Ηθελα οπωσδήποτε να γνωρίσω τον Πάτρικ Λη Φέρμορ. Οχι στην Αθήνα. Είχε αποδεχτεί, μέσω των εκδοτών του, το αίτημά μου να τον επισκεφτώ στο σπίτι-ορμητήριο στην Καρδαμύλη, όπου είχε επιλέξει να ζει. Ηταν το 2004, ο Φέρμορ έκλεινε τα 90, αλλά παρέμενε αφάνταστα σπινθηροβόλος. Διατηρούσε σχεδόν ανεξίτηλη την αύρα από τη γοητεία των νιάτων του.
Τα μάτια του έβγαζαν λάμψη.
Ηταν καλοκαίρι, βγήκαμε στα ολόφυτα μπαλκόνια, με θέα τη θάλασσα και φωτογραφηθήκαμε μαζί από την αεικίνητη οικονόμο του σπιτιού. Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο ένθετο Βιβλιοθήκη της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία», την ίδια χρονιά. Αν ζούσε σήμερα θα είχε γενέθλια (είχε γεννηθεί στις 11 Φεβρουαρίου) και θα γινόταν 101 ετών.
Ολόκληρη η συνέντευξη από την «Ελευθεροτυπία»
Mεταξύ γενναίων δόσεων τσαγιού, ουγγρικού λικέρ -δυναμίτη και νερωμένου ουίσκι, απόγευμα, πάνω απ’ την πανέμορφη μανιάτικη θάλασσα, στο «αρχηγείο» του , ο Πάντι , ο Μιχάλης ή Φιλεδέμ , ο περίφημος Πάτρικ Λη Φέρμορ, μας ταξίδεψε στο χρόνο , ορκίζοντάς μας εξ’αρχής να κρατηθεί μυστική η «γεωγραφία» του ιδιωτικού του χώρου.
Αυτός ο δια βίου πλάνητας και τζέντλεμαν μαζί, προσωπικότητα στη σφαίρα του μύθου, που στη ζωή του Ιδέες και δράση συναντήθηκαν ιδανικά, αυτό το ζωντανό οδυσσεϊκό αρχέτυπο, στην ήρεμη (μοιρασμένη στα ελληνικά και τα αγγλικά) κουβέντα μας, δημιούργησε μια τέτοια ατμόσφαιρα που δύσκολα μεταφέρεται στο χαρτί.Τι κρητικές μαντινάδες, τι αρχαίους Λατίνους απήγγειλε από μνήμης, εν μέσω των απεριτίφ μας και των στακάτων απαντήσεών του (η απαστράπτουσα , όλο μουσική, πρόζα των βιβλίων του ,στον προφορικό του λόγο είναι απούσα).
Αφορμή της κουβέντας με τον ακαταμάχητο ,ευθυτενή, αληθινό λεβέντη, παρά τους 90 Μαίους του, Φέρμορ,η έκδοση απ’το «Μεταίχμιο», (στη μετάφραση της Μαίρης Βοσταντζή) του συναρπαστικού ταξιδιωτικού του βιβλίου « Η Εποχή της Δωρεάς». Το χρονικό, δηλαδή του περιπετειώδους νεανικού του ταξιδιού (ήταν μόλις 18 ετών),από την Ολλανδία ως την Ουγγρική μεθόριο .Πρώτο μέρος μιας τριλογίας, που ολοκληρώνει αυτό τον καιρό και θα καταλήγει στην επιτυχή άφιξή του στην Κωνσταντινούπολη.
Άρκετοί κριτικοί υποστηρίζουν ότι εισηγηθήκατε ένα νέο τρόπο γραφής της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.Το επιδιώκατε; Κάποτε κάποτε το λένε αυτό. Είναι κολακευτικό. Ομως δεν ξέρω αν είναι και πραγματικό!Δεν το νομίζω.
Εχετε χαρακτηρίσει «έργο ζωής» την συγγραφή αυτής της ταξιδιωτικής τριλογίας. Το ταξίδι έγινε το ’33 και εσείς πρωτογράψατε γι’αυτό το 77; Περάσε καιρός.Γιατί; Ηταν το ταξίδι που άλλαξε όλη τη ζωή μου, που πάντα παρέμενε μια εκκρεμότητα συγγραφική .Αλλά οι χρόνοι, το πότε τελικά πράττεις ή γράφεις κάτι, ανήκει στα μυστικά πράγματα της ζωής! Οι Μούσες βλέπετε!.
