Τη στιγμή που η FIFA επιλέγει να κλείσει τα μάτια, αποκομίζοντας τελικά τεράστια κέρδη, χιλιάδες μετανάστες που εργάζονται για την κατασκευή των υπερσύγχρονων σταδίων που θα φιλοξενήσουν το Παγκόσμιο Κύπελλο ποδοσφαίρου του 2022 στο Κατάρ, υφίστανται συνεχή εκμετάλλευση και κακομεταχείριση.
Ως αυτή τη στιγμή, στο Κατάρ έχουν κατασκευαστεί επτά στάδια για τους τελικούς του Παγκοσμίου Κυπέλλου καθώς και ένα νέο αεροδρόμιο, σταθμοί του μετρό, δρόμοι και περίπου 100 νέα ξενοδοχεία. Μια ολόκληρη πόλη έχει οικοδομηθεί γύρω από το γήπεδο που θα φιλοξενήσει τον τελικό. Η κυβέρνηση του Κατάρ λέει ότι 30.000 ξένοι εργάτες προσλήφθηκαν μόνο για την κατασκευή των γηπέδων, εκ των οποίων οι περισσότεροι προέρχονται από το Μπαγκλαντές, την Ινδία, το Νεπάλ και τις Φιλιππίνες. Συγκεκριμένα για την κατασκευή του σταδίου Khalifa, περισσότεροι από 3.200 μετανάστες εργάζονται καθημερινά, ενώ συνολικά υπολογίζεται πως στο Κατάρ εργάζονται πάνω από 2,1 εκατομμύρια μετανάστες εργάτες.
Οι φίλοι του ποδοσφαίρου που θα φτάσουν σύντομα στο Κατάρ για τους τελικούς του Παγκοσμίου Κυπέλλου θα μείνουν σε αυτά τα ξενοδοχεία και θα παρακολουθήσουν αγώνες σε αυτά τα γήπεδα που έχτισαν οι δεκάδες χιλιάδες μετανάστες. Οι αποκαλύψεις όμως και τα γεγονότα που αφορούν τις κατάφωρες παραβιάσεις των δικαιωμάτων των εργατών, αποτελούν τη ντροπή των γηπέδων, της διοργάνωσης και της ίδιας της χώρας.
Ο Τζιάνι Ινφαντίνο, πρόεδρος της FIFA, έχει κάνει εδώ και δεκαετίες ξεκάθαρη τη θέση του, τονίζοντας πως θέλει να επικεντρωθεί «αποκλειστικά στο ποδόσφαιρο, μακριά από πολιτικές ή ιδεολογικές διαμάχες». Πολύ θα θέλαμε κάτι τέτοιο να ήταν εντάξει να συμβεί, όμως η επιρροή του Παγκοσμίου Κυπέλλου δεν πρέπει να μετριέται μόνο στον ισολογισμό ή στα κέρδη της διοργάνωσης, αλλά στις επιπτώσεις που επιφέρει στις ζωές χιλιάδων απλών ανθρώπων.
Μέχρι σήμερα, υπάρχουν περισσότερα από 234 καταγεγραμμένα περιστατικά κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης εργατών στο Khalifa Stadium και στο Aspire Zone, σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, με πολλούς από αυτούς να έχουν πέσει θύματα καταναγκαστικής εργασίας. Τον Φεβρουάριο του 2021 ο Guardian αποκάλυψε σε ρεπορτάζ του ότι 6.500 μετανάστες εργάτες από την Ινδία, το Πακιστάν, το Νεπάλ, το Μπαγκλαντές και τη Σρι Λάνκα έχουν πεθάνει στο Κατάρ από το 2010, όταν και επιλέχθηκε για να φιλοξενήσει το Παγκόσμιο Κύπελλο.
