Η δοκιμαζόμενη, νευρική κοινωνία μας, έτοιμη ανά πάσα στιγμή για μια νέα ανάφλεξη, ξαναδοκιμάστηκε σ’ έναν νέο εθνικό διχασμό, που είχε αφορμή –ποιος θα μας το έλεγε!- μια θεατρική παράσταση. Το θέμα πήρε μάλιστα τέτοια διάσταση που μέχρι και η αμερικανική πρεσβεία έκανε παρέμβαση με tweet. Είναι θεμιτό το Εθνικό Θέατρο της χώρας να κάνει χρήση σε παράστασή τoυ αποσπασμάτων από το βιβλίο ενός κρατούμενου, μέλους τρομοκρατικής οργάνωσης που έχει αφαιρέσει ανθρώπινες ζωές; Ενα ερώτημα που θα μπορούσε να διατυπωθεί κι αλλιώς: μέχρι που μπορεί να φτάσει η ελευθερία της έκφρασης; Εχει όρια; Από αυτό το ερώτημα ανακύπτει ακόμη ένα: ‘Ηταν τελικά ορθή η απόφαση της διεύθυνση του Εθνικού (με το αιτιολογικό ότι «η παράσταση ξέφυγε από τον καλλιτεχνικό της στόχο και μοιάζει, χωρίς να το επιδιώκει, και εξαντλεί τις αντοχές μιας κοινωνίας»), να κατεβάσει αιφνιδίως την παράσταση «Η ισορροπία του Nash» (σκηνική σύνθεση της Πηγής Δημητρακοπούλου που κάνει χρήση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Σάββα Ξηρού για τον Ευαγγελισμό) ή ήταν κίνηση πανικού που δημιουργεί κάκιστο προηγούμενο, σε μια δημοκρατική χώρα που η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης είναι κεκτημένα αγαθά;
Έχει πάντως ενδιαφέρον η στάση του Δ.Σ του Εθνικού Θεάτρου, που «αδειάζει» τον καλλιτεχνικό διευθυντή του Εθνικού, Στάθη Λιβαθινό. Στη δική του ανακοίνωση, παρότι εκφράζει την κατανόησή του για «τη δύσκολη θέση στην οποία βρέθηκε ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής και την αγωνία του μήπως συμβεί κάτι έκρυθμο στο κοινό, τους ηθοποιούς και τους συντελεστές της παράστασης», διαφωνεί κάθετα με το κατέβασμα του έργου: «Πιστεύουμε ότι έπρεπε να ολοκληρώσει τον κύκλο της», τονίζει το Δ.Σ., προσθέτοντας: «Ο Αισχύλος θα περνούσε πολύ άσχημα, αν ήταν σύγχρονός μας, επειδή είχε την τόλμη στους «Πέρσες» να εστιάσει στον πόνο και στο θρήνο των εχθρών και μάλιστα λίγα χρόνια αφότου αυτοί είχαν κατακάψει τη χώρα του. Πολεμιστές από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας ζούσαν ακόμη όταν πρωτοανέβηκε η παράσταση. Κι απ’ ότι ξέρουμε δεν απειλήθηκε η σωματική του ακεραιότητα.Η τέχνη οφείλει να φιλοξενεί τη φωνή των αδικημένων αλλά και των αδικούντων. Αλλιώς δεν θα ‘πρεπε να ανεβαίνει κανένα έργο του Σαίξπηρ.»
Φωτογραφία από την παράσταση.
