«Η Αλβανία είχε περισσότερους Εβραίους στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, παρά στην αρχή του», είχε δηλώσει στους New York Times, o Michael Berenbaum, πρώην υπεύθυνος του αμερικανικού Μουσείου Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος. Η ιστορία αυτή παρέμενε άγνωστη για πολλούς μέχρι το 1990, όταν και έπεσε το καθεστώς Χότζα και η χώρα άρχισε να αποκτά μεγαλύτερη εξωστρέφεια. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Κέντρο Μνήμης του Ολοκαυτώματος, Yad Vashem, «Η Αλβανία υπήρξε η μόνη ευρωπαϊκή χώρα στην οποία οι Εβραίοι που ζούσαν εκεί στο τέλος του πολέμου ήταν περισσότεροι (γύρω στους 2.000) από τον αριθμό των Εβραίων που ζούσαν εκεί προπολεμικά (γύρω στους 200). Σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Αλβανίας, καθώς και όλοι οι πρόσφυγες Εβραίοι που διέφυγαν στην Αλβανία κατά τη διάρκεια του πολέμου, σώθηκαν χάρη σε Αλβανούς μη Εβραίους».
Αν και δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί πως ακριβώς το κατάφεραν αυτό οι Αλβανοί, πολλοί είναι οι ειδικοί που υποστηρίζουν πως οφείλεται στην besa, έναν από τους σημαντικότερους κώδικες τιμής στην χώρα, ο οποίος απαιτεί να κρατάς τον λόγο σου πάση θυσία, ακόμα κι αν χρειαστεί να διακινδυνεύσεις την ζωή σου. Σύμφωνα με τους Αλβανούς, όποιος έχει besa, θεωρεί την φιλοξενία ζήτημα τιμής. Έτσι, οι Αλβανοί έδωσαν την besa τους στους Εβραίους γείτονές τους και δεν μπορούσαν να διανοηθούν ότι δεν θα την τηρήσουν. Σημαντικό ρόλο στη διάσωση των Αλβανών Εβραίων, αλλά και όσων Εβραίων προσφύγων πέρασαν τα αλβανικά σύνορα, έπαιξε και το γεγονός πως η besa, που συναντάται και σε άλλες βαλκανικές χώρες, δεν έχει να κάνει καθόλου με την θρησκεία και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα με τον ίδιο τρόπο από όλες τις θρησκευτικές ομάδες της χώρας.
Πολλοί από τους Εβραίους που βρέθηκαν τελικά στην Αλβανία, περνούσαν πρώτα από το Κόσοβο, οι κάτοικοι του οποίου ήταν στην πλειοψηφία τους Αλβανοί. Ο Leka Rezniqi, παρουσιαστής ειδήσεων σε τηλεοπτικό κανάλι του Κοσόβου, μίλησε πριν λίγα χρόνια στους New York Times, για τον προπάππο του, Arsllan Rezniqi, ο οποίος είχε μεταφέρει με το φορτηγό του δεκάδες Εβραίους της Γιουγκοσλαβίας. Είχε μάλιστα χτίσει και καταφύγιο στον κήπο του. Οι γείτονες του ήξεραν ότι κρύβει Εβραίους, αλλά κανείς δεν τον κατέδωσε πότε. «Ήξεραν ότι αν ο Arsllan είχε δώσει την besa του, δεν θα τους πρόδιδε ποτέ».
Στην διάσωση του αλβανικού εβραϊκού πληθυσμού, βοήθησε και το γεγονός πως στην Αλβανία αν και το 70% του πληθυσμού τότε δήλωναν Μουσουλμάνοι, σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ευρώπης, το θρησκευτικό αίσθημα ήταν και παραμένει χαμηλό, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κάποια θρησκευτική ή εθνική έχθρα απέναντι στους Εβραίους. Ο αντισημιτισμός δεν ήταν κάτι που χαρακτήριζε την αλβανική κοινωνία.
«Γεννήθηκα στην Αλβανία λίγο μετά το τέλος του πολέμου», λέει στο DW η Anna Cohen, η οικογένεια της οποίας άφησε την Θεσσαλονίκη και βρήκε καταφύγιο στο χωριό Tre Vllaznit, κοντά στην παραθαλάσσια πόλη Vlora. «Αισθανόμουν πάντα Αλβανίδα με εβραϊκή καταγωγή», συμπληρώνει. «Οι Αλβανοί ήταν φανταστικοί», λέει και πάλι στο DW, η Johanna Jutta Neumann, που γεννήθηκε στο Αμβούργο, αλλά διασώθηκε από μια οικογένεια μουσουλμάνων σε κάποιο χωριό της Αλβανίας.
Δεν ήταν μόνο οι απλοί κάτοικοι που έσωσαν τους Εβραίους από την ναζιστική λαίλαπα, αλλά και οι ίδιες οι αρχές της χώρας, που παρείχαν πλαστά έγγραφα στους καταδιωκόμενους, ενώ μέχρι το 1943 η αλβανική πρεσβεία στο Βερολίνο έδινε βίζες και άσυλο σε Εβραίους απ΄όλη την Ευρώπη. Σύμφωνα με τον ιστορικό Michael Schmidt-Neke, η Αλβανία αποτέλεσε ένα ασφαλές καταφύγιο για τους απανταχού καταδιωκόμενους Εβραίους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σύμφωνα με τον Schmidt-Neke, η επιθυμία των Αλβανών να σώσουν τους Εβραίους δεν γνώριζε, τάξη, θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις. «Υπήρχαν κομμουνιστές αντάρτες που έσωζαν Εβραίους και υπήρχαν και εκείνοι που συνεργάζονταν με τους κατακτητές, ενώ την ίδια στιγμή έκρυβαν Εβραίους στα σπίτια τους».