Αν και ο αριθμός βασίζεται σε στοιχεία που δόθηκαν από τις πρεσβείες των χωρών στο Κατάρ, η κυβέρνηση της χώρας ισχυρίζεται ότι είναι παραπλανητικός, καθώς δεν σχετίζονταν όλοι οι θάνατοι που καταγράφηκαν με τα έργα για τις εγκαταστάσεις του Παγκοσμίου Κυπέλλου (και τι σημασία έχει πραγματικά;). Σύμφωνα όμως με τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από κρατικά νοσοκομεία, 50 αλλοδαποί εργάτες έχασαν τη ζωή τους και περισσότεροι από 500 τραυματίστηκαν σοβαρά μόνο το 2021, ενώ άλλοι 37.600 υπέστησαν ήπιους έως μέτριους τραυματισμούς. Το BBC Arabic έχει επίσης συγκεντρώσει στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η κυβέρνηση του Κατάρ έχει αποκρύψει τα στοιχεία αυτά από τους μετανάστες εργάτες που συρρέουν στο Κατάρ.
Παρά την πληθώρα αποδείξεων, αυτό το οποίο έσπευσε να κάνει η κυβέρνηση της χώρας σε μία προσπάθεια αποποίησης των ευθυνών της, είναι να χαρακτηρίσει το αυξημένο ενδιαφέρον για τη συμπεριφορά του Κατάρ προς τους μετανάστες εργαζόμενους ως «βαθιά υποκριτικό», δεδομένης της ενίοτε σκληρής μεταχείρισης της Ευρώπης προς τους ιδίους.
Το 2016, η Διεθνής Αμνηστία κατηγόρησε τις εταιρείες στο Κατάρ που συμμετείχαν στα έργα για το Μουντιάλ, για επιβολή καταναγκαστικής εργασίας. Ανέφερε ότι πολλοί εργαζόμενοι ζούσαν σε άθλια καταλύματα, αναγκάστηκαν να πληρώσουν τεράστιες αμοιβές πρόσληψης, ενώ τους παρακρατήθηκαν μισθοί και κατασχέθηκαν τα διαβατήριά τους προκειμένου να μη φύγουν από τη χώρα. Ακόμη, οι εργαζόμενοι συχνά εκφοβίζονταν και απειλούνταν από τους εργοδότες τους, οι οποίοι σύμφωνα με το Human Rights Watch κατέφευγαν σε «τιμωρητικές και παράνομες κρατήσεις μισθών» αφήνοντας τους επί μήνες απλήρωτους.
Όπως αποκάλυψε χαρακτηριστικά η Διεθνής Αμνηστία για έναν εργαζόμενο, ενώ του είχαν υποσχεθεί μισθό 300 δολαρίων ενώ βρισκόταν ακόμη στο Νεπάλ, μόλις μετέβη στο Κατάρ και ξεκίνησε να εργάζεται, του είπαν πως θα αμειβόταν με 190 δολάρια. Πέρα από τις ψευδείς υποσχέσεις για τους μισθούς, ορισμένοι εργοδότες δεν παρείχαν ούτε ανανέωναν άδειες διαμονής, παρ’ όλο που αυτό απαιτείτο από τη νομοθεσία του Κατάρ. Χωρίς αυτά τα δελτία ταυτότητας οι εργαζόμενοι μπορούσαν να φυλακιστούν ή στην καλύτερη να τους επιβληθούν πρόστιμα.
Εξαιτίας αυτής της τακτικής, πολλοί από τους άνδρες που εργάζονταν στο Στάδιο Khalifa φοβούνταν να βγουν πέρα από το εργοτάξιο και τα καταλύματα των εργαζομένων. Υπήρχαν δε και ακόμη πιο αδίστακτοι εργοδότες που εκδικούνταν τους εργαζόμενους που υπέβαλλαν αίτηση αλλαγής θέσης εργασίας, με απειλές περί απέλασης και ακύρωσης αδειών παραμονής.