Στο μεταξύ, ενώ ακόμη και την ύστατη στιγμή ακούγονται φωνές κατά της παράστασης (ο βουλευτής Ηλείας της Νέας Δημοκρατίας Κώστας Τζαβάρας κατέθεσε επίκαιρη ερώτηση στον υπουργό Πολιτισμού για την «προβολή με κρατικά χρήματα των ιδεών ενός τρομοκράτη» – όλο το δεξιό και ακροδεξιό μπλόκ εκπυρσοκροτεί από την ώρα που το θέμα «έσκασε») , εμφάνιση έκαναν και η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, που μιλάει για «αυτολογοκρισία και υποχώρηση στους ακραίους κύκλους» εκ μέρους του Εθνικού, και η Πανελλήνια Ομοσπονδία Θεάματος Ακροάματος (ΠΟΘΑ). «Η τέχνη που επιλέξαμε να υπηρετήσουμε χρειάζεται να την υπερασπιστούμε», δηλώνει η ΠΟΘΑ, προσθέτοντας ότι η «θεμελιώδης αρχή της θεατρικής τέχνης που βασίζεται στην ελευθερία του λόγου και της έκφρασης τίθεται σε αμφισβήτηση. Αυτή η αμφισβήτηση αν μείνει αναπάντητη, θα επιβάλει συγκεκριμένη οπτική στην κάθε καλλιτεχνική έκφραση και θα δημιουργήσει κλίμα εκφοβισμού στις επιλογές των ανθρώπων της Τέχνης, συμπαρασύροντας στη «λογική» της και την ίδια την ουσία της Δημοκρατίας.»
Το κάλεσμα της ΠΟΘΑ για δυναμικό παρόν στις 7:30 μ.μ. της Παρασκευής στο κτήριο του Εθνικού της Αγίου Κωνσταντίνου είχε ξεκινήσει να διαδίδεται στο διαδίκτυο αμέσως μετά την δημοσιοποίηση της απόφασης της πρώτης κρατικής σκηνής να ρίξει άδοξα αυλαία σε μια παράσταση που ούτως ή άλλως θα ολοκληρωνόταν αυτήν την Κυριακή με συνεχή sold out.
Για το νέο crash test που περνάνε τα αντανακλαστικά , οι αντοχές της κοινωνία και η ελευθερία της έκφρασης, μίλησαν στην Popaganda θεσμικοί του πολιτισμού, καλλιτέχνες, συγγραφείς , ποιητές και πρόεδροι σωματείων.
Σταύρος Τσιώλης, κινηματογραφιστής
«Εγώ, τι να πω; Μια κυρία γειτόνισσά μου, στο φούρνο το πρωί, μου είπε: πώς μπόρεσαν να διώξουν το κορίτσι από το θέατρό του; Πώς μπορείς να διώξεις, κύριε Τσιώλη, το ποντίκι απ΄την τρύπα του; Την αλεπού απ΄το βουνό της; Το πουλάκι απ΄τη φωλιά του; Η Πειραματική Σκηνή του Εθνικού είναι η φωλιά των νέων μας, που ψάχνουν να βρουν, να καταλάβουν τον κόσμο που ζούνε. Τα θυμάμαι τα λόγια της καταλοιπώς, Ιωάννα, κι εγώ δεν βρίσκω να πω τίποτα παραπάνω.»
«Πρόκειται για ηλίθιες πράξεις και το ανέβασμα και το κατέβασμα μιας παράστασης με αποσπάσματα από το βιβλίο του Ξηρού.» Θανάσης Βαλτινός, συγγραφέας
Μαρίνα Γαλανού, πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών και εκδότρια.
«Θεωρώ πως η απόφαση να «κατέβει» η παράσταση από την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, ιδιαίτερα με τον τρόπο που γίνεται, είναι βλαπτική για κάτι που θεωρούσαμε ως δεδομένο αγαθό: την ελευθερία της έκφρασης στην τέχνη. Οποιαδήποτε άποψη και να έχει κανείς για το θέμα που διαπραγματεύεται ένα έργο τέχνης, καλό ή κακό, καλή ή κακή και η ίδια η τέχνη, πρέπει να θεωρείται αδιαπραγμάτευτη οποιαδήποτε λογοκρισία και άρον-άρον κατεβάσματα παραστάσεων. Φέρνει δε συνειρμούς από την εποχή του Χυτηρίου. Επίσης στην ανακοίνωση της Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης του Εθνικού Θεάτρου καταγγέλλονται απειλές από ακραίους κύκλους που έφτασαν στο σημείο να εκφράζουν απειλές για τη σωματική ακεραιότητα του κοινού, των καλλιτεχνών και των εργαζομένων. Άραγε από πού; Και άραγε γιατί αυτές δεν έγιναν γνωστές σε κάποιον εισαγγελέα; Είναι επιπλέον ακατανόητο πως μία παράσταση μπορεί να θεωρείται πως «εξαντλεί της αντοχές μιας κοινωνίας», όπως αναφέρεται. Αντοχές ποιας κοινωνίας ακριβώς; Είναι μονοδιάστατη αυτή η κοινωνία; Δεν ξέρω αν την ευθύνη πρέπει να την αποδώσουμε στη διεύθυνση του Εθνικού, ή πιο ψηλά, αλλά θα έπρεπε να θεωρείται αδιανόητη οποιαδήποτε παρέμβαση στην ελευθερία της έκφρασης στη τέχνη.»