Οι λεπτομέρειες του ταξιδιού που αναβιώνετε -σκέψεις, συζητήσεις, εικόνες, χρώματα, ακόμη και οσμές- είναι εντυπωσιακές. Ξεπηδούν απ’ την μνήμη ή απ’τα ημερολόγιά σας; Είναι ο απόλυτος συνδυασμός των δύο . Εχω βεβαίως μια πολύ καλή μνήμη. Αρχίζω, πολύ φοβούμαι, να έχω μια πολύ κακή μνήμη τελευταία, κυρίως στα ονόματα , και είναι φοβερό . Μπορεί ξαφνικά να λησμονήσω το όνομα Ρούσβελτ ή το όνομα Τσόρτσιλ! Να βασανίζομαι «μα πώς λέγεται αυτός ο άνθρωπος!».
Ισως η μνήμη σας να είναι επιλεκτική σε κάποιες περιπτώσεις. Α, βέβαια. Με ενδιαφέρει πολύ,όμως, αγαπώ, γυρεύω το όνομα. Πάντα το γύρευα.
Από το πλήθος των αναμνήσεών σας, η τελική επιλογή όσων συμπεριλήφθηκαν στην “Εποχή της Δωρεάς” πώς έγινε; Είναι πολύ παράξενο. Γιατί κι αυτό είναι θέμα τύχης τελικά σε μεγάλο βαθμό.
Το οδοιπορικό σας είναι γραμμένο μέσα από την μαγική σύγκλιση τέχνης και πραγματικότητας, μέσα απ’ το πρίσμα της μακραίωνης ιστορίας που «γράφτηκε» στο παλίμψηστο κάθε τόπου. Ναι. Διότι από παιδί υπήρξα καταπληκτικός αναγνώστης . Στο σπίτι η μητέρα μας διάβαζε πολύ εμένα και της αδελφής μου. Μεγάλωσα μέσα σε μια λογοτεχνική ατμόσφαιρα .Μας διάβαζε τα πάντα. Περιπέτειες, παραμύθια.Αλλά και από μόνος μου πάντοτε διάβαζα ,ρουφούσα γνώσεις που με καθόρισαν . Ακόμη και μέσα απ’ τις εγκυκλοπαίδειες. Και ταξιδεύοντας ακόμη διάβαζα.
Στο σπίτι του, στην Μάνη
Στα σταθερά αναγνώσματά σας παραμένουν οι κλασικοί; Παρακολουθείτε καθόλου τη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή; Διαβάζω πάρα πολύ. Ολα τα προφανή: αρχαίους και ποίηση, την οποία πάντα αγαπούσα. Γράφω μάλιστα λίγη ποίηση, δεν είναι θαυμάσια, ωστόσο απολαμβάνω τη διαδικασία της συγγραφής της.
Από τη σύγχρονη παραγωγή σάς συγκινεί κάτι; Προσπαθώ να σκεφτώ ποιοι! Δύσκολο. Πάντα αγαπούσα τον Κιπλινγκ,τον Πάουντ, τον Γιέιτς, τον Ελιοτ. Από Ελληνες, το Σεφέρη. Συνήθιζε να έρχεται πολύ συχνά εδώ. Επίσης Σέξπιρ διαβάζω ακατάπαυστα.
Από την ελληνική ιστορία, ποια περίοδο αγαπάτε περισσότερο; Λατρεύω την αρχαία ελληνική. Την έχω μελετήσει πολύ.Επίσης την βυζαντινή. Μόνο η σημερινή ιστορία της Ελλάδας μου προκαλεί πλήξη .Μερικές φορές.
Eχετε αλλάξει ως προσωπικότητα, στον τρόπο που βλέπετε τον κόσμο από την εποχή εκείνη ;Τι έχει διατηρηθεί αλώβητο μέσα στο χρόνο από τον 18χρονο ορμητικό νεαρό που ξανανοιγόταν στη ζωή ατρόμητος; Αισθάνομαι ότι είμαι άνθρωπος προβλέψιμος! Περισσότερο , θα έλεγα, είμαι, παραμένω δηλαδή, το ίδιο πρόσωπο. Η μοναδική διαφορά είναι ότι έχω περισσότερη εμπειρία ζωής . Και πλέον είμαι λίγο κουρασμένος!
