Τους τελευταίους μήνες έχω περάσει αρκετές ώρες στις δικαστικές αίθουσες του Εφετείου Αθηνών, καταγράφοντας και σημειώνοντας με φρενήρεις ρυθμούς απολογίες, καταθέσεις και μαρτυρίες προσώπων για τη δίκη σε β’ βαθμό για το φονικό λιντσάρισμα του Ζακ Κωστόπουλου, της Zackie Oh. Η παρουσία των δημοσιογράφων στα δικαστήρια, σε δίκες δημοσίου συμφέροντος και κοινωνικού ενδιαφέροντος όπως η συγκεκριμένη, ή η ιστορική δίκη της Χρυσής Αυγής, έχει αποτελέσει εδώ και χρόνια μια σημαντική πηγή ελευθερίας και αντικειμενικής καταγραφής μέσα στο ενταμένο κλίμα φίμωσης και λογοκρισίας που βιώνουν τα ανεξάρτητα ή μη κυβερνητικά μέσα.
Το δικαίωμα στην ελεύθερη παρακολούθηση και καταγραφή των δικών έδωσε ζωή στο livetweeting αλλά και στο σπουδαίο έργο των Παρατηρητηρίων, με το Golden Dawn Watch να αποτελεί πλέον πρότυπο μετάδοσης για την κοινή γνώμη, όσων διαδραματίζονται στις δικαστικές αίθουσες. Αντίστοιχα, το Παρατηρητήριο για τη δίκη του Ζακ, ZackieOh Justice Watch, αποτελούμενο από νέες και νέους που οικειοθελώς θέλησαν να γίνουν «μάρτυρες» όσων συνέβησαν στο δικαστήριο τα τελευταία 5 χρόνια, έχει περιορίσει τα περιθώρια συγκάλυψης και διαστρέβλωσης της αλήθειας, βοηθώντας στην απονομή δικαιοσύνης. Αντίστοιχο έργο έχουν επιτελέσει τα Lignadis Trial Watch, το Moria Trial Watch και, πιο πρόσφατα, το Kivotos Trial Watch για τη δίκη της Κιβωτού του Κόσμου, στα οποία έχουν συνδράμει δημοσιογραφικά μέσα όπως το The Press Project, το Solomon, το Reporters United και το The Manifold.
Σύμφωνα με τον έως τώρα ισχύων νόμο 3090/2002 για τη δημοσιότητα των δικών, απαγορευόταν η ολική ή μερική αναπαραγωγή της δίκης με ήχο ή βίντεο. Πιο συγκεκριμένα, ο νόμος προέβλεπε ότι, «Η ολική ή μερική μετάδοση από την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο, καθώς και η κινηματογράφηση και μαγνητοσκόπηση της δίκης ενώπιον ποινικού, πολιτικού ή διοικητικού δικαστηρίου απαγορεύεται. Κατ’ εξαίρεση, το δικαστήριο μπορεί να επιτρέψει τις ενέργειες αυτές, εφόσον συναινούν ο εισαγγελέας και οι διάδικοι και συντρέχει ουσιώδες δημόσιο συμφέρον».
Τώρα, η δημοσιότητα σημαντικών δικών, και κατ’ επέκταση η ενημέρωση του κοινού, έρχεται να συρρικνωθεί ακόμα περισσότερο με την τροποποίηση του 3090/2002, μέσω της οποίας το Υπουργείο Δικαιοσύνης επιδιώκει την απαγόρευση της άμεσης γραπτής καταγραφής. Σύμφωνα με τον νέο νόμο 5119/2024 (που επιβλέφτηκε από τον υπ. Δικαιοσύνης, Γιώργο Φλωρίδη, του οποίου ο αδελφός, Βασίλης Φλωρίδης κατέχει θέση Αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου), η επίμαχη παράγραφος διαμορφώνεται ως εξής:
«Απαγορεύεται η ολική ή μερική μετάδοση με οποιονδήποτε τρόπο, ιδίως μέσω της τηλεόρασης, ραδιοφώνου, διαδικτύου και γενικά οποιουδήποτε τεχνολογικού μέσου, καθώς και η κινηματογράφηση, μαγνητοσκόπηση, ηχογράφηση και αποτύπωση της δίκης σε γραπτό κείμενο μέσω ειδικού λογισμικού που μετατρέπει τον προφορικό λόγο σε γραπτό, ενώπιον ποινικού, αστικού ή διοικητικού δικαστηρίου. Κατ’ εξαίρεση, το δικαστήριο μπορεί να επιτρέψει τις ενέργειες αυτές, εφόσον συναινούν ο εισαγγελέας και οι διάδικοι και συντρέχει ουσιώδες δημόσιο συμφέρον».
