Μια σπαρταριστή περιγραφή γαμήλιας τελετής από το βιβλίο «Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων», δημοσιευόμενα υπό Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, με την αρωγή του Δήμου Αθηναίων (Τόμος Τρίτος, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου, 1892):
Γάμος ἐν Ἀμαρουσίῳ.
Εἰ καὶ πολλαὶ τῶν γαμηλίων διατυπώσεως ἀπώλεσαν τὸν ἀρχαϊκὸν αὑτῶν χαρακτῆρα, ἀλλ’ ὅμως καὶ νῦν ἔτι ἀρκούντως μεγαλοπρεπεῖς γίνονται αἱ ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ τούτων ἑορταί.
Ἄρχονται δ’ ἀπὸ τοῦ Σαββάτου διὰ προσκλητηρίου χωριστὰ μὲν ἐκ μέρους τοῦ γαμβροῦ, χωριστὰ δὲ ἐκ μέρους τῶν συγγενῶν τῆς νύμφης. Οἱ συγγενεῖς δηλ. τοῦ τε γαμβροῦ καὶ τῆς νύμφης περιέρχονται τὸ χωρίον, ἔχοντες κάνιστρον ἐν χερσὶν, ἐν ᾧ περιέρχονται κομφέτα, καὶ διανέμουσι ταῦτα ταῖς φίλαις καὶ συγγενικαῖς οἰκογενείαις, ὅπως εὐαρεστούμεναι προσέλθωσιν εἰς τοὺς γάμους καὶ μετὰ ταῦτα παραμείνωσιν οἱ μὲν ὑπὸ τοῦ γαμβροῦ προσκληθέντες παρ’ αὐτῷ, οἱ δὲ ὑπὸ τῶν συγγενῶν τῆς νύμφης παρ’ ἐκείνοις.
Τὴν ἑσπέραν δὲ τοῦ αὐτοῦ Σαββάτου τινὲς τῶν προσκεκλημένων ἰδίᾳ ἀνδρῶν, φέροντες τὴν καθημερινὴν αὑτῶν ἐνδυμασίαν, συνέρχονται ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ γαμβροῦ καὶ ἄρχονται διασκεδάζοντες καὶ οἰνοποτοῦντες. Τὸ παρατιθέμενον φαγητὸν εἶνε ἁπλοῦν· μόνος δ’ ὁ οἶνος ῥέει ἀφθονώτερον. Ὑπὸ τὸν ἦχον δὲ τοῦ περιπαθοῦς βιολίου ἄρχεται ὁ χορός, ὃν καθίστησι ζωηρότερον ἡ ὑπὸ τοῦ οἴνου παραγομένη θερμότης. Αἱ γυναῖκες προσέρχονται μὲν καὶ αὐταί, ἀλλὰ δὲν παραμένουσιν ἐπὶ πολύ, φροντίζουσαι ὅπως κατακλιθῶσιν ἐνωρίς, ἵνα ἔχωσι καλὴν διάθεσιν καὶ εὐθυμίαν τὴν ἐπαύριον, δηλ. τὴν καθαυτὸ ὥραν τοῦ γάμου. Οἱ ἄνδρες ὅμως ὁτὲ μὲν ἀποσύρονται καὶ οὗτοι περὶ τὸ μεσονύκτιον, ὁτὲ δὲ παραμένουσι, καὶ οὕτω διαρκεῖ μὲν ὁ χορὸς μέχρι τῆς πρωΐας τῆς Κυριακῆς, ἀλλὰ καὶ ὁ γαμβρὸς οὐδὲν ἔχει δικαίωμα νἀποσυρθῇ ἐφ’ ὅσον ἔστω καὶ εἷς παραμένει προσκεκλημένος.
