Το δημιουργικό δίδυμο των Παναγιώτη Πανταζή και Γιάννη Ράγκου υπογράφει το δεύτερο (μετά τον Ερωτόκριτο των Γιώργου Γούση, Δημοσθένη Παπαμάρκου και και Γιάννη Ράγκου) βιβλίο της σειράς «Η Νεοελληνική Λογοτεχνία σε Γκράφικ Νόβελ» των εκδόσεων Polaris, το «Στα Μυστικά του Βάλτου» της Πηνελόπης Δέλτα.
Το πασίγνωστο βιβλίο είναι ένα από τα πλέον διαχρονικά best-sellers της εγχώριας αγοράς και έχει ενταχθεί στη διδακτική ύλη του δημοτικού, παρά τις εξαιρετικά βίαιες σκηνές που περιλαμβάνει. Γραμμένο στα μέσα της δεκαετίας του 1930, αφηγείται επεισόδια από τον Μακεδονικό Αγώνα και δη τους διαξιφισμούς μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων πέριξ της Λίμνης των Γιαννιτσών. Η λίμνη (ο Βάλτος του τίτλου) ήταν ρηχή, ιδιαίτερα βαλτώδης και έχει πλέον αποξηρανθεί (1928-1932), επειδή ήταν μόνιμη εστία θανατηφόρων ασθενειών οπως η ελονοσία και επειδή έπρεπε να δημιουργηθούν εκτάσεις για καλλιέργειες για τους Έλληνες πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Στο διάστημα 1904-1908, οι Βούλγαροι, με ορμητήριο τη λίμνη, προσπαθούσαν να εκσλαβίσουν τους κοντινούς Ελληνικούς πληθυσμούς με τρομοκρατία, ενώ Έλληνες αντάρτες από την περιοχή αλλά και την ελεύθερη Ελλάδα (που τότε έφτανε μέχρι τη Θεσσαλία και είχε πληθυσμό 2.500.000 κατοίκους, ενώ τα Γιαννιτσά ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία), στέκονταν εμπόδιο.
Η υπόθεση του βιβλίου μας παρουσιάζεται ως flash back και μέσα από τις ιστορίες του έφηβου Αποστόλη και του ακόμα μικρότερου Γιωβάν, ορφανού Βούλγαρου, οι οποίοι το 1906 και το 1907 λαμβάνουν (υποστηρικτικά, ως οδηγοί) μέρος στις επιχειρήσεις των περίφημων μακεδονομάχων καπετάν Άγρα και καπετάν Νικηφόρου κατά των Βούλγαρων κομιτατζήδων.
Γύρω από αυτές τις θρυλικές μορφές, συγκεντρώνονται άνδρες που πολεμούν για τον ιερό σκοπό της απελευθέρωσης (Άγρας, Νικηφόρος) αλλά και άλλοι που αποζητούν εκδίκηση για παρελθόντα εγκλήματα (Γρέγος, Βασίλης). Οι βιαιότητες είναι καθημερινές και από τις δύο πλευρές.
Ο Τέλλος Άγρας, θέλοντας να δώσει ένα τέλος, συνάπτει συμφωνία εκεχειρίας με τον Βούλγαρο Ζλάταν και πηγαίνει να τον συναντήσει μόνος. Τότε, ο Ζλάταν τον υποδουλώνει και τον περιφέρει στα βουλγαροχώρια ως θήραμα, ώσπου τον εκτελεί. Αργότερα, με την σειρά του, και ο Ζλάταν θα δολοφονηθεί.
Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στο ότι στο κείμενο της Δέλτα, το τέλος παραμένει ανοιχτό. Ενώ περιγράφει τις ωμότητες και έχει στα χέρια της την πραγματική ιστορία (καθώς γράφει 30 χρόνια μετά), επιλέγει να μην εστιάσει στο ποιος κέρδισε τελικά (οι Έλληνες), αλλά να σταματήσει στην εκτέλεση του Άγρα, η οποία όμως προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στην Ελλάδα και οδήγησε σε έξαρση του αντάρτικου.
Τα Μυστικά του Βάλτου καλύπτουν 600 σελίδες και το υλικό που περιλαμβάνεται είναι πλουσιότατο, καθώς η Πηνελόπη Δέλτα ερευνούσε συστηματικά επί 20 χρόνια, τόσο στα αρχεία αλλά και με προσωπικές συνεντεύξεις (πχ με τον ίδιο τον καπετάν Νικηφόρο). Οπότε, το να δημιουργηθεί ένα κόμικ για ένα τόσο ογκώδες και γεμάτο πληροφορία βιβλίο, είναι εξ ορισμού δύσκολο.
Το δίδυμο των Πανταζή και Ράγκου το κατορθώνει, παρουσιάζοντας τις βασικές ιστορίες του βιβλίου, σε έκταση 110 εικονογραφημένων σελίδων. Το σφιχτό σενάριο του Ράγκου (που αποτελείται σχεδόν όλο από λέξεις του βιβλίου της Δέλτα), όπου η βία, η Ιστορία και το τοπίο δημιουργούν μια ασφυκτική πραγματικότητα, σκηνογραφείται έξυπνα από τον Πανταζή με χρώματα και αποχρώσεις (πράσινο, λαδί, μαύρο, κόκκινο) που δημιουργούν την αίσθηση του Βάλτου ως χώρου όπου η αποπνικτική φύση κυριαρχεί στον άνθρωπο. Ακόμα και ο αναγνώστης που δεν έχει διαβάσει το βιβλίο, μπορεί να παρακολουθήσει εύληπτα την εξέλιξη των επεισοδίων και να καταδυθεί στις πολύπλοκες συνθήκες της εποχής. Με τα γεμάτα κάδρα και τις αρχετυπικές φιγούρες, η εικονογράφηση εμβαθύνει στις προσωπικότητες και τις κοσμοθεωρίες τους, αλλά και μας προσφέρει την αίσθηση της έντασης και της σημασίας των στιγμών. Συνολικά, πρόκειται για μια αξιέπαινη δουλειά που προχωράει παραπέρα από το πρωτότυπο βιβλίο και λειτουργεί αυτόνομα ως τέχνη του κόμικ.
