Η Κατερίνα Μάτσα, έχει συνδέσει ως ψυχίατρος το όνομά της με το 18ΑΝΩ, τη μονάδα απεξάρτησης τοξικομανών του Ψ.Ν.Α., καταθέτοντας ένα μεγάλο και πολύ σημαντικό έργο όλα τα χρόνια δραστηριοποίησής της σε αυτό τον τομέα και ειδικά τα τελευταία χρόνια που η συγκεκριμένη μονάδα, όπως και γενικότερα η ψυχική υγεία είναι στην καρδιά των συνεπειών της κρίσης και των μέτρων εξυγίανσης.
Με σημαντικό συγγραφικό έργο και έντονη κοινωνική παρουσία, συναντηθήκαμε με αφορμή το πιο πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο Ταπείνωση και Ντροπή: Γυναίκες Τοξικομανείς. Κατάφερα να της ξεκλέψω λίγο χρόνο και συναντηθήκαμε σε μια πτέρυγα του 18ΑΝΩ στους Αμπελόκηπους, ενώ είχε μόλις τελειώσει μια ομαδική θεραπεία. Ομολογώ ότι το βιβλίο της το διάβασα σε μια μέρα. Μια αεικίνητη παρουσία και βλέμμα που κοιτάζει απευθείας στα μάτια, απαντούσε από την πρώτη κιόλας ερώτηση με μια απόλυτα φυσική ροή λόγου. Σχεδόν καθηλωτική. Δεν θυμάμαι να έχω φορτιστεί ξανά τόσο έντονα μέσα από μια μόλις 35λεπτη συζήτηση. Αυτό που διακρίνει και ίσως ξεχωρίζει τη συγκεκριμένη γυναίκα από τις συνομήλικες συναδέλφους της-πέρα από το αδιαμφισβήτητο έργο-είναι το πάθος. Το πάθος για αυτό που κάνει, η απόλυτη δοτικότητα σε έναν σκοπό και η κοινωνική της δράση.
Έναυσμα για το βιβλίο υπήρξε η υγειονομική διάταξη Λοβέρδου το 2012 που οδήγησε στη διαπόμπευση οροθετικών γυναικών. Κεντρικό σας θέμα είναι το αίσθημα της ντροπής και πως επιδρά αυτό στον ανθρώπινο ψυχισμό. Πως είναι να το βιώνει αυτό, όμως, μια γυναίκα που νιώθει ήδη ταπεινωμένη; Πρώτα απ’ όλα το αίσθημα της ντροπής είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα. Υπάρχει τόσο στις γυναίκες όσο και στους άντρες, αλλά στις γυναίκες είναι πιο έντονο, λόγω της κοινωνικής τους θέσης. Η γυναίκα από την ώρα που γεννιέται ακούει ότι είναι γυναίκα άρα είναι κατώτερη, άρα πρέπει να ντρέπεται. Για το σώμα της, για τη σεξουαλικότητά της, για όλα. Η ντροπή επομένως αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία και συσσωρεύεται στον ψυχισμό της. Στη συνέχεια, τραυματικά βιώματα που συμβαίνουν, την κάνουν να αισθάνεται πιο έντονα τη ντροπή. Πολλές φορές προσπαθεί να καλύψει αυτό το αίσθημα με διάφορους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι και τα ναρκωτικά. Που ναρκώνουν αυτό το αίσθημα. Το αίσθημα της ντροπής είναι βουβό, δε μιλιέται. Είναι πάρα πολύ βασανιστικό, είναι δεμένο με πολύ μεγάλη ψυχική οδύνη και από την άλλη κάνει το υποκείμενο να πιστεύει πως έχει απορριφθεί από τους άλλους.
