολυτεχνείου που έχουν ένα επιπλέον χαρακτηριστικό.
Ποιο είναι αυτό; Τα παιδιά αυτά μεγαλώνουν μέσα στη Χούντα και είναι λιγότερο φοβισμένα από το καθεστώς. Όταν η Δικτατορία μετά την αποπομπή από το συμβούλιο της Ευρώπης θα προσπαθήσει να κάνει μια φιλελευθεροποίηση, θα δημιουργήσει ρωγμές μέσα από τις οποίες θα βγουν δυνάμεις εναντίον της, κατά κύριο λόγο οι φοιτητές που διαμαρτύρονται με τα νομικά περιθώρια που τους δίνει η ίδια Χούντα.
Όπως; Την ώρα που ξεκινά η συζήτηση για το τι θα γίνει με τους φοιτητικούς συλλόγους, αυτοί ζητούν ελεύθερες εκλογές. Οι φοιτητές αντιμετωπίζονται πάντα με δυσκολία από τ’ αυταρχικά καθεστώτα γιατί υπάρχει μια μεγάλη ευαισθησία από την κοινή γνώμη. Δεν θέλει αρχικά να χρησιμοποιήσει βία. Την ώρα που ξεσπάει η βία στο Πολυτεχνείο, έχει φτάσει στο σημείο να θεωρεί ότι δεν υπάρχει άλλο μέσο. Έχει πολύ ενδιαφέρον ότι οι νεκροί του Πολυτεχνείου είναι κυρίως αυτοί που έρχονται από έξω. Τη χούντα δεν την τρομάζει το «κάστρο» αλλά ότι από τις γειτονιές κατεβαίνουν χιλιάδες κόσμου.
Η Χούντα πέφτει από το Πολυτεχνείο; Η Χούντα πέφτει από την Κύπρο. Σε μεγάλο βαθμό όμως τις δίκες της Χούντας τις χρωστάμε στο Πολυτεχνείο. Το αίμα που χύθηκε έπρεπε να πληρωθεί, υπήρχε ένα βαθύ ρήγμα.
Μετά τη Δικτατορία- Η αρχή και το τέλος της εποχής της εξιδανίκευσης
«Το Πολυτεχνείο φτιάχνει τον πρώτο συλλογικό νεανικό ήρωα. Αυτό θ’ αποτυπωθεί και από την πολλή ισχυρή παρουσία της αριστεράς στις φοιτητικές εκλογές. Η κυβέρνηση Καραμανλή ενώ αρχικά φαίνεται ότι θέλει να ακούσει τις αλλαγές που έχουν γίνει στη συνέχεια υποχωρεί, όπως αποτυπώνεται και στον νόμο 815. Ήδη έχει αλλάξει πολύ το Πανεπιστήμιο και αυτό δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Υπάρχουν δύο ισχυροί παράγοντες που διεκδικούν ρόλο: οι φοιτητές και το ειδικό διδακτικό προσωπικό, οι βοηθοί, οι επιμελητές και όλες οι άλλες κατηγορίες που δεν είχαν μέχρι τότε φωνή. Άρα, όταν έρχεται το ΠΑΣΟΚ και κάνει τον περίφημο νόμο πλαίσιο για τα Πανεπιστήμια, το 1982, ικανοποιεί μια σειρά από μεταπολιτευτικά αιτήματα. Παράλληλα πάει την ψήφο στα 18, κάνει τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς με τους Κώστα Λαλιώτη και Πέτρο Ευθυμίου, πρόσωπα από τη Γενιά του Πολυτεχνείου. Γύρω από το Πολυτεχνείο χτίζεται η εικόνα του διαχρονικά μαζικού προοδευτικού φοιτητικού κινήματος.»
Φοιτητές κουβαλούν τη ματωμένη σημαία του Πολυτεχνείου στην επετειακή πορεία το Νοέμβριο του 2016. Φωτογραφία: Άγγελος Χριστοφιλόπουλος/ FOSPHOTOS
Πώς όμως παρά όλες αυτές τις αλλαγές ο κοινωνικός σχηματισμός, η παραγωγή και οι κυβερνητικές επιλογές δεν έχουν ως κέντρο τον νέο άνθρωπο; Ας το πούμε λίγο διαφορετικά. Ο νέος είναι μια ηλικιακή και κοινωνική κατηγορία. Ο τρόπος που αναδεικνύεται κοινωνικά, συνδέεται με τη συγκυρία. Άρα μετά τους δύο μεγάλους πολέμους, οι νέοι εμφανίζονται πολύ πιο δυναμικά. Σε αυτό που λες που έχει ενδιαφέρον και δεν το είχα σκεφθεί έτσι, θα μπορούσα πολύ πρόχειρα να σου πω ότι έχουμε μια επιμήκυνση του μέσου όρου ζωής. Καινούρια στρώματα ζητούν παρουσία και θέση. Ακόμα όμως το 1980 όμως ο νέος είναι εξιδανικευμένος. Για να πάμε από την εξιδανικευμένη ιδέα της γενιάς του Πολυτεχνείου σε αυτή που τα ξεπούλησε όλα πέρασαν αρκετά χρόνια…
Ναι, το ερώτημα είναι γιατί να μην έχεις επιδόματα ως φοιτητής και έχεις ως εργαζόμενος ή συνταξιούχος; Στην κρίση, η ελληνική κοινωνία έδειξε στην πραγματικότητα ότι μπορεί να θυσιάσει τους νέους για να περισώσει όλους τους άλλους. Και δεν λέω μόνο για τα επιδόματα, αλλά συνολικά. Υπάρχουν πολύ σημαντικές αλλαγές. Ας σκεφτούμε λίγο αυτή τη βασική που ήταν στο επίκεντρο της συζήτησής μας. Κάποτε το να είσαι φοιτητής ήταν μια διακριτή ιδιότητα, σήμαινε κύρος και δύναμη. Σήμερα είναι μια ιδιότητα που αφορά χιλιάδες ανθρώπους χωρίς το βάρος που είχε κάποτε.
Αρχείου του Πανεπιστημίου. Είναι επιστημονικός συνεργάτης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Έχει συμμετάσχει με ανακοινώσεις σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει άρθρα σε συλλογικούς τόμους και περιοδικά, που αναφέρονται στη Νεοελληνική Ιστορία και Ιστοριογραφία του 19ου και 20ού αιώνα.
