Ισχύει η ακαδημαϊκή ελευθερία για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, Ακρίτα Καϊδατζή;

Διαφυλάσσει ο νέος νόμος για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια την ακαδημαϊκή ελευθερία – και γιατί αυτό να μας ενδιαφέρει; Είναι το Πανεπιστήμιο «εργοστάσιο» μαζικής παραγωγής μελλοντικών εργαζομένων με γνώσεις υπαγορευμένες από τις «ανάγκες» της αγοράς εργασίας μιας συγκεκριμένης χώρας τη συγκεκριμένη εποχή, ή είναι μια φάτνη ελευθερίας όπου οι ιδέες βρίσκονται σε αέναο οίστρο, αμφισβητούν το status quo και τραβούν την κοινωνία μπροστά;

Ακαδημαϊκή ελευθερία, γενικά, θεωρείται η δυνατότητα ενός καθηγητή να έχει αυτονομία στη διδασκαλία, την έρευνα και τη δημοσίευση, καθώς και λόγο εντός του πανεπιστημίου (π.χ. για το πώς να διοικηθεί το πανεπιστήμιο) και εκτός του πανεπιστημίου (π.χ. να μιλά δημόσια για πολιτική και ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος) χωρίς εξωτερικό έλεγχο ή φόβο αντιποίνων.

Ο νέος νόμος για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια «ναι μεν διακηρύσσει -μάλλον απλώς εξαγγέλλει, για την ακρίβεια- ότι ισχύει η αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας, αλλά δεν έχει καμία απολύτως εγγύηση για τη διασφάλισή της», μας εξηγεί ο αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ακρίτας Καϊδατζής. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στο μέρος Δ’ «Εγκατάσταση και λειτουργία Νομικών Προσώπων Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης» του νομοσχεδίου «Ενίσχυση Δημόσιου Πανεπιστημίου – Πλαίσιο λειτουργίας μη κερδοσκοπικών παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων», που ψηφίστηκε από τη Βουλή στις 9 Μαρτίου 2024.

Κανένα αυτοδιοίκητο – Οι καθηγητές δεν θα αποφασίζουν ούτε καν για ακαδημαϊκά θέματα  

Οι δύο βασικές εγγυήσεις της ακαδημαϊκής ελευθερίας είναι αφενός η αυτοδιοίκηση, αφετέρου το status ειδικής προστασίας των διδασκόντων, τονίζει ο καθηγητής Καϊδατζής. Και αυτές οι δύο εγγυήσεις δεν υπάρχουν στον νέο νόμο για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια.

Ας ανοίξουμε μια παρένθεση εδώ, ζητάω από τον καθηγητή. Αν σας ζητούσε ένας έφηβος μαθητής να του εξηγήσετε τι σημαίνει η “πλήρης αυτοδιοίκηση” των πανεπιστημίων που αναφέρει το Σύνταγμα, τι θα του απαντούσατε; Συνάγεται από το Σύνταγμα ότι πλήρης αυτοδιοίκηση σημαίνει διοίκηση από τους ακαδημαϊκούς;

«Πλήρης αυτοδιοίκηση, με απλά λόγια, σημαίνει πως αυτός που ίδρυσε ένα πανεπιστήμιο και ακόμα αυτός που το χρηματοδοτεί, αυτός που πληρώνει τους μισθούς του προσωπικού και τις δαπάνες λειτουργίας, αυτός που επενδύει στις υποδομές του πανεπιστημίου, δεν μπορεί να έχει λόγο για το πώς διεξάγεται η έρευνα και η διδασκαλία στο πανεπιστήμιο αυτό. Στα δημόσια πανεπιστήμια, αυτός που τα ιδρύει και τα χρηματοδοτεί είναι το κράτος. Παρόλα αυτά, το κράτος, το υπουργείο Παιδείας ή οποιαδήποτε άλλη κρατική αρχή, δεν έχει κανένα λόγο για τη διοίκηση των υποθέσεων του πανεπιστημίου, η οποία επιφυλάσσεται στην ακαδημαϊκή κοινότητα».