Ποιο ,θα λέγατε, είναι το νόημα, η ουσία του ταξιδιού; Σας ρωτώ γιατί έχετε περάσει ένα μεγάλο μέρος της ζωή σας ταξιδεύοντας . Ταξίδι είναι να ωριμάζεις πράγματι.Και είναι ενδιαφέρουσες οι γλώσσες, η ιστορία των επιμέρους τόπων. Μ’ ενδιέφερε στα ταξίδια μου πάντοτε η γλώσσα , οι θρησκείες, η λαογραφία των χωρών.Τα πάντα , εκτός από την τεχνολογία και τα μαθηματικά. Δεν ήμουνα ποτέ καλός σ’ αυτά άλλωστε!.
Και η πολιτική έχετε δηλώσει ότι δεν σας ενδιαφέρει. Στην «Εποχή της Δωρεάς» γράφετε ότι στην πολιτικολογία ήσασταν υπνοβάτης. Παραμένετε; Σ’ ένα μεγάλο βαθμό, ναι. Ποτέ δεν μ’ ενδιέφερε πραγματικά η πολιτική.Ποτέ.
Ωστόσο , αυτοπροσδιορίζεστε «συντηρητικός». Θα έλεγα, είμαι «σκόρπιος» συντηρητικός».
Πράγμα που σημαίνει; Που σημαίνει ένα είδος συντηρητικού, αλλά όχι και πολύ άγριο! Αλλά φυσικά στις αντιλήψεις μου ήμουν και παραμένω συντηρητικός.
Ενας νέος άνθρωπος σήμερα θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ένα ταξίδι σαν το δικό σας; Να ζήσει, πάνω κάτω, όσα ζήσατε εσείς το ‘33; Αδύνατο! Στη ζωή μου συνάντησα μόνο ένα πρόσωπο που περπάτησε όπως εγώ, αλλά όχι ολόκληρο το ταξίδι μου. Και διαρκώς λαμβάνω επιστολές από όλο τον κόσμο, από την Αγγλία, την Αυστραλία,ανθρώπων που μου ζητούν συμβουλές γιατί θέλουν ν’ ακολουθήσουν το παράδειγμά μου.Αυτό που κάνω είναι να τους δίνω μια λίστα με όλα τα μέρη που επισκέφθηκα και πέρασα τα βράδια μου .Δεν πρόκειται ωστόσο να ζήσουν τις ίδιες καταστάσεις,να βρουν τις ίδιες συνθήκες εκεί. Μοιραία τα πάντα έχουν αλλάξει.
Δεν είναι επομένως ανοησία να θέλουν ν’ ακολουθήσουν τα βήματά σας; Είναι φοβερό! Και βέβαια τώρα πια είναι και πολύ ακριβότερη η ζωή, το ταξίδι ενγένει. Επίσης εγώ τότε δεν βιαζόμουν. Το ταξίδι μου ώσπου να φτάσω στην Κωνσταντινούπολη κράτησε περισσότερο από ένα χρόνο .Τι υπέροχη πόλη η Κωνσταντινούπολη!.
Γιατί δεν αποφασίσατε να εγκατασταθείτε σε αυτή; Γιατί επιλέξατε την Ελλάδα; Γιατί κατ΄ αρχάς προτιμώ τους Ελληνες από τους Τούρκους .Δεν είστε φαντάζομαι Τουρκάλα; (γελάει).
Ο Οδυσσέας-Φέρμορ βρήκε λοιπόν την Ιθάκη του στην Μάνη; Α, ναι, βέβαια. Αγαπούσα πολύ την Ελλάδα, πριν απ’ τον πόλεμο. Την περπάτησα, περιπλανήθηκα σ’αυτήν αρκετά. Ηταν ευτυχισμένες εποχές. Κατά τη διάρκεια του πολέμου υπηρετώντας στο στρατό για δυο χρόνια έζησα στην Κρήτη. Μου αρέσουν πολύ οι Κρητικοί.Μου αρέσουν οι κουζουλοί! Εχω κάνει πολύ πλάκα μαζί τους. Μετά τον πόλεμο με τη σύζυγό μου (σ.σ.:σύντροφο ακριβή για 60, που έχασε πέρσι) περιπλανηθήκαμε για να βρούμε έναν τόπο να εγκατασταθούμε. Μέναμε σε φίλους στην Κέρκυρα, στην Εύβοια, παντού. Σκεφτόμασταν και για την Κρήτη. Ωστόσο ήξερα με απόλυτη βεβαιότητα ότι οι Κρητικοί είναι τόσο φιλόξενοι και χουβαρντάδες -έκανα πολλές φιλίες και κουμπαριές εκεί– που αν έμενα μαζί τους θα ήμουνα νεκρός και θαμμένος από χρόνια -εδώ και δέκα χρόνια τουλάχιστον . Θα έπινα κάθε βράδυ τραγουδώντας!
