Στα 40 της, η Κάθριν Σίμπσον νόμιζε ότι ήξερε ποια είναι. Μέχρι που ο θάνατος του πατέρα της και μια διαμάχη για τα κληρονομικά οδήγησαν τη μητέρα της σε μια αποκάλυψη που την έκανε να χάσει τη γη κάτω από τα πόδια της: εκείνη και ο αδελφός της -της είπε- είχαν συλληφθεί με δωρεά σπέρματος. Από δύο διαφορετικούς δότες. Ο άνθρωπος που την είχε αναθρέψει ως πατέρας και που μόλις είχε φύγει από τη ζωή δεν ήταν ο βιολογικός της γονέας. «Εκείνη τη στιγμή, ο αδελφός μου έγινε ετεροθαλής αδελφός μου. Η γιαγιά μου δεν ήταν πια γιαγιά μου. Κανείς από τους συγγενείς του πατέρα μου -ανθρώπους με τους οποίους μεγάλωσα- δεν ήταν βιολογικοί μου συγγενείς», έλεγε η Κάθριν περιγράφοντας το σοκ και το συνεπακόλουθο τραύμα. Ξαφνικά, είχε αποκτήσει μια αίσθηση ελλιπούς ταυτότητας.
Η Σίμπσον ανήκει στις παλαιότερες «φουρνιές» παιδιών από δωρεά γενετικού υλικού – σπέρματος, ωαρίων, εμβρύων. Σήμερα, ένα στα 170 παιδιά που γεννιούνται στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι από δότη/δότρια. Δηλαδή, δύο παιδιά ανά δημοτικό σχολείο, υπολογίζουν οι ειδικοί. Με τον αριθμό να έχει υπερτριπλασιαστεί από το 2009, είναι αναμφισβήτητο ότι η σύλληψη παιδιού με αυτή τη μέθοδο συνδιαμορφώνει πλέον καθοριστικά το μοντέλο της σύγχρονης οικογένειας – και εγείρει μεγάλα ηθικά ζητήματα που έρχονται από παλιά, και ζητούν πια επιτακτικά λύση. Ειδικά τα παιδιά από δωρεά σπέρματος που γεννήθηκαν στη Βρετανία τριπλασιάστηκαν από λιγότερα από 900 το 2006 σε πάνω από 2.800 το 2019. Η αύξηση αυτή οφείλεται σε μονογονεϊκές οικογένειες και γυναίκες σε ομοφυλοφιλική σχέση, επισημαίνει η σχετική έρευνα.
Το 2023 θα σημάνει μια ιστορική αλλαγή στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη νομοθεσία περί ανωνυμίας των δοτών. Από τη δεκαετία του ’90, ο νόμος επέτρεπε στα παιδιά που είχαν συλληφθεί μέσω δότη περιορισμένη πρόσβαση σε σχετικές πληροφορίες μετά την ενηλικίωση, όπως το ύψος και το χρώμα ματιών του πατέρα – πρόσβαση που ωστόσο προστάτευε πλήρως την ανωνυμία του δότη. Για να μην αναφερθούμε στο τι συνέβαινε από το 1945 που ξεκίνησε να εφαρμόζεται η γονιμοποίηση με σπέρμα δότη στη Βρετανία, με πρώτη διδάσκουσα τη δρα Μαίρη Μπάρτον. Έκτοτε και μέχρι το ’90, η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν σαν σε καθεστώς «Άγριας Δύσης», σε νομοθετικό κενό, και κατέστρεφε συχνά ζωές και οικογένειες, όπως θα δούμε.
Από τα τέλη όμως της φετινής χρονιάς, τα παιδιά που έχουν γεννηθεί μετά την 1η Απριλίου 2005 από δωρεά γενετικού υλικού στο Ηνωμένο Βασίλειο αποκτούν το δικαίωμα να μάθουν ποιοι είναι οι βιολογικοί τους γονείς. Γιατί φέτος τίθεται σε ισχύ ο σχετικός νόμος που είχε ψηφιστεί το 2005.