Πέτρος Τατσόπουλος, συγγραφέας
«Διακρίνω μια τεράστια υποκρισία σε αυτή την υπόθεση, και από την πλευρά του Εθνικού Θεάτρου και από την πλευρά των αντιδράσεων. Από εκεί και πέρα, ήταν βλακεία που ανέβηκε το κείμενο και είναι ακόμα χειρότερη βλακεία που κατέβηκε. Εχει τύχει να διαβάσω το κείμενο του Σάββα Ξηρού για τις μέρες στον Ευαγγελισμό. Υπάρχει ένα νοσηρό μπανιστήρι στην όλη ιστορία. Αποκλείεται αυτό το κείμενο να καθίσεις να το διαβάσεις αν δεν ξέρεις ότι το ‘γραψε ένας άνθρωπος που έχει καταδικαστεί επειδή έκανε φόνους. Κι ο Ζενέ ήταν παραβατικός αλλά τα κείμενά του είχανε μια αυταξία. Η σύμβαση λοιπόν εδώ είναι νοσηρή: δολοφονούμε για να μας δημοσιεύσετε. Και σας ανεβάζουμε στο θέατρο επειδή δολοφονήσατε. Νιώθω ότι είμαστε μικροαστοί μπανιστηρτζήδες και πάσχουμε από έναν ηδονοβλεπτικό πουριτανισμό. Κι ενώ είμαστε μπανιστηρτζήδες, μετά πηγαίνουμε να καταδώσουμε. Κρύβει πολύ αρρώστια και συμπλέγματα από πίσω όλο αυτό που συνέβη.»
Αντώνης Καφετζόπουλος, ηθοποιός
«Είμαι υπέρ τού να ανεβαίνουν τα πάντα και να κρίνονται. Δεν συμφωνώ ούτε με τις προληπτικές λογοκρισίες, ούτε με τα κατεβασμάτα παραστάσεων.»
Δημήτρης Σωτάκης, συγγραφέας
«Θεωρώ ότι έγιναν δύο λάθη, το ένα μεγαλύτερο από το άλλο. Το Εθνικό Θέατρο δεν υπολόγισε, αρχικά, σωστά, τη δυναμική του θέματος, οι πληγές της τρομοκρατίας δεν είναι μια μακρινή νοσταλγία πόνου και σκοταδιού, παραμένει μια ανοιχτή πληγή για τη χώρα. Εκεί βέβαια έρχεται το δεύτερο, μεγαλύτερο λάθος, που είναι το κατέβασμα της παράστασης. Η καλλιτεχνική δημιουργία εν γένει συνιστά μια δράση καθαρής συνείδησης και προδιάθεσης, κι αν πράγματι είχε λόγο να υπάρχει, έπρεπε αυτός ο λόγος -απ’ την μεριά των δημιουργών -να υποστηριχθεί με νύχια και με δόντια. Θα έπρεπε να ανέβει με κάθε κόστος, έστω κι αν εγώ προσωπικά την βρίσκω άστοχη.»