Ενώ εδώ στη Μάνη; Δεν συμβαίνουν αυτά. Με την γυναίκα μου ακολουθήσαμε πεζή απ’ την Σπάρτη τα μονοπάτια του Ταυγέτου και φτάσαμε ως εδώ . Από την πλαγιά ατενίζοντας κάτω ως τη θάλασσα ήμουν σαν τον Μωυσή που έβλεπε τη γη της Επαγγελίας. Ε,αυτό ήταν!
Ολα αυτά τα χρόνια -κοντά μια πεντηκονταετία- ταξιδεύατε με ορμητήριο τη Μάνη; Εδώ ήταν η βάση των εξορμήσεών μου. Εξάλλου, μόνο στο Λονδίνο πηγαίνω τρεις φορές το χρόνο.
Στο νεανικό οδοιπορικό σας , υπό οποιεσδήποτε συνθήκες , σε κάθε δύσκολη περίσταση, τα καταφέρνατε;Ηταν η Θεά τύχη, ήταν οξυδέρκεια, προσαρμοστικότητα; Τύχη. Ημουν και πολύ αισιόδοξος. Πίστευα ότι τα πράγματα θα πάνε καλά και πήγανε, δόξα των Θεώ! Αυτό που με συνάρπαζε επίσης ήταν η αλλαγή των επιπέδων…
Τη μια στη χλιδή και θαλπωρή των μεγάρων , την άλλη σε βρώμικους, εγκαταλειμένους σταύλους. Ευπροσάρμοστη φύση . Ακριβώς. Ημουνα ένα μοναχικό φαινόμενο και όλοι με βοηθούσαν. Στο Μόναχο συνάντησα ένα βαρώνο των χωρών της Βαλτικής .Είχα χάσει το σάκο μου και σε δέκα λεπτά μου ‘δώσε τα πάντα! ».
Ησασταν πολύ κοινωνικός, πάντως. Αγαπούσα, απολάμβανα την παρέα των ανθρώπων.
Τι είδους παρέα ήταν η αγαπημένη σας; Ολων των ειδών.Απ’ την πιο ταπεινή μέχρι την πιο επιφανή. Μου άρεσαν και τα κορίτσια πολύ.
Τα εξώφυλλα μερικών από τα βιβλία του Πάτρικ Λη Φέρμορ
Συνδεόσασταν πάντα με ανθρώπους που μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί τους το πάθος σας για το Ωραίο και τα γράμματα. Τρανταχτό παράδειγμα ο Κράιπε. Μα αυτό ήταν το βασικό .Η περίοδος του πολέμου ήταν ούτως ή άλλως συναρπαστική -πέρα από την φρίκη βεβαίως του αίματος και τους σκοτωμούς. Μου άρεσε η εποχή εκείνη λόγω της συνάντησής μου με κάποιους ανθρώπους. Λόγω των ανθρώπων. Εκανα φιλίες ζωής τότε. Στην Κρήτη δεν ήταν και τόσο μπλεγμένοι με την πολιτική όπως αλλού. Και βεβαίως ήταν καταπληκτικό, μοναδικό αυτό που ζήσαμε και με τον Κράιπε ! Συνδεθήκαμε πολύ .Και οι δυο μας είχαμε πιει, πολύ πριν τον πόλεμο, από τις ίδιες «πηγές». Τον Ομηρο , τους τραγικούς, τους Λατίνους. Τους απήγγειλε διαρκώς ο ένας στον άλλο, κι εκείνες τις στιγμές ο πόλεμος εξαφανίζονταν, ήταν σαν να μην υπήρχε…».