Η γενική αντίληψη για τη διαχείριση της πληροφορίας γύρω από τη δωρεά γενετικού υλικού έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία 30 χρόνια, λέει στον Guardian η διευθύντρια της βρετανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης Donor Conception Network, που προσφέρει στήριξη στις δημιουργημένες μέσω δότη/δότριας οικογένειες: Από μια κουλτούρα μυστικότητας, βασισμένη στη αντίληψη ότι τα παιδιά δεν χρειάζεται να μάθουν πώς συνελήφθησαν, περάσαμε σε μια πιο ανοιχτή προσέγγιση, που «οι περισσότεροι πιστεύουν όχι μόνο πως είναι καλύτερο, αλλά ότι είναι και σωστό να είσαι ειλικρινής με τα παιδιά».
Η ανοιχτή προσέγγιση άργησε πολύ – και δεν είναι ακόμα ούτε πλήρως, ούτε παντού ανοιχτή. Για παράδειγμα, στη χώρα μας προστατεύεται η ανωνυμία των δοτών εφόσον αυτοί το επιθυμούν. Όσον αφορά στην Ευρώπη, το 2019 η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης εξέδωσε τη Σύσταση 2156 (2019) με την οποία ουσιαστικά προτείνεται η αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου της ανώνυμης δωρεάς γενετικού υλικού στα 47 κράτη-μέλη του Συμβουλίου.
Αιτία για την ιστορική νομοθετική αλλαγή στη Βρετανία στάθηκε μια γυναίκα, η Τζοάνα Ρόουζ. Η Ρόουζ έμαθε στα οκτώ της ότι ο πατέρας της δεν ήταν ο βιολογικός της γονέας και ότι συνελήφθη με σπέρμα από κλινική όπου δότες ήταν φοιτητές ιατρικής. Η ανάγκη της να ανακαλύψει τη μισή κρυμμένη της ταυτότητα την οδήγησε σε έναν επταετή δικαστικό αγώνα στο Ανώτατο Δικαστήριο, για τη διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της ενάντια στο υπουργείο Υγείας και την Αρχή για την Ανθρώπινη Γονιμοποίηση και Εμβρυολογία, τον οποίο και κέρδισε το 2002. Κι έτσι, τρία χρόνια μετά ψηφίστηκε η σχετική νομοθεσία, συνοδευόμενη από τη σύσταση αναδρομικού αρχείου γαμετών, ενός κεντρικού αρχείου δοτών/δοτριών και παιδιών που γεννήθηκαν από αυτούς.
Όταν χάνεται η δυνατότητα να προλάβεις μια κληρονομική ασθένεια
Το 2013, μια καρδιακή φίλη της Τζόουνς, επίσης παιδί δότη σπέρματος, η Αυστραλή Νάρελ Γκρεχ, θα πέθαινε από κληρονομικό καρκίνο του εντέρου μόλις έξι μήνες αφού είχε συναντήσει επιτέλους τον βιολογικό της πατέρα τον οποίο έψαχνε επί 15 χρόνια και ο οποίος έφερε το συγκεκριμένο γονίδιο. Η προστασία της ανωνυμίας του δωρητή είχε στερήσει από την Γκρεχ το δικαίωμα στο πλήρες ιατρικό ιστορικό της βιολογικής οικογένειάς της, και άρα και τη γνώση που πιθανόν να της έσωζε τη ζωή.
Η Γκρεχ, όμως, πριν πεθάνει άφησε μια στιβαρή παρακαταθήκη. Αν και γεννημένη στο πρώτο μέρος του κόσμου που είχε ψηφίσει (το 1988) νομοθεσία η οποία επέτρεπε στα παιδιά δωρητών να μάθουν πληροφορίες για τον βιολογικό γονέα τους, την πολιτεία Βικτώρια της Αυστραλίας, η ίδια δεν είχε νομικό δικαίωμα στην πληροφορία αυτή, ούσα γεννημένη πριν το 1988. Για πολλά χρόνια λοιπόν αγωνιζόταν για την αναδρομική ισχύ του συγκεκριμένου νόμου. Στην πορεία συμμάχησε με ένα ακόμα παιδί δότη, τη συμπατριώτισσά της Λορίν Μπερνς. Η Μπερνς είχε μάθει στα 21 της πώς συνελήφθη. Έκτοτε, αποφασισμένη να ανακαλύψει ποιος είναι ο βιολογικός της πατέρας αφού ούτε εκείνη ενέπιπτε στον νόμο του 1988, τα επόμενα τέσσερα χρόνια «θα βρεθεί να αγωνίζεται ενάντια σε ένα καθεστώς από άνδρες γιατρούς, δικηγόρους και πολιτικούς» που της τον κρατούσαν κρυφό, σημειώνει ο Guardian. Στα 24 της η Μπερνς θα ξεκινούσε να αγωνίζεται σε πολιτικό επίπεδο πια. «…είχα να αντιμετωπίσω τόσο πολλούς γέρους λευκούς άντρες. Ήταν δύσκολο να επικοινωνήσω μαζί τους και να ενεργοποιήσω την ενσυναίσθησή τους», θα έγραφε.