Γιάννης Λεοντάρης, πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Κινηματογράφου, σκηνοθέτης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Ως γνωστόν, το καλλιτεχνικό έργο δεν ανήκει στον δημιουργό του. Ούτε βέβαια στον παραλήπτη του. Ανήκει στον εαυτό του. Η ιδανική συνθήκη, είναι να το βρει κανείς σε ένα μπουκάλι στο πέλαγος, ξεχασμένο σε κάποιο συρτάρι, ή πεταμένο σε μια γωνιά του δρόμου. Να το «ξεκλειδώσει» και να το απολαύσει. Χωρίς να γνωρίζει τον συγγραφέα, τον ζωγράφο, τον συνθέτη ή τον σκηνοθέτη. Χωρίς να συνδέει την απροσδιόριστη φύση του έργου, την αυτόνομη αισθητική και ιδεολογία του, με τα πραγματολογικά στοιχεία που το περιβάλλουν, ή με τα ντοκουμέντα των ιδεολογικών, σεξουαλικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων του δημιουργού του. Η απόλαυση του κειμένου, όπως τη διεκδικεί ο Μπαρτ, περιέχει αποκλειστικά το ίδιο το κείμενο και τη διαδικασία της πρόσληψής του. Τόσο ο καλλιτέχνης, όσο και οι συνθήκες ή οι ανιχνεύσιμες πηγές της έμπνευσής του, συνιστούν εξω-κειμενικά στοιχεία τα οποία στην καλύτερη περίπτωση αποτελούν αντικείμενο έρευνας των φιλολόγων και στη χειρότερη, λάφυρα στο οπλοστάσιο λογοκριτών, ή αγαπημένο θέμα κουτσομπολιού σε χώρους κοσμικής συνάθροισης ανεπαρκών αναγνωστών και θεατών. Αδιαφορώντας λοιπόν απολύτως για την προέλευση του υλικού της, ενδιαφέρομαι αποκλειστικά για την ίδια την παράσταση, τα υλικά και το νόημά της. Δυστυχώς δεν πρόλαβα να την δω. Όπως μαθαίνουμε, ο δραματολόγος αμερικανός πρέσβης, επεξεργάζεται νέο πρόγραμμα ρεπερτορίου το οποίο θα μας προτείνει. Ανυπομονούμε.
Προχειρότητα του Εθνικού Θεάτρου ήταν το όλο εγχείρημα αυτής της παράστασης.- Χριστόφορος Λιοντάκης, ποιητής
Hλίας Παπαηλιάκης, εικαστικός
«Πως το λέτε εσείς εκεί γιατί ξέχασα πως το λέμε εμείς εδώ;» Στην μικρή μας χώρα από το 1975 μέχρι το 2002 έδρασε και η 17 Νοέμβρη. Δολοφονούσε ασταμάτητα . Πολύ αίμα για να γίνει λέει η κοινωνία καλύτερη. Να φύγει ο καπιταλισμός και να έρθει η κοινοκτημοσύνη. Όταν έσκασε η βόμβα στα χέρια του Σ.Ξηρού μάθαμε πως ήταν γιοί παπάδων, κύριοι της διπλανής πόρτας ,μικρομαγαζάκηδες και κάτι μπετατζήδες/μανικιουρίστες. Έχω γνωστούς, συνεργάτες και φίλους που έχασαν τους οικείους τους από την 17Ν. Βλέπω στα μάτια τους την θλίψη και το ρήμαγμα. Δεν θα ήθελε κανείς να βρίσκεται στην θέση τους. Η Πηγή Δημητρακοπούλου και το Εθνικό Θέατρο ανέβασαν μια παράσταση με αναφορές στο βιβλίο ενός από τους δολοφόνους της 17 Νοέμβρη. Επρόκειτο να δούμε τι έχουν να μας πουν και για ποιο πράγμα ανέλαβαν την ευθύνη.Θα ήταν στην κρίση μας να μας αρέσει το αποτέλεσμα ή να φύγουμε διαφωνώντας.
Έτσι γίνεται κάθε φορά και έτσι έπρεπε να γίνει και τώρα.