Κοιτώντας πίσω τη ζωή σας και επιχειρώντας έναν απολογισμό της, υπάρχουν πράγματα για τα οποία μετανιώνετε; Αν επιστρέφατε πίσω θα θέλατε να ζήσετε ξανά ακριβώς όσα ζήσατε; Α, ναι.Η ζωή μου υπήρξε θα έλεγα ευτυχισμένη στο σύνολό της -με μερικά μόνο μη ευτυχή σημεία. Θα ήθελα να την ξαναζήσω, με τη μόνη διαφορά ότι θα ήθελα να κάνω πολύ περισσότερα από όσα έκανα.Αλλά δεν μετανιώνω για κάτι . Θα ήθελα επίσης να είχα γράψει τα διπλάσια βιβλία.
Ως προς τα ταξίδια, χορτάσατε; Υπάρχουν δύο τόποι που έχουν απομείνει. Το ένα είναι η Ρωσία και το άλλο η Κίνα. Δεν είναι απίστευτο που μου ξέφυγαν ; Κι όμως. Εγραφα και «κόλλησα» κάπως .Νομίζω πρέπει να ταξιδέψω σ’ αυτές τις δύο χώρες . Αν η υγεία κι ο χρόνος μου φερθούν καλά!
Αδυναμίες σας ποιες θα λέγατε ότι είναι; Είμαι λίγο τεμπέλης. Οχι ακριβώς τεμπέλης, γιατί παρασύρομαι κάθε τόσο από νέες εμπειρίες, καινούριες ιδέες και πράγματα. Με συνεπαίρνουν.
Αλλη αδυναμία σας; Η αναβλητικότητά μου.
Από τα βιβλία σας προκύπτει ένας άνθρωπος που διαρκώς αναζητούσε κάτι.Τι ήταν ; Το απόλυτο;Κάτι άλλο; Δεν είμαι σίγουρος για το απόλυτο. Οταν ήμουν πολύ νεαρός, είναι φοβερά αντιφατικό αυτό, ήμουν θρήσκος.Αν και ήμουν φοβερά απείθαρχος με είχε συνεπάρει η θρησκεία. Και μ’άρεσε από καιρό σε καιρό , κι αυτό συνέβαινε χρόνια ,να πηγαίνω να διαμένω σε μοναστήρια. Εγραψα και ένα βιβλίο γι ‘αυτή την εμπειρία.
Πιστεύετε στο θείο; Κάποτε , ναι. Τώρα όχι. Αλλά αυτό είναι ένα ζήτημα που δεν θα ήθελα να το συζητήσουμε . Θα σας παρακαλούσα…
Σε τι πιστεύετε,λοιπόν ; Στην τέχνη. Στην ιστορία. Δεν μπορώ να πάψω να διαβάζω ιστορία. Για μένα η ιστορία είναι η μισή ζωή μου. Από πολύ νέος ήμουνα πολύ περιέργος για τη ζωή. Σε όλες τις εκφάνσεις της. Φυσικά στο πίσω μέρος του μυαλού μου είχα την έγνοια να βρω μια λύση στα μεγάλα θεολογικά ζητήματα. Ωστόσο δεν την βρήκα.Ποτέ!.
Τουλάχιστον το νόημα της ζωής, για την οποία σάς κατέτρωγε η περιέργεια, το βρήκατε; Οχι .Είναι δύσκολα πράγματα αυτά !
Κατά προσέγγιση, ίσως; Δεν έχω βρει τη λύση και σ’ αυτό το ερώτημα. Μια άλλη αδυναμία μου είναι ότι είμαι πολύ «διασκορπισμένος». Φταίει η περιέργειά μου πάλι. Ανέκαθεν ήμουνα άνθρωπος που ενδιαφερόταν για το καθετί. Και ήθελα , επεδίωκα να συναντώ διαρκώς ανθρώπους. Να ρωτώ, να παρατηρώ.
Τι αισθάνεσθε εντέλει ;Περισσότερο Βρετανός, Βρετανοϊρλανδός ίσως, Ελληνας, Μανιάτης; Κοσμοπολίτης, υπεράνω επιμέρους εθνικοτήτων ; Τι απ’όλα; Αισθάνομαι μάλλον μπερδεμένος μεταξύ όλων όσων αναφέρατε. Μην το υπογραμμίσετε όμως αυτό πολύ στη συνέντευξη.
Δεν ζείτε απομονωμένος με τα βιβλία και τα γραπτά σας στο μικρόκοσμό σας αδιαφορώντας για το τι συμβαίνει στον έξω κόσμο. Σας απασχολεί φαντάζομαι η επικαιρότητα. Πώς;Διαβάζω ανελλιπώς εφημερίδες. Δεν βλέπω όμως πολύ τηλεόραση.