Και η διάταξη Λοβέρδου τι ρόλο έπαιξε; Η υγιεινομική διάταξη Λοβέρδου είχε ως στόχο γυναίκες που συγκέντρωναν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: τοξικομανείς, οροθετικές εκδιδόμενες και μετανάστριες. Το σχέδιο δεν πέτυχε ακριβώς γιατί ούτε μετανάστριες ήταν όλες (μόνον μία), ούτε εκδιδόμενες. Αυτή η επιχείρηση οργανώθηκε για να εμπνεύσει στον πληθυσμό το αίσθημα του φόβου. Ήταν στο πλαίσιο μιας γενικότερης στρατηγικής της βιοεξουσίας για να ελέγξει έναν ολόκληρο πληθυσμό. Διότι διοχετεύοντας την πληροφορία ότι αυτές οι γυναίκες (που δείχνουμε το σώμα τους σε άθλια κατάσταση, αποσκελετωμένο, με εμφανή τα σημάδια της αρρώστιας και επιπλέον κακοποιημένο από την Αστυνομία), είναι πηγή μόλυνσης. Μετάδοσης μολυσματικής αρρώστιας. Είναι μίασμα αυτές οι γυναίκες. Επομένως απευθυνόμενη η κυβέρνηση στον οικογενειάρχη του περνάει το μήνυμα: «Αυτός είναι ο φόβος, θα πρέπει να φοβάστε». Αυτό το αίσθημα του φόβου που καλλιέργησε, το έστρεψε μέσα από τη διαπόμπευση, στην πηγή του -σε αυτές τις γυναίκες. Στρέφοντας την οργή του κόσμου μαζί με τον αποτροπιασμό για αυτό το θέαμα, δημιούργησε ένα κλίμα μέσα στο οποίο θα μπορούσε να αναπτυχθεί πάρα πολύ ο ρατσισμός. Νομιμοποιώντας έτσι τελικά αυτή την επιχείρηση και τον εξοστρακισμό αυτού του πληθυσμού, όπως και τη βία που ασκήθηκε πάνω τους. Οι γυναίκες που είχαν υποστεί όλη αυτή την εξευτελιστική βία -δεν ήταν μόνο η σωματική βία, ήταν κυρίως ο εξευτελισμός- ένιωσαν μια πάρα πολύ μεγάλη ντροπή διότι αισθάνθηκαν ότι τις δείχνουν όλοι με το δάχτυλο και ότι θα πρέπει να κρυφτούν κάπου. Αυτό κάνει η ντροπή. Σε κάνει να μη μιλάς και να θες να εξαφανιστείς από προσώπου γης.
Πως επέδρασε αυτή η κίνηση στον ψυχισμό των γυναικών; Κάποιες από αυτές τις γυναίκες έκαναν και απόπειρα αυτοκτονίας. Μία από αυτές είχε και ένα παιδάκι που πήγαινε στο σχολείο του τόπου καταγωγής της μητέρας ζώντας με τη γιαγιά και τον παππού. Όταν δημοσιεύτηκαν τα στοιχεία από το Ίντερνετ και την τηλεόραση και την ίδια μέρα έγινε η ανακοίνωση από το ΚΕΛΠΝΟ (όλη αυτή η επιχείρηση έγινε με τη συνδρομή των γιατρών του ΚΕΛΠΝΟ), οι γιατροί του ΚΕΛΠΝΟ επισκέφθηκαν το σχολείο του παιδιού για να του κάνουν τα τεστ για τον HIV, δημοσιοποιώντας τα στοιχεία της μητέρας και το σκοπό της επίσκεψής τους. Το παιδί σταμάτησε από το σχολείο -ουσιαστικά εκδιώχθηκε με διάφορες δικαιολογίες- και έπειτα από αυτό το γεγονός δήλωσε ότι δεν επιθυμεί καμία επαφή και επικοινωνία με τη μητέρα του. Η μάνα αυτή βούλιαξε στην κατάθλιψη κάνοντας πολλές απόπειρες αυτοκτονίας, με την τελευταία να πετυχαίνει. Στον ψυχισμό αυτής της γυναίκας, είναι βέβαιο, αφού ήταν και τοξικομανής, πως υπήρχαν και άλλα στρώματα ντροπής. Αυτό ήρθε πάνω σε αυτά τα στρώματα για να τα ενεργοποιήσει, δεν προστίθεται απλώς. Κάθε καινούρια ντροπή, κάνει πιο έντονες όλες τις προηγούμενες που φέρνει στην επιφάνεια. Η τοξικομανής γυναίκα πέρα από τα αισθήματα ντροπής που φέρει λόγω των τραυματικών της βιωμάτων, φέρει και τη ντροπή που συνυφαίνεται με τον τρόπο ζωής της τοξικομανίας. Δεν υπάρχει γυναίκα τοξικομανής που να μην ντρέπεται για κείνα τα χρόνια, για πράξεις που έκανε για να εξασφαλίσει τη δόση της. Σε όλα τα παραπάνω προστίθεται και αυτός ο εξευτελισμός.
