Γετόν Νεζίραϊ: «Μου αρέσει να εξοργίζω τους εθνικιστές, τους θρησκευτικούς φονταμενταλιστές, φασίστες, ευρωκεντριστές, ρατσιστές, ομοφοβικούς και όλα τα συναφή σκατά»

«Με αποκαλούν τα πάντα. Κυνικό, ειρωνικό, πράκτορα προβοκάτορα, προδότη, φιλοσέρβο, αντι-αυτό, αντί-εκείνο…. Αλλά νομίζω ότι αυτό είναι υπερβολικά… υπερβολικό. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι ότι μου αρέσει να εξοργίζω τους εθνικιστές, τους θρησκευτικούς φονταμενταλιστές, φασίστες, ευρωκεντριστές, ρατσιστές, ομοφοβικούς και όλα τα συναφή σκατά», είναι ο τρόπος που μας συστήνεται ένας από τα μεγαλύτερα αστέρια της κοσοβάρικης δραματουργίας, ο διεθνώς γνωστός και βραβευμένος Γετόν Νεζίραϊ (Jeton Neziraj), πρώην καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου του Κοσόβου και διευθυντής του Qendra Multimedia, που γνωρίζουμε αυτές τις μέρες στην Αθήνα μέσω της ανεηλούς -προβοκατόρικης επιτομής του παραλόγου- πολιτικής σάτιράς του«The internationals» (παρουσιάζεται στο χώρο τέχνη 1927 στην Κυψέλη, σε σκηνοθεσία Ακτίνας Σταθάκη, ως και την Κυριακή).

«Πόσος ανόητος πρέπει να είσαι στη Σερβία σήμερα για να ζωγραφίσεις μια τοιχογραφία που δοξάζει τον εγκληματία πολέμου Ράτκο Μλάντιτς! Πόσο ανόητος πρέπει να είσαι και στο Κόσοβο για να ψηφίσεις πρώην στρατιωτικούς διοικητές. Αυτό που προσπαθώ να επισημάνω στα έργα μου είναι το γεγονός ότι είμαστε όλοι σε βαθιά σκατά και πως η μόνη διέξοδος είναι να αντιταχθούμε στο «πατριωτικό κιτς», έναν όρο που ο αγαπητός μου Σέρβος φίλος Borka Pavicevic χρησιμοποιούσε ήδη στις αρχές της δεκαετίας του ’90», προσθέτει ο προβοκάτορας αλβανόφωνος δραματουργός, που έργα του (ακόμη και με τον σουρεαλιστικό τίτλο: «Α play with four actors and some pigs and some cows and some horses and a prime minister and a milka cow and some local and international inspectors») έχουν ανεβεί από τη βερολινέζικη Volksbühne, μέχρι το Piccolo Teatro του Μιλάνο και το La MaMa στη Ν.Υόρκη, βγάζοντας τη γλώσσα σε κάθε μορφή εθνικισμού.

Από το The internationals παρελαύνουν οι Κλίντον, Ολμπράιτ, Αμπράμοβιτς, Μητέρα Τερέζα. Αλλά «internationals», μου εξηγεί, είναι αυτοί που «μπορούν να διδάξουν στους επιζώντες του πολέμου πώς να χρησιμοποιούν την οδοντόβουρτσα. Είναι επίσης καλοί στο να διδάσκουν τις βιασμένες γυναίκες πώς να τραγουδούν και να χορεύουν για την ειρήνη και τη ζωή».

Ο Γετόν Νεζίραϊ, βραβευμένος πρώην διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου στην Πρίστινα © Slavica Ziener

Η αλήθεια είναι πως δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για το θέατρο της Πρίστινα. Βρίσκεστε και ο ίδιος και το Εθνικό σας Θέατρο, στο οποίο υπήρξατε διευθυντής, πιο κοντά στην Αλβανική ή τη Σερβική θεατρική παράδοση; Θα αυτοπροσδιοριζόσταν περισσότερο ως Βαλκανικός και Βαλκάνιος, παρόλα αυτά; Ζω στο Κόσοβο και γράφω θεατρικά έργα στην αλβανική γλώσσα. Το ότι είμαι ένας θεατρικός συγγραφέας με έδρα το Κόσοβο, δεν είναι  η μόνη «ταυτότητα» που θα με καθορίζει ως προς  το «ποιος είμαι» και «τι είμαι».