Γιατί αναφέρατε ότι ο νόμος για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια δεν διασφαλίζει την αυτοδιοίκηση;

«Γιατί λέει ότι αυτά διοικούνται από ένα όργανο -που το ονομάζει όργανο διοίκησης- το οποίο θα καθοριστεί ελεύθερα με το καταστατικό, δηλαδή από τον ιδρυτή. Αυτή είναι η μία εκ των δύο ρυθμίσεων του νόμου: Ότι το όργανο διοίκησης ορίζεται στο καταστατικό, είναι ένα και το ορίζει ελεύθερα ο ιδρυτής που θα φτιάξει και το καταστατικό.

Η δεύτερη ρύθμιση του νόμου είναι ότι υπάρχει και ένα όργανο ακαδημαϊκό -όπως το ονομάζει- στο οποίο εκπροσωπούνται οι διδάσκοντες, όργανο όμως που σύμφωνα με τον νόμο έχει αποκλειστικά συμβουλευτικό ρόλο. Άρα, αυτοδιοίκηση δεν υπάρχει, όχι μόνο για τα διοικητικά θέματα, τα θέματα διαχείρισης, αλλά ούτε καν για τα αμιγώς ακαδημαϊκά. Πολύ σημαντικό».

Καμία προστασία των διδασκόντων – Ο εργοδότης θα μπορεί να επιβάλλει τι θα διδάσκουν, τι θα ερευνούν

Η πρώτη πρόσθετη αντισυνταγματικότητα, η μη διασφάλιση της αυτοδιοίκησης, τονίζει ο καθηγητής Καϊδατζής, «συνδέεται με τη δεύτερη πρόσθετη αντισυνταγματικότητα, που είναι ότι δεν διασφαλίζεται η ακαδημαϊκή ελευθερία, κατά το άρθρο 16 του Συντάγματος, παράγραφος 1, ως ελευθερία έρευνας και διδασκαλίας, με την έννοια ότι – ποιες είναι οι εγγυήσεις της ακαδημαϊκής ελευθερίας;

Οι βασικές εγγυήσεις είναι δύο. Η μία είναι η αυτοδιοίκηση, που είπαμε ότι δεν υπάρχει, και η άλλη είναι το status ειδικής προστασίας των διδασκόντων του, που επίσης δεν υπάρχει. Ναι μεν το νομοσχέδιο διακηρύσσει στο άρθρο 149, ή απλώς εξαγγέλλει για την ακρίβεια, ότι ισχύει η αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας, αλλά δεν περιλαμβάνει καμία απολύτως εγγύηση για να τη διασφαλίσει.

Και η τρίτη πρόσθετη αντισυνταγματικότητα είναι ακριβώς το status των διδασκόντων. Το άρθρο 16, στην παράγραφο 6, λέει ότι οι καθηγητές των δημόσιων πανεπιστημίων είναι δημόσιοι λειτουργοί, το οποίο πρακτικά σημαίνει αυτό που λέει στη συνέχεια η διάταξη, ότι δεν μπορούν να παυθούν παρά μόνο με πολύ αυστηρές διαδικαστικές προϋποθέσεις, που ταυτίζονται με τις προϋποθέσεις που ισχύουν για την παύση δικαστικών λειτουργών -αυτό σημαίνει παραπομπές στο Άρθρο 88 που κάνει το άρθρο 16, παρ. 6- και μάλιστα μόνο με την απόφαση ενός Συμβουλίου που συγκροτείται κατά πλειοψηφία από ανώτατους δικαστές. Άρα οι πανεπιστημιακοί έχουν μια πολύ αυξημένη προστασία, πολύ πιο αυξημένη από ό,τι οι υπόλοιποι δημόσιοι υπάλληλοι».

Τι διαφορετικό κομίζει ως προς αυτό ο νέος νόμος;

«Γι’ αυτό το θέμα, που είναι εγγύηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας, ο νόμος επίσης δεν έχει καμία διασφάλιση για το προσωπικό, γιατί εφόσον δεν ορίζεται τίποτα ειδικά, ισχύει ότι οι διδάσκοντες στα ιδιωτικά αυτά παραρτήματα θα είναι μισθωτοί, με σύμβαση εργασίας, άρα και θα μπορούν να απολύονται ελεύθερα καταρχήν υπό τους όρους του Εργατικού Δικαίου, και πέραν αυτού ότι υπόκεινται στο διευθυντικό δικαίωμα του εργοδότη. Ο εργοδότης δηλαδή μπορεί να τους υποδείξει, να τους επιβάλλει, τι να διδάσκουν, τι να ερευνούν, ποιος να περνάει τις εξετάσεις και λοιπά.