Η μητρότητα παίζει κάποιο ρόλο στην προσπάθεια απεξάρτησης; Σε αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχει ο κίνδυνος αναπαραγωγής ενός φαύλου κύκλου τραυματισμένων ψυχικά παιδιών από τον τρόπο ζωής των μητέρων τους και πώς αυτό μπορεί να σπάσει; Σίγουρα παίζει μεγάλο ρόλο η παρουσία του παιδιού για να μπει μια μητέρα στο πρόγραμμα. Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις που η μητρότητα προέκυψε χωρίς καν η ίδια η μητέρα να το επιθυμεί, χωρίς καν να το ξέρει και να το ανακαλύπτει στον 6ο ή 7ο μήνα εγκυμοσύνης. Αυτό μπορεί να συμβεί γιατί η ηρωίνη προκαλεί αμηνόρροια και δεδομένου ότι οι γυναίκες αυτές είναι αποσκελετωμένες, είναι πολύ πιθανό να νοσηλευτούν για άσχετο με αυτόν λόγο και εκεί να τους γνωστοποιηθεί η εγκυμοσύνη.
Η παρουσία του παιδιού στη ζωή της τοξικομανούς μητέρας παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Και αυτά τα παιδιά, μολονότι τραυματισμένα, μολονότι πολύ ευάλωτα, αν η μάνα μπει σε πρόγραμμα απεξάρτησης και τα έχει όμως μαζί της (ένα ή περισσότερα) είναι εκπληκτικό το πώς αλλάζει ο ψυχισμός τους και ξεδιπλώνεται η προσωπικότητά τους. Και αυτά τα παιδιά χρειάζονται βοήθεια. Αυτά τα παιδιά μεγαλώνουν με τα σύνεργα της χρήσης σαν παιχνίδια. Στο βαθμό που γίνεται επεξεργασία μέσα στο πρόγραμμα με αυτά τα παιδιά, αποκαλύπτεται ότι έχουν πάρα πολλές δυνατότητες και μεγάλη ευαισθησία. Αν καταφέρουν μέσα από αυτή τη διαδικασία να ηρεμήσουν, να αισθανθούν ότι η ζωή τους έχει νόημα και το παιδί κάνει πράγματα που έχουν ενδιαφέρον, αρχίζει να αναπτύσσεται ο δεσμός με τη μάνα που δεν υπήρχε πριν. Αρχίζει να αισθάνεται ότι ανήκει κάπου. Αφού η μάνα δεν ανήκει πουθενά, δε μπορεί να ανήκει και το παιδί. Αν έρθετε σε εκδήλωση του 18ΑΝΩ και παρατηρήσετε τις μητέρες με τα παιδιά, το θέαμα είναι πραγματικά εκπληκτικό. Αυτά τα παιδάκια, ό,τι μα ό,τι έχουν, το μοιράζονται. Μαθαίνουν στη συλλογικότητα. Μαθαίνουν να αξιοποιούν καλλιτεχνικές δυνατότητες, κυρίως όμως μαθαίνουν να κάνουν πράγματα μαζί με τη μάνα τους. Μαθαίνουν να οικοδομούν μια άλλη σχέση μαζί της. Να πιστέψουν ότι αυτή η γυναίκα που στέκεται στα πόδια της μπροστά τους μπορεί να τα προστατέψει. Μπορούν να αισθάνονται ασφάλεια και εμπιστοσύνη σε αυτή τη μάνα.
Με βάση εργασίες που υπάρχουν στη βιβλιογραφία, όχι μόνο δεν είναι προκαθορισμένο το μέλλον τους ως τοξικομανείς (γιατί αν δεν κάνουν θεραπεία έχουν πράγματι πολλές πιθανότητες να ακολουθήσουν αυτό το δρόμο), αλλά αντιθέτως έχουν αξιοσημείωτα αυξημένες από το μέσο όρο επιδόσεις στα μαθήματα ως μαθητές αλλά και σε όποια ασχολία καταπιαστούν. Στο βαθμό όμως πάντα που η μητέρα μπαίνει σε πρόγραμμα μαζί με το παιδί και δεν το αποχωρίζεται. Είναι διαφορετικά αν το παιδί το κρατήσει ο παππούς ή η γιαγιά. Περιπλέκονται εκεί πάρα πολύ τα πράγματα.