Πόσο κεντρικό είναι το θέατρο στη ζωή των πολιτών του Κοσόβου; Πόσες παραγωγές και τι είδους έχετε στο Εθνικό Θέατρο;

Αν και εξαιρετικά απομονωμένη και με περιορισμένες οικονομικές και υποδομές ευκαιρίες, η θεατρική σκηνή στο Κόσοβο έχει μεγάλες δυνατότητες. Θα έλεγα πως αυτό που τη διακρίνει είναι μια άμεση και αδιάλλακτη προσέγγιση σε ευαίσθητα κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Αναμφίβολα, το θέατρο παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας του νέου κράτους.

Πώς το εννοείτε αυτό; Από το 2008, όταν το Κόσοβο κήρυξε την ανεξαρτησία του, το θέατρο βρίσκεται στην πρώτη γραμμή μερικών από τις πιο ουσιαστικές κοινωνικές και πολιτικές συζητήσεις. Οι δημιουργοί θεάτρου στο Κοσόβου δουλεύουν με αυτό που έχουν: πρώτα απ’ όλα, τις δυνατότητες των ηθοποιών και, δεύτερον, τις πρωτότυπες ιστορίες.

«Οι περισσότεροι πολιτικοί δεν ενδιαφέρονται για τη συνεργασία Σέρβων-Αλβανών. Παρόλα αυτά, όλο και περισσότεροι άνθρωποι στο Κόσοβο και τη Σερβία, αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι οι εχθροί τους δεν είναι Σέρβοι, Αλβανοί ή Κροάτες. Ο κοινός εχθρός είναι η διεφθαρμένη πολιτική τάξη και οι εθνικιστές»

Υπάρχει διάλογος με τους Σέρβους, οι οποίο έχουν μεγάλη θεατρική παράδοση; Ναι. Υπάρχουν δεκάδες εξαιρετικές θεατρικές πρωτοβουλίες μεταξύ Σέρβων και Αλβανών καλλιτεχνών. Συνέβαλαν μάλιστα στην ειρήνη μεταξύ των δύο λαών, στη δημιουργία ενός πιο ανεκτικού κλίματος και γενικότερα στην κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση των αλβανικών και σερβικών κοινωνιών. Οι σάλπιγγες των τυφλών εθνικιστών αντηχούν συνεχώς, βεβαίως, κόντρα σε αυτές τις πρωτοβουλίες. Η παρουσία της αστυνομίας ήταν συχνά αναγκαία μπροστά από τα θέατρα!

Έχει συμβεί και σε παράσταση δικού σας έργου; Φυσικά. Έχω έρθει αντιμέτωπος με θυμωμένους βετεράνους πολέμου ή πλήθη ομοφοβικών ή εθνικιστών. Σε αυτούς τους τρελούς καιρούς, το να μείνω ζωντανός είναι συχνά μεγάλο επίτευγμα. Η παρουσία της αστυνομίας ήταν απαραίτητη για να παρουσιαστούν πολλά από τα έργα μου.

Στο Κόσοβο; Και στο Κόσοβο και στη Σερβία. Για τα έργα «Flight over the Kosovo Theatre», «55 Shades of Gay», «Balkan Bordello», «The Handke Project…». Μερικές φορές, και ηθοποιοί των έργων έχουν απειληθεί από μεμονωμένα άτομα ή ομάδες. Ομοφοβικούς, εθνικιστές, βετεράνους πολέμου, θρησκευτικούς φονταμενταλιστές…

Σκηνή από την παράστασή “55 Shades of Gay”.

Οι πολιτικοί γενικότερα έχουν διαφορετική «προσέγγιση» από τους καλλιτέχνες στη σύγκλιση μεταξύ Σέρβων και Αλβανών; Οι περισσότεροι πολιτικοί δεν ενδιαφέρονται για συνεργασία Σέρβων -Αλβανών, ενώ οποιαδήποτε συνεργασία θα μπορούσε να φέρει ομαλότητα και μακροπρόθεσμη ειρήνη. Παρόλα αυτά, όλο και περισσότεροι άνθρωποι στο Κόσοβο, τη Σερβία και την ευρύτερη περιοχή αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι οι εχθροί τους δεν είναι Σέρβοι, Αλβανοί ή Κροάτες. Ο κοινός εχθρός είναι η διεφθαρμένη πολιτική τάξη και οι εθνικιστές. Όσον αφορά τις σχέσεις Κοσόβου-Σερβίας, το θέατρο φαίνεται να είναι από τους λίγους χώρους όπου Αλβανοί και Σέρβοι μπορούν να συνεργαστούν και να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον. Κατά ειρωνικό τρόπο, θα έλεγα ότι οι Αλβανοί και οι Σέρβοι καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο μόνο στη μυθοπλασία. Αλλά αυτά τα τελευταία 4-5 χρόνια, έχω την εντύπωση ότι τα θέατρα στη Σερβία έχουν γίνει ένα μακρύ χέρι ενός καθεστώτος που στηρίζει την επιβίωσή του στην άρνηση του κράτους του Κοσόβου.