Ἅμα δ’ ὡς ἡ αὐγὴ τῆς Κυριακῆς ὑποφώσκουσα χαρίσῃ τὰς χρυσᾶς αὑτῆς ἀκτῖνας εἰς τοὺς κατοίκους, εὐθὺς τότε οἱ ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ γαμβροῦ εἰς ζωηρὰν ἐμβάλλονται κίνησιν, ἕτερος μὲν ὅπως σφάξῃ τοὺς ἀμνούς, ἕτερος δὲ ὅπως καθάρῃ τὴν αὐλήν, ἄλλος δέ τις ὅπως στολίσῃ ὅσον οἷόν τε τὴν εἴσοδον καὶ ἄλλος ἄλλο τι χρήσιμον ποιῶν· πάντες δ’ οὕτω ἑνὸς ἐπιλαμβάνονται ἔργου, ὅπως ὡς μάλιστα λαμπρότερος καὶ ἐπισημότερος φανῇ ὁ γάμος. Ὁ δὲ γαμβρὸς ἀμέριμνος πάντων τῶν τελουμένων θεᾶται. Ἄξιον δὲ λόγου εἶνε νὰ παρατεθῇ ἐνταῦθα ὅτι καὶ αἱ γειτονικαὶ γυναῖκες μετὰ θαυμαστοῦ ὄντως ζήλου προθυμοποιοῦνται πᾶσαι, τίς πρώτη νὰ παράσχῃ τὴν ἑαυτῆς ἐκδούλευσιν. Οὐχὶ δὲ κατώτεραι τούτων φαίνονται καὶ αἱ πλησιέστερον τῷ γαμβρῷ οἰκοῦσαι νεάνιδες, ἁμιλλώμεναι σφοδρῶς τίς πρώτη νὰ ὑπηρετήσῃ κάλλιον. Ἐπικρατεῖ δ’ ἄκρα εὐθυμία ἐν αὑταῖς καὶ ζωγραφεῖται ἐν ἁπάσαις ἡ χαρὰ καὶ ἡ ἐλπὶς τοῦ μέλλοντός ποτε καὶ αὐτὰς νὰ ἐπισκεφθῇ γάμου.
Εἶνε ἤδη ἡ ἐννάτη π. μ. ὥρα, ὅτε ἄρχεται ἡ συνάθροισις τῶν κεκλημένων ἐν λαμπρᾷ στολῇ, καὶ ἐὰν ᾖ δυνατὸν καινουργεῖ.
Οἱ μὲν ἄνδρες φέρουσι τὴν λευκὴν φουστανέλλαν ἢ ὅ,τι ἄλλο, αἱ δὲ γυναῖκες ἀκολουθοῦσαι πάντοτε τῷ νεωτερισμῷ ἐνδύονται νεωστὶ ἐρραμμένα φορέματα καὶ περιβάλλονται ἅπαντα τὰ ἑαυτῶν κοσμήματα. Δὲν ἀπουσιάζουσι δὲ καὶ αἱ νεάνιδες, αἵτινες παρὰ τὰς ἑαυτῶν μητέρας, ὡς ἔθος, ἱστάμεναι, νομίζουσιν ἀπαραίτητον ὅπως φέρωσι νεωστὶ ῥαφὲν ἔνδυμα. Ἐπικρατεῖ δ’ ἄκρα κοσμιότης καὶ σεμνότης.
Παρατίθεται λοιπὸν ἡ τράπεζα ὑπὸ τοῦ γαμβροῦ ὅσον οἷόν τε πλουσία, ἐπειδὴ ἤγγικεν ἡ δωδεκάτη. Παρακάθηνται δὲ πάντες οἱ κεκλημένοι· καὶ ὅπως μηδεὶς στερηθῇ ἴσης μοίρας φαγητοῦ καὶ ποτοῦ, τὸ φαγητὸν παρέχεται ἄφθονον. Ὡσαύτως δὲ καὶ οἱ βιολισταὶ, ἱερὰ πρόσωπα θεωρούμενοι, παρακάθηνται ἐν τῇ τραπέζῃ, παρεχομένης αὐτοῖς τῆς μείζονος καὶ καλλίονος μοίρας φαγητοῦ τε καὶ ποτοῦ. Τίς δὲν ἀναμιμνήσκεται ἐνταῦθα τῶν ἀοιδῶν τοῦ θείου Ὁμήρου;
Πᾶσι γὰρ ἀνθρώποισιν ἐπιχθονίοισιν ἀοιδοὶ
τιμῆς ἔμμοροί εἰσι καὶ αἰδοῦς, οὕνεκ’ ἄρα σφέας
οἴμας Μοῦσα δίδαξε, φίλησε δὲ φῦλον ἀοιδῶν.