Το 2016, ο αγώνας της Μπερνς και της αποδημήσασας πλέον Γκρεχ θα στεφόταν με επιτυχία. Η Βικτώρια άλλαξε τον νόμο για να περιλάβει αναδρομικά όλα τα παιδιά από δωρητές γενετικού υλικού. Είναι η πρώτη τέτοια νομοθεσία διεθνώς. Ονομάστηκε «Ο Νόμος της Νάρελ». Ο νόμος βέβαια συνάντησε αντιδράσεις από γιατρούς που είχαν υποσχεθεί στους δωρητές ότι η ανωνυμία τους είναι διασφαλισμένη, όπως και από δότες για τους ίδιους λόγους.
Παρ’ όλη την τεράστια πρόοδο στην Αυστραλία, όπου οι κλινικές δεν δέχονται πια ανώνυμες δωρεές, η νομοθεσία ακόμα διαφέρει ανά περιοχή και σε πολλές περιπτώσεις τα παιδιά αυτά δυσκολεύονται να βρουν πληροφορίες για τον βιολογικό γονέα τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, πολλά οδηγούνται σε πλατφόρμες DNA όπως το Ancestry και το 23 and Me, για να μάθουν την αλήθεια.
Ταυτόχρονα, ένα άλλο πρόβλημα έχει παρουσιαστεί: στην Αυστραλία έχουν ξεπηδήσει «ιδιώτες» δότες σπέρματος σε γκρουπ του Facebook. Χιλιάδες γίνονται μέλη σε τέτοιες ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προκειμένου να αποφύγουν την ακριβή και πολύπλοκη διαδικασία στις κλινικές. Οι ψυχολογικοί, νομικοί και ιατρικοί κίνδυνοι από μια τέτοια απολύτως ανέλεγκτη διαδικασία είναι προφανείς.
Ερωτική σχέση με αδελφό/αδελφή που δεν σου επέτρεψαν να μάθεις ότι είχες
Η ανωνυμία του δότη, που βέβαια έχει καταστεί λιγότερο εύκολο να διατηρηθεί λόγω των τεστ DNA, συνεπάγεται ακόμα πολλές και σοβαρές ψυχοκοινωνικές συνέπειες, εκτός από την άγνοια του πλήρους ιατρικού ιστορικού που ανέδειξε ο θάνατος της Νάρελ.
Ένα άλλο παιδί δότη, ο 33χρονος Βρετανός Τζακ, εξομολογούνταν στο Huck πως όντως ήταν τραυματική εμπειρία γι’ αυτόν όταν έμαθε στα 33 του τον τρόπο που συνελήφθη, αλλά χάρηκε όταν συνάντησε τα ετεροθαλή αδέλφια του – παιδιά από τον ίδιο δότη. «Είμαστε 7, κι ανακαλύπτω κι άλλους», έλεγε. «Βρισκόμαστε συχνά για ποτά, μπάρμπεκιου, ακόμα και για να παίξουμε Dungeons & Dragons».
Ωστόσο, το να ανακαλύπτεις ξαφνικά ότι έχεις δεκάδες ή και εκατοντάδες ετεροθαλή αδέλφια μπορεί να είναι και σοκαριστικό, ενώ το χαλαρό νομοθετικό πλαίσιο στο μέχρι πόσα παιδιά μπορούν να προκύψουν από έναν δότη εγκυμονεί περαιτέρω κινδύνους. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, το ανώτατο όριο παιδιών που θα συλλαμβάνονται από έναν δότη, νομοθετημένο ή απλή σύσταση, ποικίλλει από ένα στην Κύπρο μέχρι 25 στην Ολλανδία. Στη χώρα μας είναι νομοθετημένο στα 10.