Διαθέτετε τη δική σας Ακαδημία θεάτρου – να σημειωθεί ότι η Ελλάδα δεν διαθέτει. Πόσα θέατρα έχετε στο Κόσοβο; Έχουμε μία Ακαδημία Θεάτρου (Σχολή Τεχνών) και υπάρχουν περί τα 10 ενεργά θέατρα σε ολόκληρη τη χώρα, που παράγουν περίπου 30 νέες θεατρικές πρεμιέρες μέσα σε μια θεατρική σεζόν.

Ανεξάρτητα-ιδιωτικά ή δημοτικά; Το Κόσοβο έχει λίγες ανεξάρτητες θεατρικές ομάδες, συλλογικότητες και εταιρείες, που δρουν κυρίως στην Πρίστινα. Σε πόλεις εκτός Πρίστινας, υπάρχουν λειτουργικά δημόσια θέατρα.

Τα βγάζουν πέρα, επιδοτούνται; Αυτά τα θέατρα αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα. Κυρίως, την έλλειψη προϋπολογισμού και επαγγελματικού προσωπικού. Αν και τα πράγματα έχουν αρχίσει να αλλάζουν προς το καλύτερο, τελευταία. Τα δημόσια θέατρα του Κοσόβου -το Εθνικό και τα δημοτικά θέατρα- λειτουργούν με δημόσιους πόρους. Οι δύο κύριες πηγές αυτών των κονδυλίων είναι το Υπουργείο Πολιτισμού, Νεολαίας και Αθλητισμού και τα Τμήματα Πολιτισμού των αντίστοιχων δήμων.

Για τι προϋπολογισμούς μιλάμε; Το Εθνικό Θέατρο έχει προϋπολογισμό παραγωγής περίπου 300.000 ευρώ ανά σεζόν, χωρίς να υπολογίζονται οι μισθοί του τεχνικού και διοικητικού προσωπικού ή των ηθοποιών – περίπου ογδόντα άτομα συνολικά. Από την άλλη, το budget ανά σεζόν για τα τοπικά θέατρα είναι πολύ χαμηλότερο και, για μια θεατρική χρονιά, κυμαίνεται από 30.000 έως 100.000 ευρώ.

«Έχω έρθει αντιμέτωπος με θυμωμένους βετεράνους πολέμου ή πλήθη ομοφοβικών ή εθνικιστών. Σε αυτούς τους τρελούς καιρούς, το να μείνω ζωντανός είναι συχνά μεγάλο επίτευγμα. Η παρουσία της αστυνομίας ήταν απαραίτητη για να παρουσιαστούν πολλά από τα έργα μου»

Σας περιγράφουν ως τον Βαλκάνιο Κάφκα. Νιώθετε ότι ανήκετε σε μια παράδοση, μια σχολή; Δυσκολεύομαι να απαντήσω. Με αποκαλούν τα πάντα. Αλλά κυρίως, με αποκαλούν κυνικό, ειρωνικό, πράκτορα προβοκάτορα, προδότη, φιλοσέρβο, αντι-αυτό, αντί-εκείνο….Η γραφή μου έχει συνδεθεί με τη γραφή του Κάφκα, του Μπρεχτ, του Μολιέρου, του Χάνοκ Λέβιν. Αλλά νομίζω ότι αυτό είναι υπερβολικά… υπερβολικό. Δεν έχω ιδέα πού ανήκω και πώς θα μπορούσα να περιγράψω τη δουλειά μου. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι ότι μου αρέσει να εξοργίζω τους εθνικιστές, τους θρησκευτικούς φονταμενταλιστές, φασίστες, ευρωκεντριστές, ρατσιστές, ομοφοβικούς και όλα τα συναφή σκατά. Μετά τον πόλεμο στο Κόσοβο, το 1999, έγραψα κάποια έργα που ήταν πολύ απαισιόδοξα, σκοτεινά και γεμάτα πάθος. Όπως ακριβώς ήταν οι καιροί. Όπως όλοι εμείς, έτσι και τα ζόμπι-θύματα του πολέμου, μαθαίνουμε να ζούμε τη νέα μας ζωή μετά από αυτόν. Μου πήρε πολύ σκληρή δουλειά, για να αποσπάσω τον εαυτό μου από αυτή τη θέση, του «θύματος», ως άνθρωπος και ως συγγραφέας. Κυρίως όμως ως συγγραφέας. Το χιούμορ φυσικά βοήθησε σε αυτή τη «μεταμόρφωση».

