Η δεκαετία του 2010 υπήρξε από τις πιο ταραχώδεις περιόδους της πρόσφατης ευρωπαϊκής ιστορίας. Η κρίση της ευρωζώνης, η εγκατάλειψη του αξιώματος της «όλο και στενότερης ένωσης» που-έστω σε φαντασιακό επίπεδο- περιέγραφε το υπόβαθρο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης για πάνω από έξι δεκαετίες, ο ακρωτηριασμός του Brexit, η επάνοδος της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς και των εθνικισμών: όλα αυτά είναι παράγοντες που αναμφίβολα θα καθορίσουν τη μορφή της Ευρώπης τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, κανείς δεν έχει τη βαρύτητα και τη μακροπρόθεσμη σημασία που φέρει το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα.
Η Ευρώπη δεν αντιμετωπίζει κάτι έκτακτο και προσωρινό, δηλαδή, μια επείγουσα και άμεση ανάγκη που χρήζει αντιμετώπισης με βραχυπρόθεσμου χαρακτήρα μέτρα. Στην ευρύτερη περιοχή πέριξ της ηπείρου συντελείται μια κοσμογονική αλλαγή. Ένας συνδυασμός παραγόντων -εμφύλιες συρράξεις, διωγμοί λόγω φυλής, εθνότητας, θρησκεύματος, πολιτικών πεποιθήσεων ή σεξουαλικού προσανατολισμού, ακραία φτώχεια, καταστροφική κλιματική αλλαγή και δημογραφική έκρηξη- εγγυάται ότι η πληθυσμιακή μετακίνηση από την Ασία και, όλο και περισσότερο στο μέλλον, από την υποσαχάρια Αφρική προς την Ευρώπη θα συνεχιστεί.
Το βασικό ανθρώπινο ένστικτο της επιβίωσης, αλλά και ο πόθος για μια καλύτερη ζωή είναι αυτά που ωθούν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες στην προσπάθεια τους να ξεφύγουν με κάθε μέσο, ακόμα κι αν ο θάνατος στην προσπάθεια απόδρασης αποτελεί ένα σοβαρό ενδεχόμενο.
Το να κρύβει, επομένως, η ευρισκόμενη σε δημογραφική κάμψη Ευρώπη το κεφάλι της στην άμμο δεν είναι απλώς υποκριτικό. Είναι και εκτός πραγματικότητας. Κι όμως, αυτό ακριβώς κάνει μέχρι τώρα. Η ως τώρα αντίδραση της στο προσφυγικό/μεταναστευτικό ήταν, πλην εξαιρέσεων που πάντως δεν αλλάζουν τη γενική εικόνα, σπασμωδική, αποσπασματική και, κυρίως, φοβική. Πίσω της κρύβεται ένας ρατσισμός που δεν τολμά να πει το όνομά του. Το ούτως ή άλλως αβάσιμο επιχείρημα ότι πρόκειται περί ενός χαμηλής κλίμακας ισλαμικού εποικισμού που αργά ή γρήγορα θα καταπιεί, δήθεν, την Ευρώπη προσκρούει στην εξίσου εχθρική αντιμετώπιση των Αφρικανών μεταναστών που δεν είναι στην πλειοψηφία τους μουσουλμάνοι, αλλά χριστιανοί -έχουν, όμως, την ατυχία να έχουν διαφορετικό χρώμα δέρματος από τους «αυτόχθονες» Ευρωπαίους. Άλλωστε, μπορεί να θυμηθεί κανείς την αντιμετώπιση των μεταναστών από τα Βαλκάνια στη χώρα μας, ή το γεγονός ότι από τους παράγοντες που οδήγησαν στο Brexit ήταν η εισροή μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη στο Ηνωμένο Βασίλειο -λευκών και χριστιανών Ευρωπαίων που, έχουν, όμως, την ατυχία να είναι φτωχοί, ή μάλλον, σε ένα περιβάλλον γενικευμένης ευρωπαϊκής λιτότητας και φτωχοποίησης, φτωχότεροι από την εργατική τάξη της χώρας υποδοχής. Ελάχιστη σημασία έχει το ότι όλα τα στατιστικά δεδομένα διαψεύδουν τις υστερικές ιαχές περί αλλοίωσης των ευρωπαϊκών πληθυσμών και επιβεβαιώνουν ότι η Ευρώπη του μισού δισεκατομμυρίου και πλέον ανθρώπων θα μπορούσε να απορροφήσει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία τις προσφυγικές ροές και μάλιστα με ευεργετικές συνέπειες για τη δημογραφική και οικονομική της ανάκαμψη, εφόσον εφάρμοζε μια κοινή πολιτική ασύλου, ένα αυτοματοποιημένο πρόγραμμα ισόρροπης κατανομής των αιτούντων άσυλο σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και, κυρίως, μια ολοκληρωμένη πολιτική ομαλής ένταξης των προσφύγων και των μεταναστών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Αντ’ αυτού, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες αντιμετωπίζονται σαν κάποιου είδους εισβολείς που «απειλούν τις βασικές ευρωπαϊκές αξίες και τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής», ο οποίος πρέπει να «προστατευθεί». Δεν ήταν τυχαίος ο αρχικός τίτλος του χαρτοφυλακίου του Έλληνα επιτρόπου στη νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Θυμίζοντας την βυθισμένη στην παρακμή Ρώμη που, κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, επιχείρησε μάταια να απωθήσει τις μαζικές πληθυσμιακές μετακινήσεις των γερμανικών φύλων, τις οποίες η ίδια αντιλαμβανόταν ως εισβολή των Βαρβάρων, η ενστικτώδης κίνηση της Ευρώπης για την «προστασία» της ήταν να αντιμετωπίσει το προσφυγικό/μεταναστευτικό πρωτίστως σαν ζήτημα ασφάλειας και να μετατραπεί σε φρούριο. Να υψώσει νέα τείχη γύρω της και εντός της. Να σφραγίσει τα εξωτερικά της σύνορα, αλλά και τα σύνορα μεταξύ των κρατών της, εγκλωβίζοντας τους αιτούντες άσυλο στις χώρες πρώτης υποδοχής -ακριβώς αυτό που συνέβη στην Ελλάδα με το κλείσιμο του Βαλκανικού Διαδρόμου και την επαναφορά των συνοριακών ελέγχων εντός της ζώνης Σένγκεν το 2016. Να στρατιωτικοποιήσει τη Frontex, δημιουργώντας ένα ένοπλο υβρίδιο ακτοφυλακής και συνοριοφυλακής με πρωταρχικό μέλημα την αναχαίτιση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ρευμάτων από την Αφρική και την Ασία. Να συνάψει συμφωνίες με κράτη που μερικές φορές δεν είναι καν κράτη με την κανονική έννοια της λέξης (παράδειγμα, η Λιβύη), ούτως ώστε τα κύματα των προσφύγων και των μεταναστών να μην φτάνουν καν στις ευρωπαϊκές ακτές: αν η υποτιθέμενη ασφάλεια των Ευρωπαίων χτίζεται σε κάποια μακρινή έρημο της Βορείου Αφρικής, τόσο το χειρότερο για τους άτυχους πρόσφυγες και μετανάστες.
Ομοίως, αν ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής προστατεύεται καλύτερα με τον εγκλωβισμό χιλιάδων ανθρώπων στα ελληνικά νησιά και στην ελληνική ενδοχώρα, με την ευρωπαϊκή συνδρομή να περιορίζεται ουσιαστικά στην παροχή χρηματοδότησης και υλικοτεχνικής υποδομής, τόσο το χειρότερο για την Ελλάδα. Την μακρινή εποχή του απατηλού Ευρωπαϊκού Ονείρου, μία από τις αφηγήσεις για το, λαμπρό, υποτίθεται, ευρωπαϊκό πεπρωμένο της χώρας ήταν ότι η ένταξή της στον «ευρωπαϊκό σκληρό πυρήνα» θα συνιστούσε την καλύτερη εγγύηση για τα ελληνικά σύνορα έναντι έξωθεν απειλών (μετάφραση: της Τουρκίας). Η λογική του επιχειρήματος ήταν ότι, εφόσον τα ελληνικά σύνορα είναι ευρωπαϊκά, η Ευρώπη θα έσπευδε να τα διαφυλάξει. Σε μια ειρωνεία από αυτές που αρέσκεται η Ιστορία να υφαίνει, στις μέρες μας είναι η Ελλάδα αυτή που καλείται να περιφρουρήσει τα ευρωπαϊκά σύνορα εναντίον του φανταστικού εχθρού που είναι ο πρόσφυγας και ο μετανάστης. Δεν είναι αυτή η θέση που της αξίζει στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, ούτε πρέπει να είναι αυτός ο ρόλος της στον νέο ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας. Κατά συνέπεια, είναι εξόχως ατυχές το γεγονός ότι η νέα ελληνική κυβέρνηση, σε μια προσπάθεια να κατευνάσει την ακροδεξιά μερίδα του κομματικού της ακροατηρίου, δείχνει να ενστερνίζεται με ενθουσιασμό τη ρητορική και τις πρακτικές του Φρουρίου-Ευρώπη. Να προστατευθεί ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής; Φυσικά, να μια πραγματικά εξαιρετική ιδέα. Εξαρτάται, όμως, από το τί εννοεί τελικά κανείς με αυτή τη φράση. Εάν ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής περιγράφεται με βάση ορισμένες θεμελιώδεις αξίες, δηλαδή τον ανθρωπισμό, την ανεκτικότητα, τον ενστερνισμό της προόδου και της νεωτερικότητας, τη φιλοξενία, την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, τότε δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ευρώπη κάτι κάνει πολύ λάθος μέχρι τώρα.
Ο Γιάννης Γούναρης είναι διδάκτορας Νομικής, συνεργάτης Κύκλου Ευρωπαϊκών & Διεθνών Αναλύσεων Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ.
