Περίπου ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα της εν εξελίξει πανδημίας που άλλαξε δραστικά την καθημερινότητα των πολιτών σε παγκόσμια κλίμακα, οι κυβερνήσεις, υλοποιώντας εθνικές κατά βάση στρατηγικές, επιχειρούν να διαχειριστούν την τριπλή – υγειονομική, οικονομική και κοινωνική – κρίση.
Αναμφίβολα, ως παγκόσμιος άξονας αναχαίτισης της πανδημίας αναδεικνύονται οι περιορισμοί των ανθρώπινων δια ζώσης επαφών. Οι πολίτες βρίσκονται καθημερινά εκτεθειμένοι σε δύσκολες καταστάσεις που περιγράφουν μια νέα κανονικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από έξαρση των επιπέδων του στρες, της μοναξιάς και του θυμού, συναισθήματα που σε αυτή την φάση της κρίσης φαίνεται να ενισχύονται παράλληλα με τον φόβο.
Αναντίρρητα, από την παράλληλη ανάγνωση ευρημάτων ερευνών της εταιρίας Prorata S.A. και των κυβερνητικών ανακοινώσεων, ξεχωρίζουν τρεις ολοκληρωμένες έως τώρα φάσεις διαχείρισης της πανδημίας που συνοδεύονται από αντίστοιχες μεταβολές στις απόψεις της κοινής γνώμης.
Επιγραμματικά, η πρώτη φάση διακρίνεται από την χωρίς προϋποθέσεις και με κάθε κόστος προτεραιοποίηση της δημόσιας υγείας έναντι της οικονομίας, με τους πολίτες να στηρίζουν τις κυβερνητικές επιλογές με τρόπο οριζόντιο και σχεδόν καθολικό. Από τα μέσα του καλοκαιριού και έπειτα εκκινεί η δεύτερη φάση, όπου η κυβέρνηση προχωράει σε περιορισμένο άνοιγμα του τουρισμού και λοιπές ενέργειες χαλάρωσης των μέτρων, με τους Έλληνες πολίτες – έστω και πρόσκαιρα – να απολαμβάνουν τα οφέλη των βαθμών ελευθερίας στις μετακινήσεις τους. Η απότομη, ωστόσο, προσγείωση στην πραγματικότητα της αύξησης των κρουσμάτων λόγω της άρσης των περιορισμών θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην τρίτη φάση της πανδημίας και της διαχείρισης των επιπτώσεων της. Στην τρίτη αυτή φάση μεγάλη μερίδα πολιτών αποστοιχίζεται από τις κυβερνητικές επιλογές, χρεώνοντας στην κυβέρνηση επικίνδυνες και περιορισμένου οικονομικού οφέλους επιλογές ως προς το άνοιγμα του τουρισμού, ενώ οι κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις γίνονται ολοένα και πιο έντονες. Η μικρομεσαία επιχειρηματικότητα βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσης, ενώ οι πολίτες μοιάζουν κουρασμένοι και εξουθενωμένοι από τους περιορισμούς. Η μόνη αχτίδα ελπίδας μοιάζει πως είναι η δημιουργία ενός ασφαλούς και αποτελεσματικού εμβολίου. Πιο αναλυτικά:
Η έλευση της πανδημίας στην Ελλάδα έχει συνδεθεί χρονικά με το μήνα Μάρτιο, περίοδος που δεν παρατηρείται τουριστική κίνηση, ενώ οι συνθήκες που δημιουργούνται κατά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι πρωτόγνωρες και για την κοινωνία αλλά και τις πολιτικές ελίτ. Η πρώτη φάση της πανδημίας συνδέεται με το εξαιρετικά δημοφιλές πρόσωπο του καθηγητή κ. Τσιόδρα, ο οποίος αναδεικνύεται σε βασικό εκφραστή των αποφάσεων των επιδημιολόγων και της κυβερνητικής πολιτικής. Οι επιπτώσεις στην οικονομία, ούτε βιώνονται έντονα, ούτε απασχολούν τον κόσμο σε αυτή τη φάση.