Σε ποιον αναφέρεται ο τίτλος «The internationals», του θεατρικού σας που παρουσιάζεται στην Αθήνα, σε σκηνοθεσία Ακτίνας Σταθάκη; Αναφέρεται σε όλους τους «ανθρωπιστές μισθοφόρους», που ηρωικά, χωρίς φόβο, πηγαίνουν από τη μια μεταπολεμική ζώνη, στην άλλη, για να «φέρουν ειρήνη» και να «θεραπεύσουν τραύματα πολέμου» – και φυσικά καλοπληρώνονται, καθώς βρίσκονται σε «επικίνδυνες εμπόλεμες ζώνες»! Και έτσι βοηθούν επίσης τις σε σύγκρουση κοινωνίες να συμφιλιωθούν, διδάσκοντάς τις στο συνυπάρχειν (και πάλι, για αυτήν την υπηρεσία, πρέπει να αμείβονται καλά, καθώς αυτή είναι μια εξαιρετικά απαιτητική δουλειά!). Ο κατάλογος των δεξιοτήτων τους είναι μακρύς. Μπορούν επίσης να διδάξουν στους επιζώντες του πολέμου πώς να χρησιμοποιούν την οδοντόβουρτσα. Είναι επίσης καλοί στο να διδάσκουν τις βιασμένες γυναίκες πώς να τραγουδούν και να χορεύουν για την ειρήνη και τη ζωή.

Μίλησε πραγματικά η Μητέρα Τερέζα στον Μπιλ Κλίντον στο τηλέφωνο ή η γκροτέσκα μυθοπλασία του θεατρικού σας γέννησε τη συνομιλία; Γνωρίζετε επίσης πού βρισκόταν η Μαντλίν Ολμπράιτ, όταν έπεσε η πρώτη βόμβα στη Σερβία ή μπλοφάρετε, βγάζοντάς μας η γλώσσα; Ως θεατρικός συγγραφέας από το Κόσοβο, μια χώρα που είναι πιο φιλοαμερικανική από την ίδια την Αμερική, έχω φυσικά πλήρη πρόσβαση στα αρχεία της CIA. Επομένως, ναι, ξέρω σίγουρα ότι η Μητέρα Τερέζα είχε μια τηλεφωνική συνομιλία με τον Μπιλ Κλίντον και κλαίγοντας του ζητούσε να βοηθήσει τους φτωχούς Αλβανούς του Κοσόβου. Και όταν έπεσε η πρώτη βόμβα στη Σερβία, η Madeleine Albright ήταν με τις πιτζάμες της, έπινε κρασί ή κάτι που μοιάζει με κρασί. Ίσως ήταν γιαούρτι (από την εταιρεία Chobani)! Φυσικά, όπως αντιλαμβάνεστε, όλα αυτά τα επινοώ. Δεν έχω ιδέα πραγματικά, αλλά οι άνθρωποι στο Κόσοβο θα ήταν χαρούμενοι αν αυτή ήταν μια πραγματική ιστορία. Δηλαδή, αν όντως η Μητέρα Τερέζα τηλεφώνησε στον Μπιλ Κλίντον και η Μαντλίν Ολμπράιτ σκεφτόταν την αλβανική της καταγωγή το βράδυ των βομβαρδισμών (παρεμπιπτόντως, ο Μπιλ Κλίντον είναι επίσης Αλβανικής καταγωγής), ή τουλάχιστον, νόμιζε ότι με τις βόμβες στους Σέρβους επιστρέφει την τιμή στους Αλβανούς, που κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο βοήθησαν τους Εβραίους. Και αν όλα αυτά δεν είναι αλήθεια -που δεν είναι, φυσικά-, υπάρχει τουλάχιστον ένα γεγονός που μπορώ να επιβεβαιώσω: η Μητέρα Τερέζα, ο Μπιλ Κλίντον, η Μαντλίν Ολμπράιτ,  όλοι τους, έχουν τα αγάλματα και τα μνημεία τους στην Πρίστινα και είναι πολύ σημαντικά στοιχεία-τοπόσημα για τους Κοσοβάρους.

Στο «The internationals» σατιρίζετε την αγορά των νεφρών. Ήταν πράγματι ένα σκάνδαλο μεγατόνων η εμπορία οργάνων στο Κόσοβο; Πολίτες του επιβιώνουν με αυτόν τον τρόπο; Ναι, υπήρχε ένα σκάνδαλο εμπορίας οργάνων,  γύρω στο 2008, στο οποίο μια τοπική ιατρική κλινική και ένας Τούρκος γιατρός ενεπλάκησαν σε παράνομες δραστηριότητες εμπορίας οργάνων. Η οικονομία στη χώρα είναι κακή. Αλλά όχι τόσο κακή ώστε να ωθεί τους ανθρώπους να πουλήσουν τα όργανά τους. Στην πραγματικότητα, σε εκείνο το σκάνδαλο του 2008, οι οργανοπώλες προέρχονταν κυρίως από το Πακιστάν και άλλες χώρες και οι αγοραστές οργάνων ήταν είτε από το Ισραήλ, είτε από άλλες πλούσιες χώρες. Έτσι, το Κόσοβο χρησίμευε ως επί το πλείστον ως «εργαστήριο» για να συμβεί αυτή η βρώμικη ανταλλαγή.