(Ὀδυσ. Θ. 479).
Εὐθὺς δὲ τότε μετὰ τὸ γεῦμα ἄρχεται τὸ λεγόμενον ταξίμι ἢ βάρκα τῶν βιολιστῶν. Συνίσταται δὲ τὸ ᾆσμα τοῦτο εἰς τὸ ἑξῆς. Τὸν πρῶτον ἐκ τοῦ δεξιοῦ προσκεκλημένον ἐρωτῶσιν οἱ βιολισταὶ ποίου μέλους ἐπιθυμεῖ νὰ ἀκούσῃ. Οἱονδήποτε δὲ οὗτος μέλος προτείνει οἱ μὲν βιολισταὶ ἐπὶ τρία ἢ τέσσαρα λεπτὰ ὀφείλουσιν ἵνα κρούσωσιν αὐτό, αὐτὸς δὲ ἔχων ποτήριον πλῆρες οἴνου εὔχεται πρῶτον μὲν τῷ γαμβρῷ, εἶτα δὲ πᾶσι τοῖς προσκεκλημένοις καὶ πίνει αὐτὸ μέχρι πυθμένος. Πίνοντα δὲ τοῦτον χειροκροτοῦσι πάντες ἐν ῥυθμῷ, συνηχούντων καὶ τῶν ὀργάνων ἀόριστόν τι μέλος καὶ ἐν μέρει ἀσυνάρτητον. Ἄν τις καλέσῃ τὸ ἀσυνάρτητον τοῦτο μέλος σκολιὸν θὰ ἁμαρτήσῃ; Ἐν τῷ τοῦ Γαζῆ λεξικῷ, ἐν λέξει σκολιόν, παραβάλλεται τοῦτο πρὸς τὸν σημερινὸν Κουτσάκια, ὅπερ ἀγνοοῦμεν. Τὸ πρᾶγμα θὰ ἐξετάσωμεν ἀλλαχοῦ ἐν ἰδίῳ περὶ μουσικῶν ὅρων ἔργῳ, ἂν Θεὸς θέλῃ.
Μετὰ ταῦτα παρουσιάζεται δίσκος τῷ πιόντι, ὅπως ῥίψῃ ὅ,τι ἂν βούλεται· συνήθως δ’ οὐχὶ κατώτερον τῆς δραχμῆς. Τοῦτο ἐπαναλαμβάνεται μέχρις οὗ πάντες οἱ προσκεκλημένοι ἐκκενώσωσι τὸ πλῆρες ποτήριον.
Εὐθὺς δὲ μετὰ τὴν παιδιάν, ἵνα εἴπωμεν οὕτω, ταύτην, γίγνεται καὶ πάλιν χορός, καθ’ ὃν ἅπαντες κατὰ σειρὰν ὀρχούμενοι δίδουσι τοῖς μουσικοῖς ἀνάλογον μὲν νόμισμα, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πάλιν κατώτερον τῆς δραχμῆς. Ἐν τῷ μέσῳ δὲ τοῦ χοροῦ τούτου, ὅτε ἤδη εἶνε ἡ δευτέρα μ. μ. ὥρα, προσέρχεται ὁ κουρεύς, ἵνα κείρῃ τὸν γαμβρὸν ἢ ξυρίσῃ αὐτόν. Κειρομένου δὲ τοῦ γαμβροῦ, ἠχοῦσιν ἀδιαλείπτως τὰ ὄργανα καὶ ἐν εὐθυμίᾳ παρέχεται τῷ τε γαμβρῷ καὶ τῷ κουρεῖ οἶνος. Ἐκτὸς δὲ τούτου προσφέρουσι χρήματα τῷ τε γαμβρῷ καὶ τῷ κουρεῖ, ἐκείνῳ μὲν ῥίπτοντες ἐν ἰδίῳ δοχείῳ, τῷ δὲ γαμβρῷ ἐπιτιθέντες τῷ στόματι αὐτοῦ. Μετὰ τὸν γαμβρὸν καὶ δύο ἕτεροι τῶν προσκεκλημένων ὀφείλουσι νὰ ξυρισθῶσι, διὰ τίνα λόγον ἄγνωστον.