Προσπάθειες απαγόρευσης καταγραφών ακόμα και πριν την εφαρμογή του 5119/2024
Κατά την πολύκροτη δίκη για τον εμπρησμό στη Μόρια το 2020, η Εισαγγελέας Εφετών Β. Αιγαίου, Αμαλία Καζαμπάκα, είχε προβάλλει, διαμαρτυρόμενη προς το δικαστήριο, τον ισχυρισμό ότι «(σ.σ. οι ανταποκριτές) καταγράφουν με υπολογιστή και μεταδίδουν στο διαδίκτυο» την αγόρευσή της – πράγμα το οποίο δεν απαγορευόταν τότε από τον σχετικό νόμο. Επιπλέον, παρά το γεγονός ότι η νέα διάταξη τέθηκε σε ισχύ με τη δημοσίευσή της στο ΦΕΚ την Παρασκευή 5 Ιουλίου του 2024, η έδρα στο Τριμελές Πλημμελειοδικείο Μυτιλήνης που δικάζει την υπόθεση της ρατσιστικής επίθεσης φασιστών κατά προσφύγων στην Πλατεία Σαπφούς το 2018, με την έναρξη της 5ης δικασίμου το πρωί της Δευτέρας 8 Ιουλίου, προέβη στην άμεση εφαρμογή του νόμου, με την απαγόρευση της συνέχισης της γραπτής καταγραφής της δίκης, παρ’ όλο που διανύει το στάδιο της ολοκλήρωσής της.
Όπως αποτυπώθηκε ως επιχείρημα στην αιτιολογική έκθεση που συνόδευε το νομοσχέδιο για την ψήφισή του, κρίθηκε επιβεβλημένη η ένταξη στην «αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος», τόσο της περίπτωσης που για τη μετάδοση της δίκης χρησιμοποιείται το διαδίκτυο, όσο και της περίπτωσης που μέσω «ειδικού λογισμικού» που μετατρέπει αυτοματοποιημένα τον προφορικό λόγο σε γραπτό και επιτυγχάνεται ταυτόχρονη με τη διεξαγωγή της δίκης αποτύπωση της προφορικής διαδικασίας σε γραπτό κείμενο που αναρτάται σε διαδικτυακές ιστοσελίδες ή μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αφού «η σύγχρονη εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας έχει δημιουργήσει νέες, πέραν των ήδη αναφερομένων, μορφές αποτύπωσης και άμεσης μετάδοσης της διαδικασίας στο ακροατήριο».
Παράλληλα, επισημαίνεται ότι, «Με την εν λόγω σύγχρονη μεθοδολογία, λαμβάνει γνώση σε άμεσο χρόνο, μέσω απευθείας αναμετάδοσης (μετατροπής σε γραπτό λόγο με τη χρήση ειδικού λογισμικού), σε ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αόριστος αριθμός ατόμων ευρισκόμενων εκτός της δικαστικής αιθούσης, κατάσταση η οποία, δεν συνάδει, με την έννοια της δημοσιότητας της ποινικής διαδικασίας, καθόσον ως τέτοια νοείται η δυνατότητα της ελεύθερης εισόδου του κοινού στην αίθουσα συνεδρίασης του δικαστηρίου και η κατά τρόπο ανεμπόδιστο παρακολούθηση της προφορικής διαδικασίας και όχι η άμεση αναμετάδοση της δίκης με κάθε λεπτομέρεια, εν αγνοία του δικαστηρίου, του εισαγγελέα και των διαδίκων και δίχως την προβλεπόμενη στο δεύτερο εδάφιο άδειά τους».
Η φράση «απευθείας αναμετάδοση με κάθε λεπτομέρεια εν αγνοία του δικαστηρίου» ήταν εκείνη που, ως «προάγγελος» της παρούσας τροποποίησης, είχε διατυπωθεί από την Εισαγγελέα Αμαλία Καζαμπάκα προς την πρόεδρο του ΜΟΕ Μυτιλήνης στις 8/3/2024, στην εκδίκαση της υπόθεσης στην Πλατεία Σαπφούς, ζητώντας μάλιστα να συλληφθεί ο ανταποκριτής του OmniaTV στην αίθουσα, Λουκάς Σταμέλλος. Τότε, η πρόεδρος του δικαστηρίου έκανε δεκτό το επιχείρημα του δημοσιογράφου ότι πρόκειται για απλή γραπτή ανταπόκριση, αφού κάτι τέτοιο δεν απαγορευόταν από το ισχύον νομικό πλαίσιο.
«Τι επέλεξε να κάνει ο νομοθέτης; Αντιστρέφει τον συνταγματικό κανόνα της δημοσιότητας των δικών μετατρέποντάς τον σε εξαίρεση και την εξαίρεση την καθιστά κανόνα.»