Εδώ δεν υπάρχει ρητή ρύθμιση, αλλά υπάρχει απουσία οποιασδήποτε ρύθμισης. Εφόσον, λοιπόν, δεν υπάρχει ειδική ρύθμιση που να λέει ότι όσοι διδάσκουν στο Πανεπιστήμιο θα έχουν κάποιου είδους προστασία από απολύσεις ή οτιδήποτε άλλο, ισχύει το Εργατικό Δίκαιο. Δηλαδή, μπορεί να απολυθεί κάποιος ελεύθερα εκτός αν θεωρηθεί καταχρηστική η απόλυση του.

Και δεν είναι καν αυτό το σημαντικότερο, το σημαντικότερο είναι ότι ισχύει το διευθυντικό δικαίωμα του εργοδότη, που προανέφερα τι σημαίνει. Είμαστε καθαρά στο Εργατικό Δίκαιο και όχι στο καθεστώς του δημόσιου λειτουργού».

Ούτε στην Αμερική δεν είναι ιδιωτικά, γιατί το “ιδιωτικό” είναι ασύμβατο με το “πανεπιστήμιο”.

Κάποιοι, όμως, ενδεχομένως να ισχυριστούν ότι είναι λογικό ο ιδιώτης να έχει τον πρώτο λόγο σε όλα τα διοικητικά και ακαδημαϊκά θέματα του πανεπιστημίου που ο ίδιος ιδρύει, αφού “αυτός πληρώνει” για να το ιδρύσει και να το λειτουργήσει. Τι απαντάτε; Ως εκ τούτου, μπορεί να διασφαλιστεί η ακαδημαϊκή ελευθερία σε ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης που είναι ιδιωτικά – και αν δεν μπορεί, τελικά αυτά παρέχουν πραγματικά ανώτατη εκπαίδευση;

«Στην πραγματικότητα, αυτό ακριβώς το ερώτημα αποδεικνύει γιατί δεν νοούνται ιδιωτικά πανεπιστήμια, ο όρος είναι αντίφαση εν τοις όροις. Προϋπόθεση του πανεπιστημίου είναι η ακαδημαϊκή ελευθερία, δηλαδή η ελευθερία στην έρευνα και τη διδασκαλία. Αυτή είναι ασύμβατη με το διευθυντικό και εργοδοτικό δικαίωμα που έχει κάποιος ιδιοκτήτης, ο οποίος μπορεί να υποδεικνύει συγκεκριμένες κατευθύνσεις (ή αποκλεισμούς) στην έρευνα και διδασκαλία. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, τα υποτιθέμενα “ιδιωτικά” μεγάλα πανεπιστήμια, ιδίως αμερικανικά, στα οποία συχνά πολλοί αναφέρονται, δεν είναι ακριβώς ιδιωτικά, δεν έχουν ιδιοκτήτες, αλλά είναι καταπιστεύματα, δηλαδή σύνολα περιουσίας.

Τα πραγματικά ιδιωτικά “πανεπιστήμια”, αυτά που ιδρύονται, χρηματοδοτούνται και διοικούνται από κάποιον επιχειρηματία-επενδυτή δεν είναι πραγματικά πανεπιστήμια, αλλά απλώς επιχειρήσεις παροχής εκπαιδευτικών υπηρεσιών (και, κατά κανόνα, καθόλου ή πολύ περιορισμένης έρευνας). Αυτό όμως το “εμπορικό” πανεπιστήμιο (εμπορεύεται εκπαιδευτικές υπηρεσίες), παρότι συνιστά μορφή επαγγελματικής εκπαίδευσης, δεν μπορεί να αναγνωρίζεται ως πραγματική πανεπιστημιακή εκπαίδευση».  

Βέβαια, ο νέος νόμος δεν αναφέρεται σε πανεπιστήμια ιδιωτικά, αλλά σε “μη κερδοσκοπικά”.