Περὶ τὴν τετάρτην λοιπὸν ὥραν ἐξέρχεται ἡ συνοδεία ἢ ἡ πομπὴ ἐκ τῆς οἰκίας τοῦ γαμβρου, προηγουμένων μὲν τῶν βιολιστῶν, ἑπομένων δὲ πάντων τῶν ἀρρένων προσκεκλημένων διαρκῶς οἰνοποτούντων, οὐχὶ πλέον διὰ ποτηρίου ἢ φιάλλης, ἀλλὰ διὰ τῆς γλυκυκρότου τσότρας, οὔσης καὶ ταύτης καινουργοῦς. Εὐθὺς δ’ ἔπειτα ἀκολουθεῖ ὁ γαμβρὸς ἐν μέσῳ τῶν ἑαυτοῦ συγγενῶν καὶ κατόπι τούτου αἱ γυναῖκες πᾶσαι. Ἡ συνοδεία δ’ αὕτη ἀπὸ τῆς οἰκίας τοῦ γαμβροῦ μέχρι τῆς νύμφης χαιρετίζεται διὰ πυροβολισμῶν, ὀρύζης, βάμβακος καὶ ἀνθέων. Ἄν τις οἰκογένεια παραλείπῃ τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον, μὴ ἔχουσα λόγους πένθους, τοῦτο θὰ θεωρηθῇ ὕβρις κατὰ τοῦ γαμβροῦ καὶ ἐφ’ ὅρου ζωῆς θὰ ὑπάρχῃ παράπονον ἢ καὶ μῖσος ἐναντίον αὐτῆς ὑπ’ ἐκείνου. Τὰ ἔθιμα εἶνε ἱερὰ καὶ πρέπει νὰ παραφυλάττωνται. Πρὸς δὲ τούτοις ἡ πομπὴ ἐξερχομένη τῆς οἰκίας δέον νὰ βαδίσῃ τὴν πρὸς τἀριστερὰ ὁδὸν, ἵνα ἐπανερχομένη τραπῇ τὴν πρὸς τὰ δεξιά.
Μόλις δὲ καταφθάσωσιν εἰς τὴν οἰκίαν τῆς νύμφης δέκα μέτρα μακρὰν ὑποδέχονται τὴν συνοδείαν οἱ τῆς νύμφης συγγενεῖς ἐν μέσῳ πυροβολισμῶν καὶ ἀλλαλαγμῶν. Σημειωτέον δ’ ὅτι τοὺς πυροβολισμοὺς τούτους οὐδεμία στρατιωτικὴ δύναμις δύναται νὰ ἐμποδίσῃ, διότι ἄλλως θὰ ἐθεωρεῖτο προσβολὴ τῶν ἐθίμων οὐ μόνον διὰ τὴν οἰκογένειαν ἀλλὰ καὶ ὅλου τοῦ χωριοῦ.
Περίεργον δὲ διατὶ καθ’ ἣν στιγμὴν καταφθάνει ἡ συνοδεία τοῦ γαμβροῦ τότε νἀποστέλλωνται τὰ πράγματα τῆς νυμφης εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ γαμβροῦ. Τοὐναντίον δὲ πάλιν ἕτεραι οἰκογένειαι ἀποστέλλουσι ταῦτα τὴν προηγουμένην ἡμέραν τοῦ Σαββάτου, μετὰ συνοδοῦ ἀείποτε ἄρρενος οὐδέποτε δὲ θήλεος. Ἀλλ’ οἱ πυροβολισμοὶ ἐξακολουθοῦσιν.
