«Ήταν σουρεαλιστικό να κάθεσαι σε ένα καλό εστιατόριο σε μια εμπόλεμη ζώνη. Στο διπλανό μας τραπέζι, στρατιώτες που είχαν πολεμήσει στο Ντονμπάς απολάμβαναν το τελευταίο γεύμα τους πριν επιστρέψουν στη γραμμή του πυρός»: αυτό έγραφε πέρσι την 4η Ιουλίου ο Mark Edward Harri, στέλνοντας ανταπόκριση από την εμπόλεμη Ουκρανία. Όχι πολεμική ανταπόκριση. Τουριστική.
Κι όμως. Πηγαίνουν τουρίστες στην εμπόλεμη χώρα. Πώς; «Κάντε κράτηση διαδικτυακά για ασφαλή ταξίδια στην Ουκρανία» διαφημίζει ο οργανισμός Visit Ukraine. «Εάν θέλετε να δείτε κατεστραμμένες πόλεις και γενναίους ανθρώπους να πολεμούν, παρακαλώ ελάτε τώρα», έλεγε πέρσι ο ιδρυτής του οργανισμού στο CNN, επισημαίνοντας βέβαια το ρίσκο. «Δεν είναι μόνο οι βόμβες. Αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Ουκρανία αφορά και στο πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν να ζουν με τον πόλεμο, να βοηθούν ο ένας τον άλλον. Υπάρχει πραγματική αλλαγή, ένα καινούργιο πνεύμα του δρόμου».
Η εταιρεία παρέχει μια σειρά από πακέτα και ξεναγήσεις – από το «Άπαιχτο Κίεβο» και το διήμερο στη L’viv μέχρι ιππασία και ράφτινγκ.
Τι κι αν οι ΗΠΑ έχουν την Ουκρανία στο Επίπεδο 4 – «Μην ταξιδεύετε»;
Στην περιήγηση στο Κίεβο, η Visit Ukraine αναφέρει τη μακρά λίστα με τις περιοχές που καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς. Το βομβαρδισμένο εμπορικό κέντρο στην περιοχή Podilskyi, την καταστροφή του πύργου τηλεοράσεως κοντά στο μετρό Dorogozhichi, τη διαμελισμένη πρόσοψη τη Μικρής Όπερας – και άλλα. Πακέτο με τα οδοφράγματα και τις αμυντικές κατασκευές που έχουν γίνει κομμάτι του αστικού τοπίου.
Η ιστοσελίδα σε ενημερώνει ότι έχει επιβληθεί στρατιωτικός νόμος στη χώρα και έχουν διακοπεί οι πτήσεις, αλλά ότι μπορείς να εισέλθεις οδικώς. Σε πληροφορεί ότι μπορεί να πετύχεις βομβαρδισμό, οπότε σε συμβουλεύει να κατεβάσεις την εφαρμογή για αεροπορικές επιδρομές ώστε να ειδοποιηθείς εγκαίρως. Σε συμβουλεύει επίσης να επιλέξεις ξενοδοχείο κοντά σε καταφύγιο. Και να κλείσεις ασφάλιση που καλύπτει στρατιωτικό κίνδυνο. Γιατί πώς θα σε περιθάλψουν αν τραυματιστείς ή πώς θα σε γυρίσουν πίσω στην πατρίδα σου αν σκοτωθείς;
«Επέστρεψα από μια δεκαπενθήμερη επίσκεψη στο Κίεβο, και συστήνω στους λάτρεις της ιστορίας και της πολιτικής να επισκεφθούν τις κεντρικές και δυτικές περιοχές της Ουκρανίας», έγραφε ο λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης Andreas Umland στον ιστότοπο του Center for European Policy Analysis. «Η επίσκεψη σε μια διαλυμένη από τον πόλεμο χώρα είναι κάτι παραπάνω από ακραίο τουρισμό. Επιτρέπει να δεις από κοντά τι συμβαίνει και επιδεικνύεις αλληλεγγύη σε έναν λαό που αντέχει τον πιο σημαντικό πόλεμο στην Ευρώπη από το 1945». Προειδοποιούσε ωστόσο: «Αν πας εκεί, μπορεί να σε πυροβολήσουν, να τραυματιστείς, να δηλητηριαστείς, να κολλήσεις κάτι ή/και να παγιδευτείς».