Κατά τα μέσα Μαΐου ανακοινώνεται σταδιακή άρση των μέτρων περιορισμού από τους αρμόδιους, οδηγώντας σε ελαφρά μείωση της αξιολόγησης της κυβέρνησης συγκριτικά με τους προηγούμενους μήνες: Την περίοδο από το Mάρτιο έως Απρίλιο τo ποσοστό των πολιτών που εκτιμάει ότι οι χειρισμοί της κυβέρνησης ως προς τη διαχείριση της πανδημίας είναι θετικοί καταγράφεται ιδιαίτερα υψηλό (74% έως 80%), μειούμενο ελαφρώς τον Μάιο στο 71%.
Είναι σαφές ότι υπό την επίδραση του « ’round the flag effect » η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών συσπειρώνεται γύρω από την κυβέρνηση, είτε χωρίς προϋποθέσεις, είτε με κριτική ματιά.
Η περίοδος του καλοκαιριού, όπου σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του κράτους, τα κρούσματα βρίσκονταν αρχικά σε πολύ χαμηλά επίπεδα, βρίσκει τους πολίτες μουδιασμένους από τον πρωτοφανή εγκλεισμό και την κυβέρνηση να παίζει με τη φωτιά, απαντώντας με μάλλον απρόσεκτο τρόπο στο δίλημμα: οικονομικές συνέπειες ή υγειονομική προστασία.
Αμέσως μετά την καλοκαιρινή περίοδο και το άνοιγμα του τουρισμού αλλά και των σχολείων στις αρχές του φθινοπώρου, παρατηρείται σημαντική αύξηση των κρουσμάτων (200 έως 500 ημερησίως). Είναι η περίοδος, όπου τον ρόλο ενημέρωσης του κοινού αναλαμβάνει ο κ. Μαγιορκίνης, αντικαθιστώντας, χωρίς επίσημη αιτιολόγηση τον κ. Τσιόδρα. Ο πρώτος ανακοινώνει αυτό που φαίνεται πως η επιτροπή των επιστημόνων είχε ήδη εισηγηθεί από τον Σεπτέμβριο: νέο καθολικό lockdown. Σε αυτή τη φάση φαίνεται πως σταδιακά υποχωρεί η άποψη ότι το ΕΣΥ είναι κατάλληλα προετοιμασμένο για την αντιμετώπιση της πανδημίας, παρά την επιτυχή πρώτη φάση διαχείρισης, ενώ παράλληλα σύμφωνα με τις μετρήσεις της Prorata S.A., ολοένα και μεγαλύτερη μερίδα πολιτών αξιολογεί αρνητικά την κυβέρνηση ως προς τη διαχείριση του τουριστικού ανοίγματος, τον τρόπο λειτουργίας των ΜΜΜ αλλά και το άνοιγμα των σχολείων.
Εν τέλει, το ποσοστό των πολιτών που τον Απρίλιο εκτιμούσαν ότι το ΕΣΥ είναι κατάλληλο προετοιμασμένο σε ποσοστό 46% μειώνεται σε 31% κατά τα μέσα Νοεμβρίου, επιβεβαιώνοντας πως η δεύτερη φάση έχει ήδη παρέλθει. Το πρώτο έργο της τρίτης φάσης, διαδραματίζεται κατά τα μέσα Νοεμβρίου όπου και η κυβέρνηση αναλαμβάνει νέες πρωτοβουλίες πριν χαθεί – οριστικά – ο έλεγχος.
Στην τρίτη φάση, της οποία η αφετηρία εντοπίζεται στα μέσα Νοεμβρίου, τα κρούσματα αυξάνονται εκθετικά, οδηγώντας στην ανακοίνωση νέου lockdown στις 5 Νοεμβρίου. Ωστόσο, το 65% των πολιτών πιστεύει ότι η κυβέρνηση δεν έκανε ότι μπορούσε ώστε να αποφευχθεί το τελευταίο. Παράλληλα, τα νέα μέτρα αργούν να αποδώσουν και φαίνεται πως η κυβέρνηση δυσκολεύεται να διασφαλίσει επαρκή αριθμό ΜΕΘ σε δημόσια νοσοκομεία. Το διάστημα 20 – 26 Νοεμβρίου τα ημερήσια κρούσματα ανέρχονται σε 2.500 – 3000.