Πώς συνδέετε στο έργο σας τη μαύρη αγορά οργάνων με τη Μαρίνα Αμπράμοβιτς; Σε κάποιες ερμηνείες της, υπάρχει και κάποιο «marketization» του σώματος, όπου εμπλέκεται ο πόνος.

Τι εννοείτε; Μερικές φορές η Αμπράμοβιτς βλάπτει τον εαυτό της σε αυτές τις παραστάσεις, μια διαδικασία που στη συνέχεια «μετατρέπεται» σε φήμη και χρήμα. Αλλά στο έργο μου, είναι ως επί το πλείστον παράδειγμα για να εξηγήσει την πολύ διεστραμμένη, αλλά και «παραστατική» πτυχή του πολέμου και της μεταπολεμικής προπαγάνδας, όπου τα θύματα θεωρούνται «κεφάλαιο» για την απόκτηση πολιτικών οφελών, φυσικά, πάντα «στο όνομα» της «αποκατάστασης της αξιοπρέπειας των θυμάτων». Αυτή η σχέση του πωλητή και του αγοραστή είναι που με ενδιέφερε. Στα μεταπολεμικά Βαλκάνια, οι νεκροί χρησιμοποιήθηκαν επίσης για την απόκτηση «οικονομικού και πολιτικού κεφαλαίου». 

«Το Κόσοβο είναι ένα «ευρωπαϊκό σχέδιο», ή ένα «ευρωπαϊκό μωρό», που πιπιλίζει γάλα από δύο μητέρες. Ευρώπη και ΗΠΑ»

Ρωτάτε το κοινό «Ξέρετε πώς δημιουργήθηκε το Κόσοβο;». Δίνετε και την απάντηση; Το Κόσοβο είναι ένα «ευρωπαϊκό σχέδιο», ή ένα «ευρωπαϊκό μωρό», που πιπιλίζει γάλα από δύο μητέρες. Ευρώπη και ΗΠΑ. Πέρα από την ειρωνεία, νομίζω ότι η δημιουργία του κράτους του Κοσόβου γεννήθηκε από την ανάγκη για ελευθερία. Οι Αλβανοί του Κοσόβου στην πρώην Γιουγκοσλαβία θεωρούνταν πολίτες «δεύτερης κατηγορίας» και απολάμβαναν περιορισμένα δικαιώματα και ευκαιρίες σε σύγκριση με άλλα έθνη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, όπως οι Σέρβοι, οι Κροάτες, οι Σλοβένοι κ.λπ. Τώρα, το Κόσοβο είναι ανεξάρτητο κράτος. Και εκτός από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή  –μερικά από τα οποία είναι σοβαρά– η δημιουργία του κράτους του Κοσόβου είναι ένα επιτυχημένο έργο. Λειτουργεί; Ναι, λειτουργεί. Σαν μικρό μωρό, που μεγαλώνει αργά, προσπαθεί να μάθει να περπατάει, πέφτει και σπάει τη μύτη του μερικές φορές… Έχει όμως περιέργεια να μάθει και μαθαίνει. Και για εμάς, τους καλλιτέχνες, είναι συναρπαστικό να ζούμε στο Κόσοβο αυτή την εποχή και να παρακολουθούμε τη γέννηση αυτού του νέου έθνους στην Ευρώπη. Βοηθάμε, κατά κάποιον τρόπο, στη διαμόρφωση του μέλλοντος αυτού του νέου έθνους.