Μια χώρα σε πόλεμο έχει σίγουρα ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον, αλλά, αν δεν είσαι πολεμικός ανταποκριτής, δικαιολογείσαι να επισκέπτεσαι εμπόλεμη ζώνη από καθαρή περιέργεια; Δείχνεις αλληλεγγύη ή απλώς περιφέρεις το ναρκισσιστικό εγώ σου σε μια χώρα που προσπαθεί να αντεπεξέλθει στην πιο φρικαλέα καθημερινότητα που μπορεί να επιφυλάσσει η ζωή; Πώς θα αισθανόταν ο καθένας μας αν γινόταν θέαμα για ριψοκίνδυνους περίεργους ενώ βίωνε αντίξοες συνθήκες – και εξαιτίας αυτών;
Το φαινόμενο, ωστόσο, δεν είναι σημερινό. «Τουρίστες είχαν πάει να παρακολουθήσουν τη Μάχη του Βατερλό το 1815. Ευγενείς παρακολουθούσαν τη μάχη από ασφαλή απόσταση», έλεγε ο ταξιδιωτικός ρεπόρτερ της Irish Independent Pól Ó Conghaile. Το φαινόμενο «ανιχνεύεται πίσω στις μονομαχίες» της αρχαίας Ρώμης, σημειώνει ο αναπληρωτής καθηγητής Τουριστικής Διαχείρισης στο Πανεπιστήμιο Napier του Εδιμβούργου Craig Wight. «Και στον κόσμο που συνέρρεε για να παρακολουθήσει τους δημόσιους απαγχονισμούς».
Ο τουρισμός σε εμπόλεμη ζώνη είναι ίσως η ακραία έκφανση του λεγόμενου “σκοτεινού τουρισμού” (dark tourism), που περιλαμβάνει επισκέψεις σε τόπους τραγικών γεγονότων και δυστυχημάτων. Ο όρος επινοήθηκε το 1996 από τους ακαδημαϊκούς J. John Lennon και Malcolm Foley που έγραψαν το «Σκοτεινός Τουρισμός: Έλξη στον Θάνατο και την Καταστροφή» (“Dark Tourism: The Attraction to Death and Disaster”).
Η περιήγηση στο Άουσβιτς είναι τέτοιος τουρισμός, αφού δεν επισκέπτεται κανείς για ψυχαγωγικούς λόγους έναν τόπο που αντηχεί ακόμα τα ουρλιαχτά χιλιάδων ανθρώπων. Ωστόσο, με αυτή την έννοια, όλοι κάποια στιγμή γινόμαστε «σκοτεινοί τουρίστες». Η διαφορά είναι ότι το Άουσβιτς είναι τόπος μνήμης, δεν εκτυλίσσονται εκείνη τη στιγμή τα γεγονότα, οι επισκέπτες δεν διακινδυνεύουν τη ζωή τους. Και ότι ο «σκοτεινός τουρίστας» επισκέπτεται διαρκώς τόπους θρήνου, τραγωδιών, ή και επικίνδυνους. Η υποκατηγορία που ονομάζεται «Τουρισμός Ολοκαυτώματος» περιλαμβάνει μέρη γενοκτονιών.
Σκοτεινός τουρισμός είναι και οι επισκέψεις σε τόπους πυρηνικών καταστροφών, όπως στο Τσέρνομπιλ (πάλι στην Ουκρανία), όπου συνέβη το χειρότερο πυρηνικό δυστύχημα πριν από εκείνο της Φουκουσίμα. «Παρόλο που είναι άγνωστες οι μεσο-μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στη χλωρίδα και την πανίδα, μια μακάβρια περιέργεια οδηγεί τουρίστες να συρρέουν στις λεγόμενες “ζώνες αποκλεισμού”. To 2011, το Τσερνόμπιλ ανακηρύχτηκε επισήμως τουριστικό αξιοθέατο και κάποιοι στη Φουκουσίμα καλούν ήδη να γίνει το εργοστάσιο τουριστικός προορισμός», έγραφε το Euronews το 2017.
Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο, ανακαλύψαμε «φρέσκο» (2023) πειραματικό πακέτο περιήγησης στη Φουκουσίμα, που περιλαμβάνει και την περιοχή του πυρηνικού εργοστασίου. «…θα σας πάμε να δείτε όσο γίνεται περισσότερα γύρω από το εργοστάσιο, να δείτε πώς είναι οι εκκενωμένες περιοχές και οι πρώην εκκενωμένες όπου οι άνθρωποι επέστρεψαν, τις συνεχιζόμενες προσπάθειες αναγέννησης και την περιοχή του τσουνάμι, ώστε να νιώσετε το αληθινό πνεύμα της περιοχής. Θα συναντήσετε επίσης ντόπιους που επέστρεψαν στα χωριά τους μετά την ολοκλήρωση της απομόλυνσης», τονίζει η ιστοσελίδα. «Κάντε αίτηση σήμερα κι ελάτε μαζί μας να δείτε τι συμβαίνει στην πραγματική τοποθεσία της καταστροφής».
Γενικά, σε εξειδικευμένες ιστοσελίδες, όπως το dark-tourism.com, τα μακάβρια «αξιοθέατα» είναι κατηγοριοποιημένα ανά χώρα. Στην Ελλάδα, καλύπτεται προς το παρόν Γυάρος και Μακρόνησος. Ο εμπνευστής του ιστότοπου σημειώνει πως έχει επισκεφθεί μόνο μια φορά την Ελλάδα ως έφηβος. «Είναι ένα από τα μεγαλύτερα κενά μου στο χαρτοφυλάκιο των ευρωπαϊκών ταξιδιών. Πραγματικά, πρέπει να επιστρέψω και να ‘κάνω’ την Ελλάδα σωστά, εστιάζοντας στον σκοτεινό τουρισμό».
Υποψιαζόμαστε, πάντως, ότι οι διάφορες ξεναγήσεις που γίνονται στα Εξάρχεια για τουρίστες που θέλουν να δουν τη «γειτονιά της εξέγερσης και των οδομαχιών» εντάσσονται κι αυτές στον σκοτεινό τουρισμό.
Στην ίδια ιστοσελίδα, μαθαίνουμε για τις υποκατηγορίες του σκοτεινού τουρισμού. Πέρα από τον «Τουρισμό Ολοκαυτώματος» και τον «Πυρηνικό Τουρισμό» που αναφέραμε, μεταξύ των άλλων ειδών περιλαμβάνονται:
Στο δε Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχει πλέον και ένα Ινστιτούτο για τη Μελέτη του Σκοτεινού Τουρισμού στο Πανεπιστήμιο του Lancashire. Ερευνητές του θεωρούν ότι τέτοιες «εκδρομές» επιτρέπουν τη σύλληψη του θανάτου σε μορφές που εγείρουν συναισθήματα διαφορετικά από τον αρχέγονο φόβο και τρόμο. Δίνουν μια αίσθηση περιπέτειας, αλλά εκ του ασφαλούς, καθώς οι συμμετέχοντες γνωρίζουν ότι είναι απλώς μια εμπειρία και θα επιστρέψουν σύντομα στην καθημερινότητά τους.
Προφανώς, ο πόλεμος έχει καταστρέψει την οικονομία της Ουκρανίας – και ο τουριστικός κλάδος δεν θα αποτελούσε εξαίρεση. Επαγγελματίες του τουρισμού έχουν βρει άλλους τρόπους να επιβιώνουν. Η Natalia Vlasenko που ξεναγούσε τουρίστες στην Οδησσό, τώρα βοηθά πρόσφυγες και είναι διερμηνέας για ξένα ΜΜΕ στην περιοχή, όπως έλεγε στην Deutsche Welle. Γενικά, ο τουριστικός κλάδος στην εμπόλεμη χώρα σήμερα έχει μεταστραφεί στην ανθρωπιστική βοήθεια: αρωγή προσφύγων, δημοσιογράφων, ανθρώπων διεθνών οργανισμών και ξένων στρατιωτών.
Εξακολουθεί να υπάρχει και ο εσωτερικός τουρισμός. Για παράδειγμα, το ξενοδοχειακό συγκρότημα ευεξίας Edem στις πόλεις Bukovel και Lviv, που πριν τον πόλεμο δούλευε με 30% ξένο τουρισμό, σήμερα λειτουργεί ακόμα – αλλά με ντόπιους. «Οι Ουκρανοί χρειάζεται να αναζωογονήσουν την ψυχή και το σώμα τους για να γυρίσουν στη μάχη. Όλοι πολεμούν σήμερα, σε διαφορετικά μέτωπα», έλεγε ο διευθυντής του Oleksii Voloshyn στο CNN. Η πληρότητα του συγκροτήματος την άνοιξη ήταν μεγαλύτερη από την περίοδο του κορωνοϊού.