Η αμερικανική νομοθεσία δεν θέτει όριο στον αριθμό των οικογενειών που μπορούν να χρησιμοποιήσουν έναν δότη και το όριο που συστήνει η Αμερικανική Εταιρεία Αναπαραγωγικής Ιατρικής -μέχρι 25 λήπτες ανά 800.000 άτομα ανά περιοχή- είναι πολύ υψηλό. σύμφωνα με την Μελίσσα Μπόρνικο της αμερικανικής οργάνωσης US Donor Conceived Council: «Στη Νέα Υόρκη, αυτό σημαίνει 264 ετεροθαλή αδέλφια στην ίδια περιοχή. Σε όλες τις ΗΠΑ, πάνω από 10.000. Κι έπειτα, όταν αυτά τα παιδιά θα κάνουν δικά τους παιδιά, τότε θα υπάρχουν ακόμα περισσότερα πρώτα ξαδέλφια σε μια περιοχή», τονίζει η Μπόρνικο.
Κι αν κάποιος συνάψει ερωτική σχέση με το ετεροθαλές αδέλφι του ή το πρώτο ξαδέλφι του ακριβώς επειδή δεν γνωρίζει; Οι πιθανότητες, αν και μικρές, δεν παύουν να υπάρχουν. Την ανησυχία αυτή διατύπωσε σε ένα βίντεο που έγινε viral στο TikTok, η Izzy. Αφού έκανε τεστ DNA για να ανακαλύψει τις ρίζες της, η Izzy προσκλήθηκε σε ένα γκρουπ στο Facebook με τουλάχιστον 50 από τα ετεροθαλή αδέλφια της! «Είμαστε τόσοι πολλοί, μπορεί να καταλήξουμε να βγαίνουμε ραντεβού με κάποιον από εμάς», λέει στο βίντεο.
Γιατροί που χρησιμοποίησαν το σπέρμα τους κρυφά
Υπάρχουν όμως και ακραία περιστατικά που έχουν συμβεί ακριβώς χάρη στην προστασία της ανωνυμίας του δότη. Το ντοκιμαντέρ «Ο Πατέρας Μας» του Netflix περιγράφει πώς στην πολιτεία της Ιντιάνα ο θρησκόληπτος γιατρός Ντόναλντ Κλάιν γονιμοποιούσε τεχνητά γυναίκες με το σπέρμα του, από το 1974 έως το 1987. Το αποτέλεσμα ήταν να γεννηθούν τουλάχιστον 94 επιβεβαιωμένα παιδιά του. Ο Κλάιν έπεσε στα «μαλακά»: του επιβλήθηκε ποινή μόλις ενός χρόνου φυλάκισης με αναστολή καθώς δήλωσε ένοχος για παρακώλυση της δικαιοσύνης. Το ντοκιμαντέρ αποκαλύπτει ότι δεν ήταν ο μόνος που χρησιμοποιούσε αυτή την πρακτική. Τα τεστ DNA έδειξαν ότι τουλάχιστον 44 ακόμα γιατροί χρησιμοποιούσαν το δικό τους σπέρμα για να γονιμοποιήσουν γυναίκες.
Σε μια άλλη περίπτωση στην Νότια Αφρική, η Φιόνα Ντάροχ ανακάλυψε ότι έχει περί τα 200-300 ετεροθαλή αδέλφια σε όλο τον κόσμο, από τον γιατρό Νόρμαν Γουόκερ που επίσης γονιμοποίησε τεχνητά τη μητέρα της και πολλές άλλες γυναίκες με το σπέρμα του, κρυφά. Την ίδια «πρακτική» ακολούθησαν οι γιατροί Γιαν Καρμπάατ στην Ολλανδία, Σεσίλ Τζάκομπσον στη Βιρτζίνια, Γιαν Βιλντσάτ στην Ολλανδία, Νόρμαν Μπάργουιν στην Οτάβα του Καναδά. Οι ασθενείς και τα παιδιά του τελευταίου ήταν τα μόνα τέτοια θύματα που αποζημιώθηκαν με 8 εκατ. ευρώ.