Είναι φανερό ότι η εμπιστοσύνη προς τον κυβέρνηση έχει πλέον διαρραγεί. Σύμφωνα με τη μέτρηση της Prorata S.A. κατά το διάστημα 24 με 27 Νοεμβρίου 2020, το 55% των πολιτών αξιολογεί πλέον με αρνητικό πρόσημο τη συνολική διαχείριση της πανδημίας από την κυβέρνηση, ενώ οι αντίστοιχες αξιολογήσεις των πολιτών ως προς τη λειτουργία των σχολείων, των επιχειρήσεων και των νοσοκομείων καταγράφονται ως οι αρνητικότερες από την αρχή της πανδημίας.
Η τρίτη φάση φαίνεται να ολοκληρώνεται προς τα τέλη Δεκέμβρη, όπου επιστρέφουμε ημερήσια σε τριψήφιους αριθμούς κρουσμάτων, δηλαδή σε επίπεδα που σύμφωνα με τους περισσότερους ειδικούς δεν είναι ανεξέλεγκτα και την πίεση στο ΕΣΥ να μειώνεται ελαφρώς. Οι παραπάνω εξελίξεις, ενδεχομένως, να αύξησαν ελαφρώς και προσωρινά την εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση ως προς τη διαχείριση της πανδημίας, χωρίς ωστόσο μέχρι στιγμής να υπάρχουν δεδομένα που μπορούν να επιβεβαιώσουν τον ισχυρισμό.
H τέταρτη φάση της τριπλής (υγειονομικής, οικονομικής και κοινωνικής) κρίσης είναι ήδη μπροστά μας, με την ιδιαιτερότητα της να έγκειται στο γεγονός ότι οι συνθήκες των τριών πτυχών της αλληλοεπηρεάζονται πιο έντονα από ποτέ. Αναλυτικότερα, στο υγειονομικό σκέλος, λόγω της μερικής άρσης των περιοριστικών μέτρων κατά την περίοδο των Χριστουγέννων αναμένεται έξαρση του επιδημιολογικού φορτίου που αναπόφευκτα – λόγω κυρίαρχα των ελλείψεων του ΕΣΥ – θα οδηγήσει σε νέα περιοριστικά μέτρα. Οι νέοι αυτοί περιορισμοί που στερούν την δια ζώσης ανθρώπινη επαφή θα εντείνουν με τη σειρά τους τις αρνητικές επιδράσεις στην ψυχολογία των πολιτών.
Την ίδια στιγμή, οι προσλήψεις των πολιτών σε σχέση με την προστασία των εργαζομένων αλλά και των επιχειρήσεων από την κυβέρνηση δεν είναι θετικές, παρά τα αρκετά και σημαντικά ανά περιπτώσεις μέτρα στήριξης. Ενδεικτικά, τον Νοέμβριο του 2020 το ποσοστό των πολιτών που συμμερίζονταν την άποψη πως η κυβέρνηση έχει προστατέψει επαρκώς τις επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους δεν ξεπερνούσε το 35% – 39%. Σύμφωνα δε, με τα επίσημα στοιχεία, ολοένα και περισσότεροι πολίτες χάνουν την εργασία τους ή/και βλέπουν μείωση των εισοδημάτων τους, πριν να έχει ακόμα επιχειρηθεί η εκτιμώμενη συντεταγμένη επαναφορά στην κανονικότητα του κυρίαρχου μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης, καθώς κατά τη τρέχουσα περίοδο το κράτος επιτελεί έναν ρόλο «ξένο» προς την κανονικότητα που επιτάσσουν οι νεοφιλελεύθερες νόρμες.