Δεν είναι παγίδα να προσδιορίζεται κάποιος μέσω του έθνους, κοιτάζοντας την καταστροφή που προκάλεσε μια τέτοια προσέγγιση στην πρώην Γιουγκοσλαβία και παρακολουθώντας πλέον τη σκληρή διένεξη μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας, που δεν εκτονώνεται πραγματικά, παρόλη τη διεθνή «διαιτησία»; Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Γάλλος φιλόσοφος Claude Lefort, όταν μιλούσε για τους μεγάλους ιδεολογικούς μετασχηματισμούς που είχαν συμβεί και συνέβαιναν μετά την πτώση του κομμουνισμού, είδε την ενίσχυση του σερβικού εθνικισμού συνδεδεμένη με τον κομμουνισμό, σχολιάζοντας: «Η σημερινή κατάσταση δείχνει πόσο δύσκολο είναι να περάσει κανείς από την ολοκληρωτική κυριαρχία στη δημοκρατία. Ο κομμουνισμός έχει κομματιάσει τον κοινωνικό ιστό, περισσότερο από όσο μπορεί κανείς να σκεφτεί. Άφησε πίσω του, εκτός από υλική καταστροφή, φόβο, δυσπιστία, τη συνήθεια της υποταγής, την άγνοια του νόμου. Και η ατομική ανευθυνότητα […] Πώς μπορεί να αμφισβητηθεί ότι αυτός ο εθνικισμός, με τη σκληρή μορφή που πήρε στη Σερβία, δεν είναι κληρονομιά του κομμουνισμού!».

Συμφωνείτε; Τώρα, πάνω από 30 χρόνια μετά την πτώση του κομμουνισμού, δεν φαίνεται πολύ πειστικό το να ρίξεις την ευθύνη για όλη αυτή την τρέλα που παράχθηκε στην περιοχή στον κομμουνισμό. Αυτό που μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα είναι ότι ο εθνικισμός σε αυτά τα μέρη είχε πολλές πηγές έμπνευσης. Ιστορικά ήταν εύκολο, ακόμη και γόνιμο, έδαφος για τον εθνικισμό. Λοιπόν, ναι, ας το επαναλάβουμε: ο εθνικισμός μας έχει γαμήσει όλους και συνεχίζει να το κάνει. Δυστυχώς, σε αυτά τα μέρη του κόσμου, οι ληστές είναι συχνά πιο δημοφιλείς από τους σοφούς ηγέτες. Θέλω να πω, πόσο ανόητος πρέπει να είσαι στη Σερβία σήμερα για να ζωγραφίσεις μια τοιχογραφία που δοξάζει τον εγκληματία πολέμου Ράτκο Μλάντιτς! Πόσο ανόητος πρέπει να είσαι και στο Κόσοβο για να ψηφίσεις πρώην στρατιωτικούς διοικητές. Αυτό που προσπαθώ να επισημάνω στα έργα μου είναι το γεγονός ότι είμαστε όλοι σε βαθιά σκατά και πως η μόνη διέξοδος είναι να αντιταχθούμε στο «πατριωτικό κιτς», έναν όρο που ο αγαπητός μου Σέρβος φίλος Borka Pavicevic χρησιμοποιούσε ήδη στις αρχές της δεκαετίας του ’90.

«Λοιπόν, ναι, ας το επαναλάβουμε: ο εθνικισμός μας έχει γαμήσει όλους και συνεχίζει να το κάνει. Θέλω να πω, πόσο ανόητος πρέπει να είσαι στη Σερβία σήμερα για να ζωγραφίσεις μια τοιχογραφία που δοξάζει τον εγκληματία πολέμου Ράτκο Μλάντιτς!»

Τα θεατρικά σας είναι επιτυχίες στις σκηνές όλου του κόσμου. Είστε μοναδική περίπτωση κοσοβάρου εξαγώγιμου δραματουργού-θεατρανθρώπου; Υπάρχουν μερικοί ενδιαφέροντες θεατρικοί συγγραφείς στο Κόσοβο -όχι πολλοί, δυστυχώς- που γράφουν καλά και ενδιαφέροντα έργα. Ας πούμε, η Ντορουντίνα Μπάσα είναι μια από αυτές.