Η Πηγή Δημητρακοπούλου και το Εθνικό Θέατρο εργάστηκαν υπό το βλέμμα όλων μας με σκοπό να παραχθεί λόγος για το τραύμα, μνήμη για την απώλεια. Όμως στην μικρή μας χώρα ένα τιτίβισμα στα αμερικάνικα απαγόρευσε την παράσταση λίγες μέρες πριν τελειώσει. Η πρεσβεία μάς διέταξε γιατί έτσι γούσταρε και εμείς λουφάξαμε.
Εμετός!
«Ελλάς σημαίνει: αλίμονον». Βασίλης Παπαβασιλείου, σκηνοθέτη, ηθοποιός
Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος, σκηνοθέτης
«Πριν από λίγα χρόνια η νομπελίστα συγγραφέας Ελφρίντε Γέλινεκ έγραψε θεατρικό έργο για την Ουλρίκε Μάινχοφ και την Γκούντρουν Ένσλιν, κι απ’ όσο ξέρω καμιά πολιτική αναστάτωση δεν προκλήθηκε στη Γερμανία. Ο άνθρωπος και η κοινωνία είναι αβυσσαλέα μεγέθη, που χρειάζονται κάθε λογής προσέγγιση. Ας αφήσουμε την τέχνη στην ησυχία της, να κάνει τη δουλειά της. Αυτά τα θέματα στην Ευρώπη έχουν λυθεί προ πολλού, με τη βοήθεια του Διαφωτισμού. H τέχνη είναι ελεύθερη, τελεία.
Υ.Γ. Πιστεύω ότι το Εθνικό Θέατρο δεν έπρεπε να κατεβάσει το έργο, επειδή υπήρξαν αντιδράσεις. Αυτό δεν βοηθάει την κοινωνία να πάει ένα βήμα παραπέρα. Όσο για τους φόβους που επικαλέστηκε η διεύθυνση του Εθνικού για τη σωματική ακεραιότητα του κοινού, των καλλιτεχνών και των εργαζομένων, γι’ αυτό υπάρχει η πολιτεία και οι αρμόδιες αρχές, για να μας προστατεύουν, και πάνω απ’ όλα η κινητοποίηση και η αλληλεγγύη των ανθρώπων του θεάτρου και του κοινού.»
Δημήτρης Καραντζάς, σκηνοθέτης.
«Δεν θέλω να πιστέψω στη λογοκρισία. Δε θέλω να πιστέψω στο φόβο. Θελω να συσπειρωθούμε. Και θέλω να επιμείνουμε στις βασικές και αναφαίρετες αρχές της ελευθερίας -που έχουν πια παντού στραγγαλιστεί, αλλά θα είναι αυτοκτονικό να στραγγαλιστούν και στην τέχνη.»
Mαριάννα Κάλμπαρη, καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης, σκηνοθέτιδα
Είναι δυνατόν να κατεβαίνει σήμερα μια παράσταση; Είναι δυνατόν να λογοκρίνεται η τέχνη; Πρέπει ο κόσμος να καταλαβαίνει ότι η τέχνη είναι κάτι διαφορετικό, ότι στην τέχνη μιλάμε για ό,τι θέλουμε με τον τρόπο που θέλουμε, φτάνει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα να έχει ενδιαφέρον.Η «Μάγκντα Γκέμπελς» του Βέλτσου, που είναι η γυναίκα του Γκέμπελς, γιατί ανέβηκε στο Εθνικό και δεν έγινε φασαρία; Το θέμα από εδώ και στο εξής δεν είναι να κατηγορήσουμε τον ένα ή τον άλλο για το κατέβασμα της παράστασης, αλλά να αναρωτηθούμε πώς φτάνουμε ως κοινωνία στο σημείο να κατεβαίνει ένα έργο από το Εθνικό επειδή το θέμα του ξεσηκώνει αντιδράσεις. Αυτό είναι το θλιβερό και ανεπίτρεπτο. Τι κοινωνία είμαστε;
Χρήστος Αγγελάκος, συγγραφέας.