Ἡ νύμφη ἀπὸ πολλοῦ ἑτοίμη ἀναμένει· μετὰ παραμονὴν δὲ ἑνὸς τετάρτου τῆς ὥρας ἀπέρχονται ἵνα στεφθῶσιν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, προπορευομένων μὲν τῶν φίλων τοῦ γαμβροῦ ἐν ᾗ εἴδομεν ἀνωτέρω τάξει, ἑπομένων δὲ τῶν τῆς νύμφης, χωρὶς οὐδὲ κἂν νἀναμιχθῶσιν. Καὶ οἱ πυροβολισμοὶ καὶ αὖθις ἐξακολουθοῦσι.
Μόλις δὲ καταφθάσουσιν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τότε μόνον παραδίδοται ἡ νύμφη τῷ γαμβρῷ καὶ γίνεται ἡ στέψις. Μετὰ τὸ πέρας τῆς ἱεροτελεστίας ταύτης τοῦ γάμου οἱ μὲν γονεῖς καὶ συγγενεῖς κατασπάζονται τόν τε γαμβρὸν καὶ τὴν νύμφην, οἱ δὲ φίλοι καὶ ξένοι ἀσπάζονται μόνον τὸν γαμβρόν, τῇ δὲ νύμφῃ εὔχονται. Ἡ νύμφη ὀφείλει νἀσπασθῇ τὴν δεξιὰν τῶν γονέων, ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ γαμβρός. Μετὰ δὲ ταῦτα ἄνευ διακρίσεως ἑνοῦνται ἀμφότεραι αἱ πομπαί, ὁ δὲ γαμβρὸς παραλαβὼν τὴν νύμφην ὁδηγεῖ ταύτην μόνην ἐν μέσῳ γενικῆς χαρᾶς καὶ εὐθυμίας.
Ἅμα δ’ ὡς φθάσωσιν εἰς τὸν οἶκον τοῦ γαμβροῦ, τότε ἡ νύμφη καρφώνει μάχαιραν εἰς τὸ ὑπέρθυρον καὶ εἰσέρχεται. Τοῦτο δὲ γίνεται καὶ ὅπως πᾶς ἐχθρὸς τοῦ ζεύγους κατακαρφωθῇ καὶ ὅπως καὶ αὐτὴ ἡ σύζυγος ἐάν ποτε παραβῇ τὴν συζυγικὴν πίστιν διὰ τῆς αὐτῆς μαχαίρας καρφωθῇ. Εὐθὺς δ’ ἔπειτα ὁ χορὸς εἰς ὃν λαμβάνουσι μέρος πρῶτοι οἱ συγγενεῖς τῆς νύμφης, καὶ οἱ τούτων προσκεκλημένοι μεθ’ ἧς ὀρχοῦνται, ἐπὶ μίαν σχεδὸν ὥραν, εὐθὺς δὲ μετὰ ταῦτα ἀπέρχονται εἰς τὰ ἴδια, ἔνθα καὶ ἰδιαιτέραν τράπεζαν παρατίθενται οἰ γονεῖς τῆς νύμφης, τὰ πεθερικὰ ἢ οἱ συμπεθέροι, ὡς λέγονται, διαρκέσουσαν καὶ ταύτην ἐφ’ ὅσον θέλουσιν· ἔστω καὶ μέχρι τῆς πρωΐας. Ἀπερχομένους δὲ τούτους προπέμπουσιν οἱ τοῦ γαμβροῦ ὁλίγα τινὰ μέτρα καὶ ἐπανέρχονται εὐθύς, ὅπως παρακαθήσωσιν εἰς τὴν ἑτοίμην ἤδη τράπεζαν.