ήταν καταπληκτικό, μοναδικό αυτό που ζήσαμε και με τον Κράιπε ! Συνδεθήκαμε πολύ .Και οι δυο μας είχαμε πιει, πολύ πριν τον πόλεμο, από τις ίδιες «πηγές». Τον Ομηρο , τους τραγικούς, τους Λατίνους. Τους απήγγειλε διαρκώς ο ένας στον άλλο, κι εκείνες τις στιγμές ο πόλεμος εξαφανίζονταν, ήταν σαν να μην υπήρχε…
Πώς βλέπετε την Ελλάδα των τελευταίων ετών ;Εχει αλλάξει; Εχει αλλάξει πολύ. Είναι δύσκολο να πω όμως αν άλλαξε προς το καλό . Εχει αναπτυχθεί, έχει εκσυχρονιστεί σε πολλά πεδία και επίπεδα. Αλλά εγώ δεν νοιάζομαι για έννοιες όπως εκσυγχρονισμός και τα συμπαρομαρτούντα. Για τους σπουδαίους αυτοκινηδρόμους, τις μεγάλες γέφυρες.Δεν δίνω μία για την μοντέρνα ζωή. Εγώ είμαι με το άγριο, το άφθαρτο κομμάτι της χώρας. Μ’ αυτό μόνο είμαι ευτυχισμένος. Εδώ στη Μάνη δεν έχουν χαλάσει πολύ τα πράγματα…
Πώς αισθάνεσθε σ’ ένα κόσμο αρπαγμένο από τη δίνη μιας άνευ προηγουμένου τρομολαγνείας και τρομοϋστερίας;
Αισθάνομαι ότι εμείς επιτρέψαμε να φτάσουμε εκεί όπου φτάσαμε! Δεν υπάρχουν πλέον προσωπικότητες να χειριστούν τις δύσκολες καταστάσεις .Κάποτε υπήρχαν λαμπρά μυαλά με λογική. Σήμερα δεν υπάρχει λογική. Εμένα τουλάχιστον δεν μού φαίνεται πως υπάρχει.
Πέρα απ’ την πολιτική όμως και στις τέχνες και τα γράμματα δεν υπάρχουν τα λαμπρά μυαλά που κάποτε υπήρχαν. Πού το αποδίδετε; Στο ό,τι ο κόσμος δεν διαβάζει πια! Εχουμε γίνει πλέον πολύ ρηχοί και βαρετοί.
Μπορείτε λοιπόν εσείς, ένας φύσει αισιόδοξος άνθρωπος, να ατενίζετε με αισιοδοξία το μέλλον; Οχι ιδιαιτέρως. Σήμερα δεν υπάρχουν και προσωπικότητες ικανές να εξάψουν θαυμασμό.Μια προσωπικότητα όπως ο Σέξπιρ, ο Τσόρτσιλ, ο Ναπολέων, ο Βενιζέλος .Δεν υπάρχει τίποτα. Δεν υπάρχει και στη λογοτεχνία κάτι πολλά υποσχόμενο. Ολα αυτά τα αποδίδω στο ό,τι οι άνθρωποι δεν διαβάζουν πλέον. Επιμένω σ’ αυτό. Στην Ελλάδα σπαταλάτε ατελείωτες ώρες στα καφενεία!
Πέρα από την τριλογία του νεανικού οδοιπορικού σας, αισθάνεσθε να υπάρχει κάποια συγκεκριμένη συγγραφική εκκρεμότητα; Θα ήθελα πολύ να γράψω κάτι για την Κρήτη, που δεν έτυχε να το έχω κάνει μέχρι στιγμής. Εχω ήδη γράψει για τη Μάνη και τη Ρούμελη και οι φίλοι μου οι Κρητικοί, οι σύντεκνοι, με κατηγορούν γι΄’ αυτό χρόνια τώρα. Λένε «έλα Μιχάλη, γιατί δεν γράφεις κάτι;»(γελάει).
Ποια ευχή θα θέλατε νε εκπληρωθεί για τον βίο σας από εδώ και στο εξής -πέρα απ’το να έχετε υγεία ; Να έχω πνευματική διαύγεια . Και χρόνο . Για τη συγγραφή.