Εσείς τι ακριβώς κάνετε στον ανεξάρτητο πολιτιστικό σύλλογο Qendra Multimedia. Τι ακριβώς είναι;  Ήταν και παραμένει, αναμφίβολα, ο κύριος κόμβος θεάτρου και λογοτεχνίας στα Βαλκάνια και είναι μια πλατφόρμα που επέτρεψε την ανάπτυξη πολλών από εμάς, τους καλλιτέχνες του θεάτρου στο Κόσοβο, και ταυτόχρονα, ήταν -και παραμένει- ένα είδος «exterritoria» χώρου καλλιτεχνικής ελευθερίας, αυτής της ελευθερίας που λείπει από τους δημόσιους θεσμούς και απουσίαζε παντού στη δημόσια σφαίρα. Οι θεατρικές μας παραγωγές στοχεύουν να απελευθερώσουν το κοινό από τα τραύματα του παρελθόντος και τον φόβο να αντιμετωπίσει τα δύσκολα προβλήματα του παρόντος. Προσπαθούμε να «ασκήσουμε» τη δημοκρατία στη σκηνή και προσπαθούμε να τονώσουμε στο κοινό μας την ανάγκη για περισσότερη ελευθερία και περισσότερα δικαιώματα και κοινωνική ισότητα. Η μάχη μας είναι να πείσουμε τις τραυματισμένες από τον πόλεμο κοινωνίες μας ότι έχουν το δικαίωμα να αναζητούν και να αγωνίζονται για την ομαλότητα. Αυτό είναι όλο, θα πείτε; Οι διεθνείς συνεργασίες ήταν στο επίκεντρο της δουλειάς μας από την αρχή. Κατά τη διάρκεια αυτών των 20 ετών, η Qendra Multimedia έχει παράξει και έχει κάνει συμπαραγωγή σε πάνω από 30 θεατρικά έργα, τα οποία έχουν παιχτεί εκατοντάδες φορές σε θεατρικά φεστιβάλ στην Ευρώπη και την Αμερική. Και, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σε αυτά τα έργα πάντα απασχολούσαμε τουλάχιστον τρεις καλλιτέχνες από άλλες χώρες, όπως Ιταλία, Γαλλία, Σερβία, Γερμανία, Αγγλία, Ηνωμένες Πολιτείες κ.λπ. Προερχόμενοι από μια χώρα που είναι τόσο φτωχή και απομονωμένη, όπως το Κόσοβο, η ανταλλαγή και η συνεργασία με καλλιτέχνες και συνεργαζόμενα θέατρα από την Ευρώπη και τον κόσμο δεν είναι απλώς μια καλλιτεχνική πράξη, είναι και μια πολιτική πράξη.

BALKAN BORDELO: Θεατρικό έργο του Jeton Neziraj.

Μετά τη συνάντηση Σέρβων και Κοσοβάρων αξιωματούχων στην Οχρίδα, ανακινήθηκε το ζήτημα των προϋποθέσεων προκειμένου να γίνει το Κόσοβο μέλος της Ε.Ε. Ηχεί ολίγον ανεκδοτολογική μια τέτοια προοπτική, για ένα μόρφωμα που αυτοανακηρύχθηκε αυτόνομο κράτος και δεν έχει αναγνωριστεί ως τέτοιο από τα περισσότερα κράτη. Διαφωνείτε; Δεν ξέρω πραγματικά αν το Κόσοβο πληροί τις προϋποθέσεις για να γίνει μέλος της ΕΕ. Αλλά πριν από μερικά χρόνια έγραψα ένα θεατρικό έργο για αυτό το θέμα, για τις ατελείωτες απαιτήσεις και τους κανονισμούς της Ε.Ε. που πρέπει να εκπληρώσει το Κόσοβο προκειμένου να ενταχθεί στην Ε.Ε. Αυτή η διαδικασία έχει γίνει σαν καφκική ιστορία. Και οι Κοσοβάροι φυσικά δεν έχουν άλλη εναλλακτική, παρά να υπακούουν και να προσπαθούν να είναι όσο το δυνατόν καλύτεροι «μαθητές». Άρα, ναι, δεν υπάρχει καμία άλλη εναλλακτική για το Κόσοβο από την Ε.Ε. Τι άλλο; Η Τουρκία; Η Ρωσία; Θα ήταν όλες τρομερές επιλογές. Και νομίζω ότι η ΕΕ το γνωρίζει αυτό, επομένως, «παίζει» σκληρά με το Κόσοβο. Η ένταξη του Κοσόβου στην Ε.Ε. σημαίνει, πάνω απ’ όλα, ασφάλεια. Με έναν γείτονα που δημιουργεί προβλήματα, όπως η Σερβία, το Κόσοβο θέλει φυσικά να έχει ένα «ασφαλές καταφύγιο». Αλλά και πολιτιστικά ανήκουμε στην Ε.Ε., μοιραζόμαστε τις ίδιες αξίες και τις ίδιες φιλοδοξίες.