Μέχρι το 2017, όταν και η κυβέρνηση της χώρας εισήγαγε ορισμένες εργασιακές μεταρρυθμίσεις για την προστασία των μεταναστών εργατών, οι εταιρείες στο Κατάρ συνήθιζαν να υιοθετούν ένα σύστημα που ονομάζεται “kafala” (ή χορηγία), βάσει του οποίου χορηγούσαν ξένους εργάτες για να έρθουν στη χώρα, αλλά στη συνέχεια τους απαγόρευαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους. Το kafala έδινε σε ιδιώτες και εταιρείες στην Ιορδανία, τον Λίβανο και τις περισσότερες χώρες του Αραβικού Κόλπου, σχεδόν τον απόλυτο έλεγχο στο καθεστώς απασχόλησης και μετανάστευσης των μεταναστών εργαζόμενων.
Υπό την πίεση οργανώσεων που μάχονται για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργατών, η κυβέρνηση του Κατάρ κατήργησε την πρακτική, αλλά η Διεθνής Αμνηστία λέει ότι οι εταιρείες εξακολουθούν να ασκούν πίεση στους εργάτες για να τους αποτρέψουν να αλλάξουν εργοδότες. Παρά τις δεσμεύσεις και τις υποσχέσεις της, η κυβέρνηση δεν έχει ολοκληρώσει και εφαρμόσει ακόμη τις μεταρρυθμίσεις που θα βελτίωναν τις συνθήκες διαβίωσης των εργατών, επιτρέποντας την επανεμφάνιση καταχρηστικών πρακτικών και την αναβίωση των σκληρότερων πτυχών του kafala.
Στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων, καθιερώθηκε τον Μάρτιο του 2021 ένας κατώτατος μισθός 275 δολαρίων το μήνα (ο οποίος δεν σημείωσε κάποια αύξηση το 2022), ενώ η εξωτερική εργασία σε υψηλές θερμοκρασίες απαγορεύτηκε μεταξύ 10 π.μ. και 3:30 μ.μ. από την 1η Ιουνίου έως τις 15 Σεπτεμβρίου. Παρά τη θέσπιση του κατώτατου μισθού, οι μετανάστες εργαζόμενοι συνέχισαν να πέφτουν θύματα των εργοδοτών τους που τους στερούσαν τους μισθούς για μεγάλα διαστήματα, χωρίς να καταφέρνουν τις περισσότερες φορές να προσφύγουν στη δικαιοσύνη. Τον Δεκέμβριο του 2021, η κυβέρνηση ανέφερε ότι 242.870 μετανάστες εργάτες μπόρεσαν να αλλάξουν δουλειά μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σεπτεμβρίου του 2020, χωρίς ωστόσο να εξηγήσει πόσοι εργαζόμενοι το κατάφεραν χωρίς να πρέπει να εξασφαλίσουν την άδεια του εργοδότη τους – πληροφορίες που είναι βασικές για τον εντοπισμό της προόδου ή μη.
Πράγματι, η πρόσβαση στο σύστημα δικαιοσύνης για τους εργάτες συνέχισε να έρχεται αντιμέτωπη με μεγάλα εμπόδια και καθυστερήσεις, ενώ τις περισσότερες φορές, όταν μια υπόθεση κατάφερνε να πάρει τον δρόμο της δικαιοσύνης, σπάνια εξασφάλιζε δικαίωση. Την ίδια στιγμή, το ταμείο στήριξης που δημιουργήθηκε για να βοηθήσει τους εργαζόμενους να εξασφαλίσουν τα παρακρατημένα χρήματά τους (εφόσον φυσικά κέρδιζαν τις υποθέσεις τους ενώπιον των Επιτροπών Επίλυσης Εργατικών Διαφορών), αδυνατούσε να καταστήσει σαφές το αν και πότε μπορούσαν να εισπράξουν τους απλήρωτους μισθούς τους.
Τον Απρίλιο του 2021, οι εργαζόμενοι μιας εταιρείας προμηθειών πραγματοποίησαν απεργία για να διαμαρτυρηθούν για την αποτυχία του εργοδότη τους να τους εξασφαλίσει τον νέο κατώτατο μισθό. Φιλικά προσκείμενα στην κυβέρνηση ΜΜΕ ανέφεραν ότι η ίδια η εταιρεία είχε ερευνήσει το ζήτημα και διαπίστωσε ότι η αμοιβές της πληρούσαν τις νομικές προδιαγραφές.