Και εντός της τέταρτης φάσης ή ενδεχομένως και λίγο αργότερα – αλλά πάντως όχι μετά το τέλος του ερχόμενου καλοκαιριού – η κυβέρνηση θα ζητήσει από την εξαιρετικά ταλαιπωρημένη από την πολύχρονη λιτότητα ελληνική κοινωνία «να βάλει πλάτη», ώστε να εξασφαλιστούν οι οικονομικοί πόροι που εκτός νεοφιλελεύθερης λογικής χρειάστηκε να «σπαταληθούν» κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Και το βέλος της απόδοσης ευθύνης για τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας μοιάζει να στρέφεται ολοένα και εντονότερα τους τελευταίους μήνες προς την κυβέρνηση. Πιο συγκεκριμένα, η Prorata S.A. καταγράφει μια αύξηση της μερίδας των πολιτών που ισχυρίζονται ότι η κυβέρνηση θα φέρει την ευθύνη για τις όποιες αρνητικές οικονομικές συνέπειες της πανδημίας (21% τον Απρίλιο και 36% τον Νοέμβριο), αγγίζοντας σε «κοινωνικό θόρυβο» την άποψη ότι η πανδημία είναι μια ασύμμετρη απειλή για την οποία δεν μπορούν να αποδοθούν ευθύνες (39% τον Απρίλιο και 36% τον Νοέμβριο). `
Η εξίσωση, ωστόσο, της τέταρτης φάσης που θα κληθούν να λύσει η πολιτική ηγεσία του τόπου θα είναι αναμφισβήτητα η δυσκολότερη έως τώρα πρόκληση και για έναν επιπλέον λόγο: Η κυβέρνηση έχει από το καλοκαίρι επιλέξει να κάνει το πολιτικό της «all – in» στον εμβολιασμό της κοινωνίας, ευελπιστώντας ότι το πλοίο – έστω και με ορισμένες απώλειες – θα φτάσει σύντομα στον προορισμό του. Η ελπίδα, το απαραίτητο δηλαδή οραματικό στοιχείο σε μια κατάμαυρη από κάθε άποψη περίοδο, συμπυκνώθηκε από την κυβέρνηση σε ένα λιτό αφήγημα: «Θα χρειαστεί λίγη ακόμα υπομονή από όλους και όλες, ώστε με τον ερχομό του εμβολίου να εμβολιαστούν οι πολίτες και να σπάσει η αλυσίδα της διάδοσης, οδηγώντας μας σε καλύτερες μέρες».
Και εκεί ακριβώς είναι που προστίθεται άλλος ένας μεγάλος πονοκέφαλος για την κυβέρνηση, πέραν της διαχείρισης των τριών υφιστάμενων κρίσεων: παρά το γεγονός πως το εμβόλιο έφτασε – ενδεχομένως και πιο σύντομα απ’ ότι αρχικά είχε εκτιμηθεί – περίπου 4 στους 10 πολίτες δηλώνουν πως δεν προτίθενται να εμβολιαστούν, καθώς διατηρούν αμφιβολίες για την αξιοπιστία του.
Με άλλα λόγια, περίπου το 40% των πολιτών δεν ευθυγραμμίζεται με την άποψη της κυβέρνησης πως η διαδικασία εμβολιασμού της κοινωνίας σηματοδοτεί μια νέα εποχή ελπίδας και αισιοδοξίας, αρνούμενοι προς το παρόν να εφαρμόσουν το μόνο σχέδιο της πολιτείας για έξοδο από την πολλαπλή κρίση.
Την κυρίαρχη ευθύνη για την επίλυση της οποιαδήποτε κρίσης, ωστόσο, φέρει πάντοτε αυτός που χαράσσει και υλοποιεί την εθνική στρατηγική. Και στην συγκεκριμένη περίπτωση, η επίλυση της τριπλής κρίσης αναμφίβολα περνάει – και – μέσα από την αναχαίτιση του κλίματος σκεπτικισμού απέναντι στο ισχυρότερο όπλο μας: τον εμβολιασμό της κοινωνίας. Ενός κλίματος σκεπτικισμού και άρνησης απέναντι στην επιστήμη και τα επιτεύγματα της, που ενισχύθηκε δραματικά από τα αντιφατικά μηνύματα και τις υλοποιούμενες στρατηγικές της διεθνούς και εγχώριας πολιτικής ελίτ κατά τις τρείς προηγούμενες φάσεις της πανδημίας, με εφαρμογή μέτρων που δεν συναντούν συχνά την κοινή λογική. Και η ανάγκη των ανθρώπων για μείωση της αβεβαιότητας (βλ. «uncertainty reduction theory», Berger & Calabrese, 1975) μέσω της εξήγησης των γεγονότων με βάση ένα συγκροτημένο και συνεπές αφήγημα χρειάζεται πάντοτε να ικανοποιείται. Και αν δεν μπορεί η πολιτεία, μέσω του ορθού λόγου να το πράξει, τότε οι θεωρίες συνωμοσίας και ο σκεπτικισμός αναπόφευκτα θα καλύψουν αυτό το κενό.
Αλλά ό,τι σπέρνεις, θερίζεις.