Ο Πρόεδρος της Σερβίας σημείωσε, στην Οχρίδα, ότι προϋπόθεση για την εφαρμογή της πρότασης της Ε.Ε. είναι η ίδρυση της Ένωσης Σερβικών Δήμων στο Κόσοβο (κυρίως στο βόρειο τμήμα του Κοσόβου, που κατοικείται από Σέρβους), κάτι που συμφωνήθηκε ήδη το 2013, αλλά η Πρίστινα αρνείται να εφαρμόσει. Την ίδια άποψη εκφράζουν και οι Βρυξέλλες και η Ουάσιγκτον, στο μεταξύ. Ο πρωθυπουργός του Κοσόβου Αλμπίν Κούρτι τάσσεται όμως κατά του σχηματισμού της Ένωσης Σερβικών Δήμων, υποστηρίζοντας ότι η συμφωνία είναι αντίθετη με το Σύνταγμα του Κοσόβου. Τι θα συμβεί; Υπάρχει περίπτωση να συμφωνήσουν στο ζήτημα οι δύο πλευρές; Εδώ και 3 περίπου χρόνια κυκλοφορεί ένα σχέδιο για το οποίο φαίνεται να υπάρχει συμφωνία στην κυβέρνηση της Σερβίας και στην προηγούμενη κυβέρνηση του Κοσόβου. Το σχέδιο προέβλεπε την ανταλλαγή εδαφών μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας, άρα διχοτόμηση βάσει εθνοτικών γραμμών. Δυστυχώς, αυτό το σχέδιο είχε υποστήριξη σε ορισμένους ευρωπαϊκούς κύκλους, στη Γαλλία και την Αυστρία, καθώς και στην κυβέρνηση Τραμπ, και από τον Πούτιν, στο παρασκήνιο. Ωστόσο, το σχέδιο απέτυχε λόγω της έντονης αντίδρασης της αντιπολίτευσης στο Κόσοβο, και πιθανότατα επειδή η κυβέρνηση Μέρκελ ήταν αντίθετη στην ιδέα. Τα φαντάσματα των φασιστικών σχεδίων, της εδαφικής διχοτόμησης κατά μήκος εθνοτικών γραμμών, της εδαφικής ανταλλαγής και της μετακίνησης πληθυσμών, είναι ακόμα ζωντανά και ενεργά. Οι πολιτικοί του Κοσόβου φοβούνται ότι η Ένωση Σερβικών Δήμων στο Κόσοβο είναι σε αυτό το πνεύμα και ως εκ τούτου, διστάζουν να το αποδεχθούν. Αλλά νομίζω ότι η ιδέα των πολυεθνικών κρατών στα Βαλκάνια δεν έχει ακόμη πεθάνει. Αυτό είναι εμφανές στη Βόρεια Μακεδονία και στο Κόσοβο. Έχει σημειωθεί καλή πρόοδος στη Βόρεια Μακεδονία από αυτή την άποψη και τώρα υπάρχει μια αρκετά σταθερή αρμονία μεταξύ της πλειοψηφίας των Μακεδόνων και των Αλβανών, που αποτελούν περίπου το 30% του πληθυσμού. Πάνω κάτω το ίδιο θα έπρεπε να συμβαίνει και στο Κόσοβο.

«Ένας πιθανός πόλεμος μεταξύ του Κοσόβου και της Σερβίας εξαρτάται από την Ευρώπη και τη βούληση και τις προσπάθειές της να σταματήσουν τη ρωσική επιρροή»

Δεν βλέπουμε να μπορεί να συμβεί το ίδιο στο Κόσοβο. Μια βόλτα στη διχοτομημένη Μιτρόβιτσα, που αποτελεί σοκαριστική και άκρως διαφωτιστική εμπειρία για τον επισκέπτη, αυτό αποδεικνύει. Οι Αλβανοί του Κοσόβου και οι ντόπιοι Σέρβοι μπορεί να μην αγαπούν ο ένας τον άλλον, αλλά έχουν συνηθίσει να ζουν ο ένας δίπλα στον άλλο. Όμως η Σερβία εξακολουθεί να είναι ο βασικός εξαγωγέας κρίσεων στα Βαλκάνια. Χειραγωγεί τους Σέρβους στο Κόσοβο, καθώς και στο Μαυροβούνιο και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, κρατώντας τους στην πρώτη γραμμή των επεκτατικών πολιτικών της. Και όπως υπήρξε πηγή και εξαγωγέας κρίσεων, η Σερβία είναι επίσης η βασική πιθανή πηγή για την τελική ειρήνη και ευημερία στην περιοχή. Αλλά αν η Σερβία μπορεί να απελευθερωθεί από τα φαντάσματα του παρελθόντος είναι ένα δύσκολο ερώτημα. Οι επικριτικές φωνές εκεί γίνονται όλο και πιο αδύναμες και όλο και λιγότερες. Η κοινωνία των πολιτών συρρικνώνεται και η έννοια των «ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης» μοιάζει ξένη. Και η κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη στην πολιτιστική σκηνή, η οποία είναι σχεδόν πλήρως υποταγμένη. Όσοι λίγοι καλλιτέχνες αντιστέκονται, είναι φωνές βοώντες στην ερημιά. 

Προς στιγμή έχουν διακοπεί οι ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των δύο πλευρών. Χάρη στη μεσολάβηση ΗΠΑ-ΕΕ στη συνάντηση της Οχρίδας; Εάν και οι δύο πλευρές λάβουν τα χρήματα που αναμένουν, θα συμφωνήσουν με τους όρους που ζητούν οι διεθνείς μεσολαβητές; