Λίγες ώρες έχουν περάσει από την κατά πλειοψηφία επί της αρχής ψήφιση, από την Επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης, του νομοσχεδίου με τις τροποποιήσεις για τον Ποινικό Κώδικα «Παρεμβάσεις στον Ποινικό Κώδικα και τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας για την επιτάχυνση και την ποιοτική αναβάθμιση της ποινικής δίκης – Εκσυγχρονισμός του νομοθετικού πλαισίου για την πρόληψη και την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας». Κατά τη χθεσινή διαδικασία, υπέρ τάχθηκαν μόνο οι βουλευτές της ΝΔ ενώ όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης δήλωσαν ότι το καταψηφίζουν.
Για το σύνολό του, νομικός κόσμος κάνει εδώ και εβδομάδες λόγο για νομοτεχνική προχειρότητα, τιμωρητικό, αντι-φιλελεύθερο πνεύμα και άγνοια των πρακτικών αναγκών της ποινικής διαδικασίας. Δημοσιεύοντας τις παρατηρήσεις της, η Ένωση Ελλήνων Ποινικολόγων επεσήμανε αρχικά ότι για την επεξεργασία ενός νομοσχεδίου αυτού του εύρους, θα έπρεπε να έχει συσταθεί νομοπαρασκευαστική επιτροπή με πρόσωπα υψηλού κύρους, προερχόμενα από όλους τους συμμετέχοντες στην απονομή της ποινικής δικαιοσύνης φορείς – κάτι το οποίο απαιτεί άλλωστε και ο Ν. 4622/2019 περί καλής νομοθέτησης και το Εγχειρίδιο Νομοπαρασκευαστικής Μεθοδολογίας του 2020, το οποίο εξέδωσε η Προεδρία της Κυβέρνησης.
Ως προς τις διατάξεις του σχεδίου νόμου, η Ε.Ε.Π. έχει τονίσει πως δεν υπηρετούν τον εξαγγελλόμενο σκοπό του νομοσχεδίου, δηλαδή την επιτάχυνση και ποιοτική αναβάθμιση της ποινικής δίκης. Οι κριτικές παρατηρήσεις και προτάσεις που υποβλήθηκαν κατά τη δημόσια διαβούλευση «δεν ελήφθησαν – με ελάχιστες εξαιρέσεις – υπόψη, με αποτέλεσμα το κείμενο που κατατέθηκε στη Βουλή να είναι άκρως προβληματικό».
Όπως προβλέπουν Ε.Ε.Π. και Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, η ψήφιση των διατάξεων του νομοσχεδίου αναμένεται να προκαλέσει συμφόρηση των ποινικών ακροατηρίων, υπερ-κορεσμό των σωφρονιστικών καταστημάτων και κοινωνικό εξοστρακισμό μη επικίνδυνων παραβατών, οξύτατα προβλήματα διαχρονικού δικαίου και ισότητας ενώπιον του νόμου, πτώση της ποιότητας των δικαστικών αποφάσεων, αφόρητο περιορισμό θεμελιωδών δικαιωμάτων των κατηγορουμένων, υποβάθμιση του ρόλου των συνηγόρων και γενικότερη ανατροπή της δικαιοπολιτικής και δογματικής ισορροπίας του ποινικού μας συστήματος.
Λίγο πριν την ψήφιση του νομοσχεδίου από την Ολομέλεια την ερχόμενη Πέμπτη (22/2), ο δικηγόρος Στέλιος Γ. Παναγιωτάκης, με ειδίκευση στο Ποινικό Δίκαιο και την Ποινική Δικονομία, εξηγεί στην Popaganda τα βασικά σημεία που έχουν προκαλέσει μαζικές αντιδράσεις και τις αλλαγές που αυτά θα επιφέρουν στους ποινικούς κώδικες:
Διακηρυττόμενη στοχοθεσία του νομοσχεδίου είναι η επιτάχυνση της δικαιοσύνης. Πρόκειται για μία κακώς εννοούμενη επιτάχυνση, που βλάπτει τα δικαιώματα όλων των διαδίκων και υποβαθμίζει την ποιότητα απονομής του δικαίου. Αρχικά, οδηγούνται προς κατάργηση τα Πενταμελή Εφετεία, δηλαδή δικαστήρια που συντίθενται από 5 Εφέτες (δικαστές με μακρά εμπειρία) και δίκαζαν κατά βάση εφέσεις κατηγορουμένων σε κακουργηματικές υποθέσεις. Πλέον, οι εφέσεις αυτές θα δικάζονται από τριμελείς συνθέσεις (3 Εφέτες), ακόμη και στην περίπτωση που η πρωτοβάθμια καταδικαστική απόφαση έχει επίσης εκδοθεί από τριμελή σύνθεση (!).
