Οι Μύθοι και Η Πραγματικότητα των Ελληνικών 80s

Οι επιμελητές της πολυσυζητημένης έκθεσης GR80s, καθηγητές Βασίλης Βαμβακάς και Παναγής Παναγιωτόπουλος, σχολιάζουν στον Παναγιώτη Μένεγο το κληροδότημα της δεκαετίας (plus 40 φωτογραφίες από τα εκθέματα)

Είναι παντού αυτές τις μέρες. Το hashtag #GR80s κατακλύζει, ως αναμενόταν, το χρονολόγιο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα περισσότερα από 2500 αντικείμενα της έκθεσης Η Ελλάδα του 80 στην Τεχνόπολη παρελαύνουν περασμένα από το μαγικό φίλτρο της νοσταλγίας (ακόμα και όσων δεν τα έζησαν ή τα θυμούνται αμυδρά) και μαζεύουν αφειδώς likes.

Όμως, η δουλειά των επιμελητών της, καθηγητών Παναγή Παναγιωτόπουλου και Βασίλη Βαμβακά, δεν περιορίζεται στην στιγμιαία ολοκλήρωση στο ιντερνετικό περιβάλλον. Έρχεται να συμπληρώσει το σπουδαίο ομώνυμο λεξικό για τα ελληνικά 80s που εκδόθηκε το 2010 από Το Πέρασμα και να ανανεώσει το «ραντεβού με την ιστορία μας». Σε μια παραγωγή, τόσο φιλόδοξη όσο καμία ανάλογη προηγούμενη, που καλύπτει όλους τους τομείς (από την πολιτική στον αθλητισμό, από τη μαζική διασκέδαση στις εργατικές διεκδικήσεις, από τις νεανικές υποκουλτούρες στην τρομοκρατία και πολλά άλλα) μιας δεκαετίας που έχει χαρακτηριστεί «κακόγουστη», «αμαρτωλή», «παρεξηγημένη». Αλλά τελικά είναι, κατά κάποιον τρόπο -ειδικά στην Ελλάδα- η «παιδική ηλικία όλων μας».

Μιας δεκαετίας που μας κληροδότησε μια σειρά από αξιώματα, με τα οποία πορευόμαστε μέχρι σήμερα. Ζητήσαμε από τους επιμελητές της έκθεσης να τα σχολιάσουν κι όσο το δυνατόν να ετυμηγορήσουν, καταλήγοντας σε Μύθους και Πραγματικότητα των Ελληνικών 80s…

"Greece during the eighties at the Athens Technopolis - GR80s» / «Η Ελλάδα του Ογδόντα στην Τεχνόπολη – GR80s»

Αριστερά, το αείμνηστο Πόνυ, μπροστά ο Παναγής Παναγιωτόπουλος και δεξιά ο Βασίλης Βαμβακάς

Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία σηματοδότησε την εκδημοκρατικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας.

ΠΠ Ναι και όχι. Εξηγούμαι. Από τη μια το ΠΑΣΟΚ οδήγησε τον εκδημοκρατισμό των θεσμών, τον μορφοποίησε και τον θέσπισε. Από την άλλη, παρακολούθησε, άλλοτε δημιουργικά κι άλλοτε διστακτικά, τον κοινωνικό εκδημοκρατισμό. H αλλαγή της κοινωνίας ήταν με κάποιον τρόπο προγραμματισμένη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξαν σημαντικές πολιτικές του ΠΑΣΟΚ που επέτρεψαν την υλοποίησή της.
BB Ο εκδημοκρατισμός της ελληνικής κοινωνίας μεγάλωσε στη δεκαετία του ’80. Δεν σημαίνει ότι βάθυνε κιόλας. Πολλά κοινωνικά στρώματα αποκλεισμένα από θέσεις εξουσίας, από κέντρα αποφάσεων άλλαξαν στάτους και πρακτικές. Την ίδια στιγμή όμως η διεύρυνση αυτή ταυτίστηκε με ένα στείρο εξισωτικό λόγο κι επιλογές που δεν λειτούργησαν παραγωγικά σε σχέση με το συνεχώς αυξανόμενα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον.

Στην Ελλάδα του ’80 συνέβη αναδιανομή πλούτου που αναδιαμόρφωσε την ταξική διαστρωμάτωση.