Για την τροποποίηση του νόμου τοποθετήθηκε μεταξύ άλλων ο καθηγητής δημοσίου δικαίου Γιάννης Τασόπουλος, λέγοντας πως, «Απλή σύγκριση του γράμματος των διατάξεων δείχνει καθαρά ότι ο νομοθέτης με βάση το γεγονός ότι διαφέρει η κεκλεισμένων των θυρών δίκη από την (ανα)μετάδοσή της προβαίνει στη δεύτερη περίπτωση σε μια τελείως διαφορετική στάθμιση από εκείνη του Συντάγματος σε βάρος της ελευθερίας της πληροφόρησης και της ελευθερίας του τύπου. Πλέον η στάθμιση δεν γίνεται μόνο από το Δικαστήριο αλλά απαιτείται η συναίνεση εισαγγελέα και διαδίκων, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για δημοσιότητα της δίκης (έστω και σε άλλη κλίμακα)».
Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτή η πρακτικά απόλυτη και αφηρημένη στάθμιση του νομοθέτη είναι ένα ακόμα πλήγμα σε βάρος της Ελευθερίας του Τύπου και της πληροφόρησης. «Η στάθμιση αυτή δεν είναι κανονικά δουλειά του νομοθέτη αλλά του δικαστή, χωρίς να εξαρτάται από τον διάδικο, ιδίως αν αυτός είναι φορέας εξουσίας (δημόσιο πρόσωπο). Η απλή καταγραφή από κάποιον του ακριβούς κειμένου των λεγόμενων στη δίκη και η πληροφόρηση του κοινού (χωρίς μετάδοση της φωνής και ομιλίας) είναι προφανές κατά τη σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία της διάταξης (αλλά κατά τη γνώμη μου και το γράμμα της) ότι δεν καταλαμβάνεται από την απαγόρευση».
Ο καθηγητής Ξενοφών Κοντιάδης, υπενθύμισε με τη σειρά του ότι, «σύμφωνα με το άρθρο 93 του Συντάγματος οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες, εκτός αν το δικαστήριο κρίνει με απόφασή του ότι η δημοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής για τα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Τι επέλεξε να κάνει ο νομοθέτης; Αντιστρέφει τον συνταγματικό κανόνα της δημοσιότητας των δικών μετατρέποντάς τον σε εξαίρεση και την εξαίρεση την καθιστά κανόνα. Ωστόσο ιδίως πλήττει το θεμελιώδες δικαίωμα στην πληροφόρηση».
Και συνέχισε λέγοντας: «Διερωτώμαι ποιον ενοχλεί η δημοσιότητα σημαντικών δικών και γιατί επιβλήθηκε τώρα αυτή η απαγόρευση. Γιατί θέλει η Κυβέρνηση να περιορίσει Παρατηρητήρια σημαντικών δικών, όπως το Golden Dawn Watch που μας επέτρεψε να παρακολουθούμε σχεδόν ζωντανά τη διεξαγωγή της δίκης της Χρυσής Αυγής τα τελευταία 9 χρόνια; Ποιος φοβάται τη δημοσιότητα τέτοιων ιστορικών δικών μέσω διαδικτύου, που επιτρέπουν σε κάθε ενδιαφερόμενο να διαμορφώσει αδιαμεσολάβητα άποψη για συγκεκριμένα γεγονότα; Το θέμα δεν είναι ασφαλώς νέο ούτε νομικά αδιαμφισβήτητο, αφού παρεμφερείς (όχι όμως τόσο αυστηρές) απαγορεύσεις επιβλήθηκαν πρώτη φορά το 1991 και εκ νέου το 2002 με αφορμή τη δίκη της 17Ν – υπάρχουν σχετικές αποφάσεις του Αρείου Πάγου και του Συμβουλίου της Επικρατείας».
Έντονες αντιδράσεις έχουν υπάρξει και από τη μεριά των Παρατηρητηρίων που πλήττονται άμεσα από την τροποποίηση του νόμου. Το Golden Dawn Watch, καταγγέλλει μεταξύ άλλων την ενταμένη απόπειρα φίμωσης των δημοσιογράφων, η οποία «οδηγεί στην απουσία ελέγχου και λογοδοσίας. Καλούμε όλους τους φορείς και τα αρμόδια θεσμικά όργανα να ενεργήσουν για την προστασία του δημόσιου χαρακτήρα της δίκης».
Αναφέρει ακόμα ότι, «Όπως κανείς δεν διανοήθηκε να ελέγξει τις ιδιότητες όσων παρευρίσκονται ως δημόσιο ακροατήριο σε μια δίκη, παρά μόνο κατ’ εξαίρεση και για λόγους ασφάλειας, έτσι είναι αδιανόητο να θεωρείται ότι πρέπει να ελέγχεται ποιο είναι το κοινό που μπορεί να ενημερώνεται για την εξέλιξη μιας δίκης τεράστιας κοινωνικής σημασίας. Ακόμα και εάν η διάταξη αφορά σε λογισμικά speech to text, τα οποία μετατρέπουν τον προφορικό λόγο σε γραπτό, η διατύπωση επιτρέπει τη γενική απαγόρευση μετάδοσης πληροφοριών από τη δίκη, ακόμα και μέσω παραθεμάτων σε μεταγενέστερο άρθρο».