Ταυτόχρονα, μια μεγάλη ύλη των κακουργημάτων, δηλαδή της βαριάς εγκληματικότητας, μετατοπίζεται στα Μονομελή Εφετεία. Εφέτης, μόνος, θα αποφασίζει για τα νομικά και ουσιαστικά ζητήματα (δηλαδή την τύχη ενός κατηγορούμενου) που συχνά αποτελεί μια περίπλοκη διαδικασία. Ιστορικά όμως το Μονομελές Εφετείο ιδρύθηκε ώστε να δικάζει αποδεικτικά εύκολες υποθέσεις, που μπορούσε εύκολα να χειριστεί και ένας μόνο Εφέτης. Η μεταφορά της ύλης στα Μονομελή Εφετεία έχει ως στόχο την «απελευθέρωση» περισσότερων δικαστών.
Η ενίσχυση των Μονομελών Εφετείων, για να κατανοηθεί σε όλη της την έκταση, πρέπει να ιδωθεί από κοινού με την αλλαγή στον τρόπο παραπομπής του κατηγορουμένου στο ποινικό ακροατήριο. Ο βασικός τρόπος παραπομπής του κατηγορουμένου για κακούργημα είναι το «βούλευμα». Το βούλευμα εκδίδεται από το Δικαστικό Συμβούλιο, δηλαδή από 3 δικαστές, είναι ένα εκτεταμένο κατηγορητήριο, το οποίο περιέχει σκεπτικό, δηλαδή περιγραφή των στοιχείων που οδήγησαν στην παραπομπή στο ακροατήριο, αντίκρουση των επιχειρημάτων του κατηγορουμένου και άλλα. Πλέον, προωθείται, για ένα μεγάλο τμήμα ιδιαίτερα περίπλοκων κακουργημάτων, η παραπομπή στο Μονομελές Εφετείο, με κλητήριο θέσπισμα.
Το κλητήριο θέσπισμα εκδίδεται από έναν Εισαγγελέα και είναι ένα κατηγορητήριο που δεν περιέχει σκεπτικό, δηλαδή δεν περιγράφονται τα στοιχεία και τα επιχειρήματα που οδήγησαν στην παραπομπή σε ακροατήριο. Επίσης, σε αντίθεση με το βούλευμα, ο κατηγορούμενος δεν μπορεί να ασκήσει ένδικο μέσο (έφεση) εναντίον της παραπομπής του, με αποτέλεσμα όλα αυτά να επιτρέπουν αυθαιρεσίες σε βάρος του, που μένουν ανέλεγκτες. Η προώθηση της παραπομπής με κλητήριο θέσπισμα και η μεταφορά ύλης στο Μονομελές εφετείο σημαίνει επίσης ότι ο μοναδικός εφέτης που θα δικάσει μια πολύ δυσχερή υπόθεση (π.χ. ξέπλυμα χρήματος) δεν θα έχει έστω ένα σκεπτικό της παραπομπής να διαβάσει, και επομένως θα πρέπει να επεξεργάζεται τα στοιχεία της δικογραφίας από το μηδέν, μόνος του, κάτι που θα δυσκολεύει ιδιαίτερα τη διαχείριση της δικογραφίας.
Στο νομοσχέδιο προβλέπεται επίσης η δυνατότητα να μην καταθέτουν στα ακροατήρια οι αστυνομικοί που είχαν συμμετοχή στην εξιχνίαση των υποθέσεων κ.λπ. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πώς ακριβώς θα εφαρμοστεί η διάταξη στην πράξη, αλλά ουδεμία αμφιβολία υπάρχει ότι πρόκειται για διάταξη που είναι σε αντίθεση με τον χαρακτήρα του ποινικού ακροατηρίου που είναι προφορικός και ζωντανός, αφού μόνο έτσι, δηλαδή υποβάλλοντας ερωτήσεις στον μάρτυρα αστυνομικό, μπορεί να αποκαλυφθεί η αλήθεια. Επίσης, η ρύθμιση αντίκειται σφόδρα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που παρέχει το δικαίωμα στον κατηγορούμενο να υποβάλει ερωτήσεις στον μάρτυρα (cross examination).