ΠΠ Όχι τόσο μεγάλη όσο λέει ο μύθος. Όμως πράγματι υπάρχει αυτό που θα ονομάζαμε θεμελίωση μιας νέας μεσαίας τάξης. Και αυτό που αλλάζει δραστικά είναι η δομή των επαγγελμάτων και συγκεκριμένα η αύξηση των αυτοαπασχολούμενων, η περεταίρω μείωση των βιομηχανικών εργατών και η συνολική αύξηση του τριτογενούς τομέα- μαζί με την μείωση της αποταμίευσης προς όφελος της κατανάλωσης- αλλάζουν συνολικά τον κοινωνικό χάρτη.
ΒΒ Αυτό που συνέβη στα 80ς -και οι αριθμοί πράγματι δεν μπορούν να το τεκμηριώσουν απολύτως- ήταν η αυξανόμενη αίσθηση κοινωνικής κινητικότητας, η ρευστότητα μεταξύ των κοινωνικών θέσεων και των ταυτοτήτων. Αυτό είναι το βασικό αντικείμενο νοσταλγίας στις μέρες μας. Μια κοινωνία σε κίνηση προόδου και όχι στασιμότητας και οπισθοδρόμησης παρά τις όποιες υπαρκτές δυσκολίες και αγκυλώσεις

Τη δεκαετία του ’80 μέσα σε ένα γενικευμένο κλίμα εξωστρέφειας, και μέσω κάποιων πολύ ισχυρών συμβολικών γεγονότων π.χ. Ευρωμπάσκετ 1987, ο Έλληνας για πρώτη φορά πίστεψε στον εαυτό του.

ΠΠ Είναι πολύ αμφίβολο αν υπήρξε γενικό κλίμα εξωστρέφειας. Ίσως αυτό να είναι και μια αίσθηση εντονότερη την προηγούμενη δεκαετία και την επόμενη. Και η αίσθηση αυτοπεποίθησης που φτιάχνει το ’87 είναι και μια αντίδραση στην εθνική μας μοναξιά και την ελληνική πολιτική εξαίρεση και τον πασοκικό τριτοκοσμισμό. Που δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπήρχε κι εργαζόταν και για τον βαθύ αντιδυτικισμό που σήμερα ευημερεί.
ΒΒ Οι νεότερες γενιές μπαίνουν σε πνεύμα εξωστρέφειας, συγχρονίζονται με όλες τις εκφάνσεις του σταδιακά παγκοσμιοποιημένης δημοφιλούς κουλτούρας. Το Ευρωμπάσκετ όμως είναι ένας εθνικός θρίαμβος που γιορτάζεται ως τέτοιος σε μια κοινωνία που μέχρι εκείνη τη στιγμή είναι βαθιά πολωμένη κάτω από τα προεκλογικά μπαλκόνια και τις κομματικές εντάξεις της.

Το ΠΑΣΟΚ, με μια σειρά από ενέργειες και κορυφαία όλων την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, απορρόφησε, αποδυνάμωσε και τελικά διέλυσε την ελληνική Αριστερά.

ΠΠ Εγώ θα έλεγα απλά ότι την ενσάρκωσε. Δεν ξέρω αν πρέπει να σκεφτούμε κάτι πέραν απ’ αυτό. Αν την πρόδοσε, αν την εξέφρασε σωστά ή κάτι άλλο. Η ΕΑΜική κληρονομιά, το 1-1-4 και πολλά άλλα έγιναν με κάποιον τρόπο ΠΑΣΟΚ.
ΒΒ Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση ανέδειξε όλες τις αμφισημίες, τις παλινδρομήσεις, τις εμμονές, αλλά και τις προοδευτικές κατευθύνσεις της μεταπολιτευτικές Αριστεράς. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο συντηρητικό ήταν το αντίπαλο στρατόπεδο της Δεξιάς, τουλάχιστον στις αρχές της δεκαετίας του ’80, υπό την ηγεσία του Ευάγγελου Αβέρωφ. Έχουμε αναλογιστεί τι θα ήταν η Ελλάδα εάν αυτό το μέτωπο κυριαρχούσε τότε;

Για τις ανάγκες της έκθεσης, έχει στηθεί ένα διαμέρισμα. Ακριβώς όπως ήταν αυτό που μένατε στη δεκαετία του ’80…

Η Ελλάδα πέρασε τα 80s στα μπουζούκια και στα βίντεο κλαμπ καταστρέφοντας τον λαϊκό πολιτισμό της.

ΠΠ Ίσως να του πρόσθεσε κι άλλα στοιχεία. Δεν νομίζω ότι καταστρέφεται ο λαικός πολιτισμός τόσο εύκολα, οι λαϊκές τάξεις είναι πιο ευάλωτες στην ιστορική, κοινωνική και πολιτισμική αλλαγή.
ΒΒ Τα 80ς δομούν ένα δημοφιλή πολιτισμό ανάλογο με εκείνο των άλλων δυτικών χωρών, ακόμη κι αν δεν φτάνουν στο ίδιο επίπεδο επιτυχίας και δημιουργικότητας. Τίποτα δεν μένει στάσιμο, όλα θα μπουν σε μια άλλη εποχή, ακόμη κι ο κόσμος του σκυλάδικου που θα μετεξελιχθεί στον κόσμο της πίστας. Ποιο είναι το κριτήριο ότι αυτός ο πολιτισμός είναι χειρότερος ή λιγότερο αντιπροσωπευτικός από τους προηγούμενους;

Το πελατειακό κράτος είχε ως μεγαλύτερα θύματα τον συνδικαλισμό (που δαιμονοποιήθηκε) και την ποιότητα των δημόσιων λειτουργών (γιατροί, δάσκαλοι/καθηγητές κτλ.)

ΠΠ Θύματα και θύτες σε κάποιον βαθμό.
ΒΒ Πράγματι, η ιστορία με την κότα και το αυγό…

Η αποενοχοποίηση της κατανάλωσης και η κοινωνική κινητικότητα, ακόμα κι αν μεταφράστηκαν σε νεοπλουτισμό, ήταν αναπόφευκτα προκειμένου να καλύψει η ελληνική κοινωνία το χαμένο έδαφος σε σχέση με τις εξελίξεις στις αντίστοιχες δυτικές των 60s-70s.

ΠΠ Το διατυπώσατε απότομα και χωρίς ενοχές και έχετε δίκιο.
ΒΒ Η κατανάλωση αποδαιμονοποιείται άρρητα στην Ελλάδα των 80s. Ο επίσημος λόγος –κράτος, διανοούμενοι κτλ. – την καταγγέλλει διαρκώς αλλά μέσω αυτής οι Έλληνες βρίσκουν τρόπους δόμησης ενός εξωστρεφούς εαυτού. Είναι μια πολύ σημαντική ιστορία αυτό ο διχασμός μεταξύ λόγων και πράξεων που δεν τον έχουμε ψάξει ακόμη επαρκώς στις ρίζες και τις συνέπειές του.

Η Αυριανή κανονικοποίησε τον λαϊκισμό και διέδωσε την κιτρινίλα, ο Φίλαθλος αποθέωσε το παρασκήνιο, το ΚΛΙΚ προσκύνησε τον καταναλωτισμό. Κι όλα μαζί διαμόρφωσαν μια καινούρια δημόσια γλώσσα.

ΠΠ Η έκρηξη των media κυρίως καθιέρωσε τον πλουραλισμό και το χρώμα. Ο χειρισμός της μιντιακής εξουσίας από την πολιτική εξουσία από το 1974 μέχρι και σήμερα είναι το πρόβλημα και όχι το ΚΛΙΚ ή απελευθέρωση των ερτζιανού φάσματος στα 80s.
ΒΒ Ακριβώς. Πάντοτε πρέπει να συγκρίνουμε τα πράγματα με το τι προϋπήρχε (μονοκρατορία κρατικού ελέγχου στα ΜΜΕ, αυστηρά παραταξιακός τύπος κτλ.) για να έχουμε μια πλήρη εικόνα της εξελίξεων και των αλλαγών.

Είναι τα 90s που αντιπροσωπεύουν για την Ελλάδα, όσα αποδίδονται στα 80s για τον υπόλοιπο κόσμο (απληστία, ματιριαλισμός, το lifestyle ως αυτοσκοπός επιδειξιομανίας, στιλιστικές υπερβολές, trash, αποενοχοποίηση του κιτς με τον μανδύα του καλτ κτλ.).

ΠΠ Νομίζω ότι δεν υπάρχει τέτοια χρονοκαθυστέρηση ακριβώς. Η Ελλάδα του ’80 είναι όπως παντού, μια χώρα που απολαμβάνει το προνόμιο της σταθερότητας εκείνης που οργάνωνε τη ζωή των ανθρώπων πριν την γενική απορύθμιση που έφερε το τέλος του ψυχρού πολέμου και η παγκοσμιοποίηση.
ΒΒ Τα 90s είναι η εποχή της τηλεκρατίας, από αυτή την άποψη διαφέρουν αρκετά από τα 80s που οι πηγές πληροφόρησης και ψυχαγωγίας ήταν ένα ζητούμενο που έπρεπε ο καθένας να αναζητήσει σχετικά μόνος του (μέσω βίντεο, ραδιοπειρατείας, περιοδικού τύπου κτλ).

Στη νοοτροπία του ’80 και στο αποτύπωμα του κοινωνικού μοντέλου τους, έχει τις ρίζες της η σημερινή πολυδιάστατη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους.

ΠΠ Ναι. Με μια μεγάλη διαφορά, το ίδιο ισχύει και για όλες τις θετικές και αντι-χρεοκοπικές νοοτροπίες και δυνάμεις της χώρας
ΒΒ Στη δεκαετία του 80 «χρωστάμε» το χρέος, αλλά και το γεγονός ότι μια άλλη Ελλάδα έγινε δυνάμει εφικτή.