Ο εσωτερικός τουρισμός εν καιρώ πολέμου, όσο παράδοξος κι αν μοιάζει, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον επικίνδυνο τουρισμό, με επισκέπτες από το εξωτερικό να συρρέουν στη χώρα. Μπορεί το Visit Ukraine να επισημαίνει ότι το 10% από την κάθε περιήγηση πηγαίνει στο Ίδρυμα για τη Στήριξη των Ουκρανών Προσφύγων – αλλά αυτό δεν απαλείφει το ηθικό ζήτημα.
Ακόμα και ο ιδρυτής του dark-tourism.com, πάντως, που είχε στην ατζέντα ταξίδια στο Τσέρνομπιλ, έγραφε σε επικαιροποίηση του 2022 στο κομμάτι για την Ουκρανία: «Η σύρραξη δεν είναι πια παγωμένη [σ.σ. όπως το 2018], αλλά θερμή. Βρίσκομαι σε σκέψη και απελπισία. Φυσικά, ο τουρισμός δεν είναι εφικτός σήμερα στην Ουκρανία». Διευκρινίζει ότι δεν θεωρεί σκοτεινό τουρισμό ταξίδια σε μέρη όπου θέτεις την ίδια σου τη ζωή σε κίνδυνο, ειδικά εμπόλεμες ζώνες. Αυτό το ονομάζει «επικίνδυνο τουρισμό». «Η ιστοσελίδα δεν προωθεί τέτοια παλαβομάρα!».
«Εάν ο σκοπός είναι να κοιτάξεις με γουρλωμένα μάτια τη δυστυχία των άλλων που έχει προκύψει εξαιτίας μιας πολύ πρόσφατης ή συνεχιζόμενης καταστροφής, τότε υπεισέρχεται η παράμετρος της ηδονοβλεψίας», γράφει το Dark Tourism. Δεν πρέπει να πηγαίνεις «πολύ νωρίς» ή εν μέσω της καταστροφής, εκτός αν πηγαίνεις για να βοηθήσεις, υποστηρίζει. «Όπως όταν συνέρρεαν άνθρωποι στη Νέα Ορλεάνη μετά τον τυφώνα Κατρίνα για να δουν τι συμβαίνει και να τραβήξουν φωτογραφίες – «κάτι που προκάλεσε δικαιολογημένη οργή».
Ωστόσο, αυτοί οι άνθρωποι μάλλον δεν είναι ο κανόνας στον σκοτεινό τουρισμό. Οι περισσότεροι έχουν συναίσθηση τι επισκέπτονται. Συχνά μάλιστα έτσι μπορεί να αυξηθεί και η ενσυναίσθηση. Για παράδειγμα, με επισκέψεις σε μνημεία γενοκτονιών και τόπους εξορίας. Ή με ξεναγήσεις στον ποταμό Χάντσον στις ΗΠΑ, που περιλαμβάνουν διηγήσεις για τα «φαντάσματα» των μεταναστών που πνίγηκαν όταν το πλοίο τους βυθίστηκε προσπαθώντας να φθάσουν στη Νέα Υόρκη. Όταν ο πρώην Αμερικανός πρόεδρος Τραμπ σκλήρυνε τη στάση του στο μεταναστευτικό, άνθρωποι που συμμετείχαν σε αυτές τις περιηγήσεις «βούρκωναν όταν άκουγαν για μετανάστευση», έλεγε η οδηγός αυτών των ομάδων στους New York Times.
Είναι τελικά επιλογή αν θα βγάλεις selfie σε τόπους τραγωδιών ή αν θα διδαχθείς από αυτούς. Αν θα είσαι ο αριστοκράτης «ηδονοβλεψίας» της μάχης του Βατερλό και του πολέμου στην Ουκρανία ή ο ταπεινός προσκυνητής του ανθρώπινου πόνου που θα μεταλαμπαδεύσει ενσυναίσθηση στα παιδιά του.