Η άκριτη επιβολή εγκλεισμού για ακόμη και μικρές ποινές φυλάκισης δεν έχει το παραμικρό σωφρονιστικό αντίκρισμα, όπως έχει αποδειχθεί από πλήθος ερευνών. Το κρίσιμο είναι ότι το δικαστήριο έχει ακόμα και σήμερα τα εργαλεία, εάν το κρίνει, να επιβάλει εγκλεισμό σε κάποιον που καταδικάζεται ακόμα και σε μικρή ποινή. Με το νέο νομοσχέδιο ουσιαστικώς αφαιρείται από το δικαστήριο η δυνατότητα να κρίνει το ίδιο για την αναγκαιότητα ή μη της επιβολής εγκλεισμού.
Επίσης, ας μη λησμονείται ότι με αυτόν τον τρόπο ο εγκληματίας που θα οδηγείται για την κατοχή μιας μικρο-ποσότητας ουσιών π.χ. στη φυλακή, θα συγχρωτίζεται συνήθως, με εγκληματίες καταδικασμένους για πολύ βαρύτερα αδικήματα – με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την εξοικείωσή του με την εγκληματικότητα αυτή. Τα πρακτικά, βέβαια, προβλήματα είναι αμείλικτα: Τα καταστήματα κράτησης δεν έχουν χώρο να φιλοξενήσουν άλλους κρατούμενους, ενώ ήδη η χώρα μας έχει καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για εξευτελιστική και απάνθρωπη μεταχείριση, λόγω συνθηκών κράτησης.
Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, στα Μικτά Ορκωτά Δικαστήρια, πλέον, οι ένορκοι περιορίζονται μόνο στην κρίση της ενοχής, δηλαδή στο αν κάποιος είναι ένοχος ή αθώος. Παλιά, ορθώς, ψήφιζαν και για τη χορήγηση ελαφρυντικού, για την αναστολή της ποινής κ.ά., είχαν δηλαδή μέχρι τέλους αρμοδιότητα από τη στιγμή που συνέθεταν το Δικαστήριο. Οι ένορκοι ανέβαιναν στην έδρα και ψήφιζαν ισότιμα μέχρι τέλους. Τώρα, αυτό καταργείται και τις αποφάσεις θα λαμβάνουν πλέον οι τακτικοί δικαστές. Καταργείται δηλαδή η λαϊκή δικαιοσύνη προς εξυπηρέτηση, πιθανώς, των συμφερόντων της εξουσίας.
Με τον Ποινικό Κώδικα το 2019, ο όρος έντιμος αντικαταστάθηκε από τον όρο σύννομο. Αυτό αποτελούσε πάγιο αίτημα του νομικού κόσμου, μιας και η εντιμότητα ενείχε πολλά αόριστα χαρακτηριστικά που δεν ήταν διαπιστώσιμα με αντικειμενικά κριτήρια. Η αοριστία αυτή είχε οδηγήσει στην έκδοση πολλών αντιφατικών αποφάσεων, που ενίσχυαν την ανασφάλεια δικαίου. Για παράδειγμα, συχνά το δικαστήριο εξέταζε εάν ο κατηγορούμενος είχε επιδοθεί σε φιλανθρωπική δράση και άλλα, με αποτέλεσμα συχνά το εν λόγω ελαφρυντικό να συνδέεται με την ταξική προέλευση του κατηγορουμένου και την οικονομική του δυνατότητα.
Ο όρος σύννομος είναι ένας όρος σαφώς ασφαλέστερος (με την έννοια ότι διαπιστώνεται με κριτήρια πολύ περισσότερο αντικειμενικά), αφού το δικαστήριο ερευνά για τυχόν καταδίκες στο παρελθόν ή οποιαδήποτε εμπλοκή με το νόμο κ.λπ. Ήταν μια μεταρρύθμιση εν πολλοίς καλοδεχούμενη, που περιόριζε τις αυθαιρεσίες αλλά και τις αντιφάσεις της νομολογίας.