«Είναι ψευδεπίγραφος ο χαρακτηρισμός των νομικών προσώπων πανεπιστημιακής εκπαίδευσης ως μη κερδοσκοπικών. Γιατί το μη κερδοσκοπικό ορίζεται τι σημαίνει. Σημαίνει απλώς ότι το νομικό πρόσωπο πανεπιστημιακής εκπαίδευσης δεν θα διανέμει μέρισμα από τα κέρδη του, από τα έσοδά του. Δεν έχει δηλαδή κάποια υποχρέωση να επανεπενδύει τα έσοδα στις υποδομές και λοιπά, η μόνη διάταξη που υπάρχει είναι να μη μοιράζει μέρισμα. Είναι πανεύκολο να παρακαμφθεί», τονίζει ο καθηγητής Καϊδατζής και εξηγεί ότι για παράδειγμα μπορεί το σύνολο των εσόδων που μένουν μετά την αφαίρεση δαπανών να καταλήξει να πηγαίνει στους ιδιοκτήτες μέσω συμβατικών σχέσεων (π.χ. για υπηρεσίες), όχι ως μέρισμα.  

Τονίζει όμως πως, ανεξάρτητα από την απαγόρευση διανομής μερίσματος, η ουσία είναι ότι «αυτό που κάνει το παράρτημα θα είναι εξ ορισμού αμιγώς εμπορική δραστηριότητα, δηλαδή εξ ορισμού κερδοσκοπική. Δηλαδή, τι κάνει; Παρέχει υπηρεσίες έναντι αμοιβής στο πλαίσιο συμβάσεων με τους αντισυμβαλλόμενους φοιτητές».

Αντίκειται ο νόμος στο Διεθνές Δίκαιο;

Το 1997 η UNESCO υιοθέτησε την Οδηγία Σχετικά με το Status του Διδακτικού Προσωπικού της Ανώτατης Εκπαίδευσης, η οποία αναφέρει ότι το παγκόσμιο ανθρώπινο δικαίωμα στην εκπαίδευση «μπορεί να κατοχυρωθεί πλήρως μόνο σε περιβάλλον ακαδημαϊκής ελευθερίας». Καλούσε δε τις κυβερνήσεις να αναγνωρίζουν ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία πρέπει να εφαρμόζεται στα πανεπιστήμια (ελευθερία από εξωτερικές παρεμβάσεις) και στους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτά (ελευθερία από την εξουσία της κυβέρνησης και της πανεπιστημιακής αρχής). Η ακαδημαϊκή ελευθερία επίσης αναγνωρίζεται ως θεμελιώδης ευρωπαϊκή αξία στο Άρθρο 13 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και σε μια σειρά πολιτικών πρωτοβουλιών όπως η Διαδικασία της Μπολόνια, η πρωτοβουλία Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων και το πρόγραμμα ERASMUS+.

Αντίκειται ο νέος νόμος στο διεθνές ή/και το ευρωπαϊκό Δίκαιο, αφού δεν διασφαλίζει την ακαδημαϊκή ελευθερία στα ιδιωτικά πανεπιστήμια; ρωτώ τον καθηγητή.

«Αυτό που λέει το διεθνές δίκαιο είναι πως δεν νοείται πανεπιστήμιο χωρίς ακαδημαϊκή ελευθερία», μου λέει. «Αυτό αποτελεί κοινό τόπο, σύμφυτο με την ίδια την ιδέα του πανεπιστημίου. Αυτό τον κοινό τόπο τον έχει ενσωματώσει και τυποποιήσει το Σύνταγμά μας στο άρθρο 16. Δεν χρειάζεται να αναχθούμε στο διεθνές δίκαιο για να διαγνώσουμε την παρανομία των εμπορικών (γιατί περί αυτού πρόκειται) πανεπιστημίων, όταν έχουμε τόσο σαφείς και ρητές συνταγματικές διατάξεις».