Και άλλα παρατράγουδα
Η τήρηση της ανωνυμίας επιτρέπει και άλλες «παρεκκλίσεις». Η μητέρα της Αυστραλής Αλάνα ΜακΝτόναλντ της είχε πει ότι ο δωρητής πατέρας της είναι Ιρλανδός φοιτητής Ιατρικής και μουσικός (Παρεμπιπτόντως, καταγράφεται πως σε πάρα πολλές περιπτώσεις κλινικές έχουν πει πως οι δωρητές είναι φοιτητές Ιατρικής – σαν να καθίσταται έτσι πιο «αξιόπιστο» το σπέρμα). Έτσι, η Αλάνα μεγάλωσε με την ιδέα ότι ήταν εν μέρει Ιρλανδή. Όταν τελικά ανακάλυψε ποιος είναι ο βιολογικός της πατέρας, αποδείχθηκε ότι τίποτε από όλα αυτά δεν ήταν αλήθεια. Τόσο η ίδια, όσο και η μητέρα της έπαθαν κρίση ταυτότητας. «Πιστεύω ότι άλλαξαν δωρητή την τελευταία στιγμή», λέει. Και διαμαρτύρεται για τον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα: «Οι άνθρωποι δεν είναι δώρα. Δεν υπάρχουμε απλώς για να δοθούμε ως δώρα στους γονείς μας».
Η Κάθριν της εισαγωγής έμελλε να βιώσει δεύτερο τραύμα όταν μετά από δέκα χρόνια που είχε αναγκαστεί να μετατραπεί σε ντετέκτιβ, ανακάλυψε τον βιολογικό της πατέρα. Εκείνος της είπε πως δεν είχε δωρίσει ποτέ στη ζωή του σπέρμα! Τι είχε συμβεί; Στην κλινική του δρος Ρέινολντ Μπόιντ στη Harley Street (όπου βρίσκονταν οι περισσότερες τέτοιες κλινικές στη Βρετανία του ’60), για να γονιμοποιήσουν τεχνητά τη μητέρα της είχαν χρησιμοποιήσει το σπέρμα ενός άντρα ο οποίος απλώς το είχε δώσει για έλεγχο, έχοντας προσέλθει στην κλινική με τη γυναίκα του για να βρουν ποιος από τους δυο τους είχε πρόβλημα γονιμότητας! Και δεν ήταν το μόνο παιδί «κλεμμένου σπέρματος» που βγήκε από αυτή την κλινική.
Καθώς ο αριθμός των παιδιών που γεννιούνται από δωρεά γενετικού υλικού αυξάνεται και η βιομηχανία γονιμότητας διογκώνεται –αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2026 αγγίζοντας τα 41,4 δισ. δολ.– τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από αυτή την πρακτική ζητούν επιτακτικά λύση.
Δικαίωμα στην αλήθεια
Η τεχνητή γονιμοποίηση μέσω δωρεάς γενετικού υλικού έχει προσφέρει τεράστια χαρά σε πολλούς ανθρώπους. Όμως, και τα παιδιά που προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία έχουν δικαιώματα. Ως ενήλικοι έχουν ιδρύσει και συμμετέχουν σε οργανώσεις -έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια- που προωθούν τα δικαιώματά τους και ένα πιο αυστηρό πλαίσιο για τη δωρεά γαμετών. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και στην πιο προοδευτική Αυστραλία, από τα περίπου 60.000 τέτοια παιδιά που υπάρχουν, λίγα γνωρίζουν την αλήθεια για την προέλευσή τους, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες για κλινικές που κατέστρεψαν σχετικά έγγραφα.
Η Λορίν Μπερνς, που μαζί με την Ντάρεχ πέτυχαν την αλλαγή της νομοθεσίας στη Βικτώρια, εξακολουθεί να αγωνίζεται μέχρι σήμερα, επικεντρωμένη πια στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που δημιουργούν ζήτηση για δωρεές γαμετών και παρένθετες μητέρες.
Η Τζοάνα Ρόουζ, η γυναίκα πίσω από την ψήφιση του νόμου που εφαρμόζεται φέτος στη Βρετανία και η οποία τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα δεν είχε ανακαλύψει ακόμα τον βιολογικό της πατέρα, μίλησε το 2019 για το θέμα στον ΟΗΕ. Κι όπως έγραφε παλαιότερα στον Guardian: «Από τα πράγματα που με αναστάτωσαν περισσότερο για τον τρόπο που ήρθα στον κόσμο ήταν τα απροκάλυπτα δύο μέτρα και δύο σταθμά. Εισακούστηκε η ανάγκη της μητέρας μου να έχει βιολογικό δεσμό με το παιδί της, αλλά όχι η δική μου ανάγκη να γνωρίζω, να αγαπώ και να καταλαβαίνω τον πατέρα με τον οποίο έχω βιολογικό δεσμό».