Ας δούμε ψύχραιμα τι συνέβη: Το Εθνικό Θέατρο και μάλιστα η Πειραματική του Σκηνή ανέθεσαν στη σκηνοθέτιδα Πηγή Δημητρακοπούλου να ανεβάσει μια παράσταση. Εκείνη διάλεξε το θέμα της: τρομοκρατία. Προτίμησε να φτιάξει μια δική της σύνθεση από κείμενα που αναφέρονται στο θέμα, αντί να πάρει κάποιο έτοιμο. Πάντρεψε λοιπόν τη λογοτεχνία (Καμύ) με τα ντοκουμέντα (Πρακτικά της δίκης της 17 Νοέμβρη και ημερολόγια του Σάββα Ξηρού). Με βάση το κείμενο που δημιουργήθηκε από αυτούς τους δύο άξονες σκηνοθέτησε την παράστασή της.
Ενώ δεν είχε δικαίωμα. Γιατί δεν υπολόγισε τους συγγενείς των θυμάτων της τρομοκρατικής οργάνωσης. Τη νεοφιλελεύθερη μερίδα των πολιτών που γεμίζουν το Μέγαρο Μουσικής για μια συναυλία αλλά απειλούν με μποϊκοτάρισμα παραστάσεις που τους ενοχλούν ιδεολογικά. Το ακραίο κέντρο για τους ίδιους λόγους. Τους πάσης φύσεως και προελεύσεως «ανθρωπιστές». Τα ιδιωτικά ΜΜΕ που ως γνωστόν πρωτοστατούν στην εξάπλωση της κουλτούρας. Τους φαρισαίους διανοούμενους. Και τους εντεταλμένους δημοσιογράφους.
Δεν είχε το δικαίωμα γιατί σκηνοθέτησε για το Εθνικό Θέατρο, που θα έπρεπε να τη λογοκρίνει. Κυρίως, δεν είχε το δικαίωμα γιατί ζει στην Ελλάδα, εδώ που τα κρύβουμε όλα κάτω από το χαλί.
To 1933 ένας ευρωπαίος διανοούμενος και πεζογράφος φιλοτεχνεί ένα από τα συγκλονιστικότερα πορτρέτα νεαρού τρομοκράτη: το μυθιστόρημα είναι η Ανθρώπινη Μοίρα και συγγραφέας του ο Αντρέ Μαρλώ, προσωπικός φίλος του στρατηγού Ντε Γκωλ και υπουργός πολιτισμού της Γαλλίας. Στην Ελλάδα δεν θα του είχε επιτραπεί ποτέ.
Ο Χάινριχ Μπελ τοποθετεί την ηρωίδα του Κατερίνα Μπλουμ στο περιβάλλον μιας τρομοκρατικής οργάνωσης. Ο Σλέντορφ έκανε το μυθιστόρημα του Μπελ ταινία. Στην Ελλάδα δεν θα είχε γίνει ποτέ.
Ο Ντάριο Φο και η Φράνκα Ράμε γράφουν τον θεατρικό μονόλογο «Εγώ η Ουλρίκε Μάινχοφ καταγγέλω.» Το έργο ανεβαίνει σε όλη την Ευρώπη. Ο Ντάριο Φο παίρνει Νόμπελ. Στην Ελλάδα δεν θα τον προτείνανε ποτέ.
Με την ίδια λογική δεν θα έπρεπε να γυριστούν ταινίες για τις Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία, την ΕΤΑ στην Ισπανία, τον ΙRΑ στην Ιρλανδία.
Και για να κλείσω. Γράφει ο Μαλρώ στην Ανθρώπινη Μοίρα: «Χρειάζονται εννέα μήνες για να γεννηθεί ένας άνθρωπος και μια στιγμή για να σκοτωθεί.» Παραλλάσσω: Χρειάστηκαν εκατοντάδες χρόνια για να εδραιωθεί η ελευθερία της έκφρασης και μια παράσταση για να καταργηθεί.