Ταυτόχρονα, οι αρχές συνέχισαν να μη διερευνούν όπως άρμοζε τους θανάτους μεταναστών, χιλιάδες από τους οποίους πέθαναν αιφνίδια στο Κατάρ την τελευταία δεκαετία – παρά το γεγονός ότι είχαν περάσει από υποχρεωτικές ιατρικές εξετάσεις πριν ταξιδέψουν στη χώρα.
Αυτή η κωλυσιεργία, εξαιτίας της οποίας αποκλειόταν οποιαδήποτε δυνατότητα εκτίμησης για το εάν οι θάνατοι σχετίζονταν με τις συνθήκες εργασίας, αντικατόπτρισε τη γενικότερη ανικανότητα του Κατάρ να προστατεύσει το βασικότερο απ’ όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα: το δικαίωμα στη ζωή. Σαν να μην έφτανε αυτό, η κυβέρνηση αρνήθηκε στις οικογένειες των αδικοχαμένων εργατών τη δυνατότητα να λάβουν αποζημίωση από τον εργοδότη ή τις αρμόδιες αρχές.
Παρά τις συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων και εργασιακών τους δικαιωμάτων, οι μετανάστες συνέχισαν να αποκλείονται από κάθε συνδικαλιστική δράση. Αντίθετα, οι αρχές δημιούργησαν επιτροπές, (μια πρωτοβουλία με επικεφαλής τους ίδιους τους εργοδότες) με στόχο την υποτιθέμενη εκπροσώπηση των εργαζομένων. Η πρωτοβουλία, φυσικά, απείχε πολύ από το θεμελιώδες δικαίωμα των εργατών να σχηματίζουν και να συμμετέχουν σε συνδικάτα, αλλά και από το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης και συνάθροισης. Οι αρχές συνέχισαν να περιορίζουν τις ελευθερίες τους χρησιμοποιώντας καταχρηστικούς νόμους για να καταπνίξουν τις αντίθετες φωνές.
Στις 4 Μαΐου του ίδιου έτους, οι αρχές απομάκρυναν βίαια τον Malcolm Bidali, έναν Κενυάτη φρουρό ασφαλείας, blogger και ακτιβιστή για τα δικαιώματα των μεταναστών. Τον κράτησαν στην απομόνωση για ένα μήνα και του αρνήθηκαν την πρόσβαση σε νομικό σύμβουλο. Στις 14 Ιουλίου, το Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο του επέβαλε πρόστιμο βάσει του αμφιλεγόμενου νόμου για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο, για δημοσίευση «ψευδών ειδήσεων με σκοπό να τεθεί σε κίνδυνο το δημόσιο σύστημα του κράτους». Το ποινικό διάταγμα εκδόθηκε χωρίς να απαγγελθεί επισήμως κατηγορία στον Malcolm Bidali, να παραπεμφθεί ενώπιον δικαστηρίου ή να ενημερωθεί για τις ποινικές κατηγορίες που αντιμετώπισε. Υποχρεώθηκε να φύγει από το Κατάρ στις 16 Αυγούστου αφού πλήρωσε ένα τσουχτερό πρόστιμο.
Πέρα από τις κατάφωρες παραβιάσεις των δικαιωμάτων των μεταναστών, οι γυναίκες στο Κατάρ εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας και να έρχονται αντιμέτωπες με διακρίσεις σε νομοθετικό και πρακτικό πλαίσιο, παρά την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων «για τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους». Σύμφωνα με το σύστημα κηδεμονίας, οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να ζουν και να εξαρτώνται από τον άνδρα κηδεμόνα τους, συνήθως τον πατέρα, τον αδερφό, τον παππού ή τον θείο τους, ενώ όσες είναι παντρεμένες, από τον σύζυγό τους. Οι γυναίκες εξακολουθούν να χρειάζονται την άδεια του κηδεμόνα τους για τη λήψη βασικών αποφάσεων ζωής, όπως για να παντρευτούν, να σπουδάσουν στο εξωτερικό με κρατικές υποτροφίες, να εργαστούν σε κυβερνητικές θέσεις και να λάβουν κάποιες μορφές αναπαραγωγικής υγειονομικής περίθαλψης.