Τρώγουσι καὶ πίνουσιν ἐφ’ ὅσον ἕκαστος θέλει. Τὰ ὄργανα ἀνακρούουσι καὶ πάλιν τὴν βάρκα ἢ τὸ ταξίμι, τὸ δὲ χρῆμα ἐξερχόμενον τοῦ θυλακίου τῶν παρακαθημένων, πληροῖ τὸ τῶν βιολιστῶν. Ἡ συνήθεια αὕτη δὲν διατηρεῖται παρ’ ἅπασι· διότι ἄλλοι προπληρώνουσι τοὺς βιολιστὰς ὡρισμένον ποσὸν καὶ οὕτω δὲν παρέχεται ἡ ἐνόχλησις αὕτη εἰς τοὺς κεκλημένους. Εὐθὺς δὲ ἔπειτα ἄρχεται ὁ χορὸς καὶ διαρκεῖ μέχρι τῆς πρωΐας. Δι’ ὅλης δὲ τῆς νυκτὸς ὁ γαμβρὸς παραφυλάσσεται ὑπό τε τῶν συγγενῶν καὶ τῶν φίλων αὑτοῦ ὅπως ὄχι μόνον μὴ κοιμηθῇ, ἀλλ’ οὐδὲ πλησιάσῃ κἂν τῇ νύμφῃ, ἐχούσῃ ἄλλως τὸ δικαίωμα νὰ ἀναπαυθῇ μετὰ τὸ μεσονύκτιον. Καὶ οὕτω λήγει καὶ ἡ τῆς Κυριακῆς διασκέδασις.
Ἡ πρωΐα τῆς δευτέρας εὐωδιάζει ἐκ τῶν παρασκευαζομένων τηγανιτῶν, δαπάνῃ μόνον τοῦ γαμβροῦ οὐχὶ δὲ καὶ τῶν συγγενῶν αὑτοῦ. Μετὰ μεσημβρίαν δὲ οἱ τῆς νύμφης συγγενεῖς, οἱ συμπέθεροι, κομίζουσι τὰ γλυκὰ μετ’ ὀργάνων, καὶ γίνεται ὁ τελευταῖος χορός, εἰς ὃν λαμβάνουσι μέρος ἅπαντες ἀναμίξ. Παρατίθεται καὶ ἡ τελευταία τράπεζα καὶ οὕτω διαλύεται πλέον ἡ γαμηλία αὕτη πανήγυρις.
Περὶ τὴν ἕκτην ἤδη ἐγείρονται ὅπως ἀπέλθωσιν ἅπαντες καὶ πρῶτοι οἱ συγγενεῖς τῆς νύμφης ἀποχαιρετίζουσι τοὺς νεονύμφους εὐχόμενοι αὐτοῖς μακροβιότητα, ὄλβον καὶ εὐδαιμονίαν, προσφέρουσι δὲ καὶ νομίσματά τινα. Κατὰ σειρὰν δ’ ἔπειτα ἅπαντες εὐχόμενοι προσφέρουσι τοῖς νεονύμφοις νόμισμα οὐχὶ κατώτερον πάντοτε τῆς δραχμῆς ἄλλως τε δὲ τοῦτο θὰ θεωρηθῇ προσβολὴ τοῦ χωριοῦ. Ἐκ τῶν προσφορῶν δὲ τούτων νοητέον ὅτι ὁ γαμβρὸς κερδαίνει ἅπασαν τὴν ὑπ’ αὐτοῦ γενομένην δαπάνην. Συναπελθόντων δ’ ἁπάντων τῶν κεκλημένων, τότε μόνον ὁ γαμβρὸς δικαιοῦται νὰ ἀποσυρθῇ μετὰ τῆς νύμφης.
Τὴν δὲ πρωΐαν τῆς Πέμπτης δέχονται τελευταῖον τοὺς συγγενεῖς ἐξ ἑκατέρων ὅπως βεβαιωθῶσι περὶ τοῦ ὅτι μετὰ κόρης συνεζεύχθη ὁ νυμφίος. Τούτου βεβαιωθέντος δίδεται τὸ τελευταῖον γεῦμα ὑπὸ τοῦ γαμβροῦ ἄνευ ὀργάνων ἤδη, καὶ οὕτω ἀπολήγουσιν αἱ ἀπὸ τοῦ Σαββάτου ἀρξάμεναι γαμήλιοι ἑορταὶ ἐν Ἀμαρουσίῳ.
Ἐν Ἀμαρουσίῳ τῇ 16 Δεκεμβρίου 1890.
Θεμ. Πολυκράτης.