Ο καθηγητής τονίζει πως όλες οι διατάξεις του μέλους Δ’ του νομοσχεδίου, αυτού που ψηφίστηκε κατά το μέρος που αναφέρονται στα νομικά πρόσωπα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης είναι αντισυνταγματικές, «για τον απλούστατο λόγο ότι τα νομικά πρόσωπα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης είναι νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, χωρίς καμία αμφιβολία. Παρ’ ότι αποφεύγει ο νομοθέτης να τα χαρακτηρίσει, ιδρύονται με ιδιωτική βούληση και όχι με νόμο, ιδρύονται με ιδιωτικά κεφάλαια και όχι με κρατικούς πόρους. Είναι σαφές ότι είναι ιδιωτικού δικαίου. Ενώ το Σύνταγμα στο Άρθρο 16, παρ. 5, λέει ότι η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Αυτό για μένα καθιστά το σύνολο των ρυθμίσεων αντισυνταγματικές».

Και γιατί να μας ενδιαφέρει η ακαδημαϊκή ελευθερία;

Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση με τον συνταγματολόγο Ακρίτα Καϊδατζή, σκέφτομαι πως η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν αφορά απλώς στα ατομικά δικαιώματα καθηγητών και φοιτητών. Η ακαδημαϊκή ελευθερία υπάρχει ως δημόσιο αγαθό για να προστατεύει τα πανεπιστήμια και τους ερευνητές, ώστε να μπορούν να επιδιώκουν τη γνώση εκείνη που ωφελεί την κοινωνία.

Ανατρέχω σε διεθνώς αναγνωρισμένες πηγές: «Η παροχή σε διδάσκοντες και καθηγητές της ελευθερίας να διδάσκουν σημαντικές ιδέες και να ενθαρρύνουν την κριτική σκέψη μεταξύ των φοιτητών τους είναι κομβική για την ελευθερία, την οικονομική ευημερία και την καινοτομία. Οι άνθρωποι χρειάζονται ανεξαρτησία και ελευθερία για να αμφισβητήσουν την αυθεντία, την εξουσία, και να αναπτύξουν νέες ιδέες», ισχυρίζεται, όχι κάποιο μαρξιστικό μανιφέστο, αλλά η αμερικανική δεξαμενή σκέψης Brookings Institution. Συμπληρώνει δε ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι βασικός λόγος που το σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης των ΗΠΑ «ήταν ανέκαθεν ζηλευτό διεθνώς».

Η καταπίεση της ακαδημαϊκής ελευθερίας «όχι απλώς μπορεί να ‘παγώσει’ τον λόγο του κάθε ακαδημαϊκού, αλλά και να καταστείλει το παγκόσμιο εγχείρημα της έρευνας σε αυτό που θεωρείται οικονομία γνώσης του 21^ου αιώνα», τόνιζε μελέτη. Μελέτες επίσης δείχνουν ότι δημοκρατία και ακαδημαϊκή ελευθερία συνδέονται και ότι η ποιότητα της μίας καταδεικνύει συχνά την ποιότητα της άλλης.

Τι μέλλει γενέσθαι λοιπόν εάν κυριαρχήσουν στην ανώτατη εκπαίδευση μιας χώρας ιδιωτικά ιδρύματα αναγνωρισμένα ως πανεπιστήμια στα οποία δεν θα είναι διασφαλισμένη η ακαδημαϊκή ελευθερία;

Ενδεχομένως, ο Άγγλος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ στο Περί Ελευθερίας του, ένα μανιφέστο του πολιτικού φιλελευθερισμού, δίνει μια απάντηση: «…Η αξία ενός Κράτους, μακροπρόθεσμα, είναι η αξία των ατόμων που το αποτελούν. Και ένα Κράτος που αναβάλλει το συμφέρον της νοητικής επέκτασης και ανύψωσής τους σε κάτι λίγο περισσότερο από διαχειριστική ικανότητα ή σε ψήγματα που αποκτιούνται από την εξάσκηση στις λεπτομέρειες μιας δουλειάς٠ ένα Κράτος που ανατρέφει πολίτες νάνους, ώστε να είναι ενδεχομένως πιο πειθήνια όργανα στα χέρια του, ακόμα και για ωφέλιμους σκοπούς – θα ανακαλύψει ότι με μικρούς ανθρώπους κανένα σπουδαίο πράγμα δεν μπορεί πραγματικά να επιτευχθεί…».