Οι οικογενειακοί νόμοι εξακολουθούν να οξύνουν τις διακρίσεις εις βάρος των γυναικών, καθιστώντας τους δύσκολο το διαζύγιο, ενώ οι διαζευγμένες γυναίκες που έχουν παντρευτεί ξανά δεν δικαιούνται να έχουν την κηδεμονία των παιδιών τους. Τον περασμένο Μάρτιο, η κυβέρνηση αμφισβήτησε τα ευρήματα μιας έκθεσης του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σχετικά με τις διακρίσεις κατά των γυναικών στο Κατάρ και δεσμεύτηκε να διερευνήσει και να διώξει οποιονδήποτε είχε παραβιάσει το νόμο. Μέχρι το τέλος του 2021 ωστόσο, καμία έρευνα δεν πραγματοποιήθηκε.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κακομεταχείρισης των γυναικών, αποτελεί η Noof al-Maadeed, μια 23χρονη γυναίκα από το Κατάρ που ζήτησε άσυλο στο Ηνωμένο Βασίλειο επικαλούμενη οικογενειακή κακοποίηση. Αποφάσισε τελικά να επιστρέψει στο Κατάρ, αφού πήρε διαβεβαιώσεις από τις αρχές για την ασφάλειά της και έκτοτε άρχισε να καταγράφει την περιπέτειά της στα social media. Η τελευταία όμως φορά που έδωσε σημεία ζωής, ήταν στις 13 Οκτωβρίου, αφού κατήγγειλε στις αρχές πως απειλούνταν από την οικογένειά της. Παρά τις διαβεβαιώσεις από τις αρχές ότι ήταν ασφαλής, το πού βρίσκεται σήμερα παραμένει άγνωστο.
«Φυσικά», σε μία χώρα που επιβάλλει διακρίσεις στους μετανάστες και στις γυναίκες, το να ανήκεις στην LGBTQ+ κοινότητα αποτελεί εξίσου αιτία διακρίσεων. Η «σοδομία» ή η σεξουαλική συμπεριφορά του ιδίου φύλου μεταξύ ανδρών παραμένει μέχρι και σήμερα αδίκημα σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα, που τιμωρείται με φυλάκιση έως και επτά ετών. Το άρθρο 296 ορίζει ότι «η παρακίνηση ή αποπλάνηση αρσενικού με οποιονδήποτε τρόπο για να διαπράξει σοδομισμό» και «η παρακίνηση ή η αποπλάνηση άνδρα ή γυναίκας με οποιονδήποτε τρόπο σε παράνομες ή ανήθικες ενέργειες» αποτελούν έγκλημα.
Τον Φεβρουάριο του 2021, οι Mashrou’ Leila, ένα λιβανέζικο ροκ συγκρότημα του οποίου ο τραγουδιστής δηλώνει ανοιχτά ομοφυλόφιλος, ακύρωσε την προγραμματισμένη εμφάνισή του στην πανεπιστημιούπολη του Πανεπιστημίου Northwestern της Ντόχα ύστερα από «ανησυχίες για την ασφάλειά τους» μετά από μια διαδικτυακή κατακραυγή κατά των ομοφυλοφίλων. Μάλιστα, οι αρχές στο Κατάρ συλλαμβάνουν στους δρόμους και υποβάλλουν ανθρώπους της LGBTQ+ κοινότητας σε «θεραπείες μετατροπής», ενώ συλλήψεις πραγματοποιούν ακόμη και σε ακτιβιστές που εναντιώνονται στις πρακτικές τους φορώντας t-shirts και κρατώντας πανό με το hashtag #QatarAntiGay.
Το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατέγραψε επιπλέον έξι περιπτώσεις σοβαρών και επαναλαμβανόμενων ξυλοδαρμών και πέντε περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης τρανς γυναικών που βρίσκονταν υπό κράτηση, μεταξύ του 2019 και 2022. Σύμφωνα με τα ευρήματά του, οι δυνάμεις ασφαλείας ανέθεσαν στις κρατούμενες τρανς γυναίκες να παρακολουθούν τις λεγόμενες συνεδρίες θεραπείας μετατροπής σε μια «συμπεριφορική υγειονομική περίθαλψη» που χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση.
Κι ενώ οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων στο Κατάρ συνεχίζουν να ξεσκεπάζονται με αφορμή τη φιλοξενία του Παγκοσμίου Κυπέλλου, φαίνεται πως το ενδιαφέρον έχει φτάσει και στην κουλτούρα των διασημοτήτων – πέρα από τον χώρο της πολιτικής. Ο Richard Madeley, ο βρετανός τηλεοπτικός παρουσιαστής, δήλωσε πρόσφατα: «Ο Robbie Williams πηγαίνει στο Κατάρ για τα χρήματα και ο Black Eyed Peas πηγαίνουν στο Κατάρ για τα χρήματα και ο David Beckham υποστηρίζει το Κατάρ για τα χρήματα… όλοι υποστηρίζουν αυτό το καθεστώς».
Εκείνη όμως που σίγουρα δεν υποστηρίζει το καθεστώς, είναι η Dua Lipa, η οποία ξεκαθάρισε μέσα από ανάρτησή της στον προσωπικό της λογαριασμό στο Instagram, πως ουδέποτε συμφώνησε να εμφανιστεί στον τελικό του Μουντιάλ και πως εναντιώνεται πλήρως στις απάνθρωπες πρακτικές της χώρας προς τους μετανάστες εργάτες της. Έγραψε: «Ανυπομονώ να επισκεφτώ το Κατάρ όταν θα έχει εκπληρώσει όλες τις δεσμεύσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα που έδωσε όταν κέρδισε το δικαίωμα να φιλοξενήσει το Παγκόσμιο Κύπελλο».
Στον χώρο του ποδοσφαίρου πάλι, δέκα ευρωπαϊκές ποδοσφαιρικές ομοσπονδίες – συμπεριλαμβανομένων εκείνων της Αγγλίας και της Ουαλίας – αρκέστηκαν στο να δηλώσουν ότι «τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι καθολικά και ισχύουν παντού». Η ποδοσφαιρική ομάδα της Αυστραλίας επίσης, δημοσίευσε ένα βίντεο επικρίνοντας το Κατάρ για την κακομεταχείριση των μεταναστών εργατών, ενώ οι Δανοί παίκτες θα φορέσουν ολόμαυρα ρούχα κατά τη διάρκεια των αγώνων, για να διαμαρτυρηθούν για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα.
Ό,τι και να λέμε, το Κατάρ θα παραμείνει μια χώρα που η Δύση δεν έχει την πολυτέλεια να αγνοήσει. Παράγει 77 εκατομμύρια τόνους υγροποιημένου φυσικού αερίου ετησίως – περίπου το ένα τέταρτο της παγκόσμιας παραγωγής – καθιστώντας το έναν εξίσου μεγάλο «παίκτη» όσο η Αυστραλία και οι ΗΠΑ. Αυτός ο αριθμός αναμένεται να αυξηθεί σε 126 εκατομμύρια τόνους έως το 2026-27, μια επέκταση που πραγματοποιείται σε συνεργασία με τη Shell και τη γαλλική εταιρεία Total. Με τις γερμανικές τιμές του φυσικού αερίου να αυξάνονται κατά 17,7% το πρώτο εξάμηνο του τρέχοντος έτους, καθώς η χώρα απογαλακτίζεται από τις προμήθειες ρωσικού φυσικού αερίου, το Κατάρ τίθεται στο προσκήνιο. Θα ισχύσει το ίδιο και για τα ανθρώπινα δικαιώματα;
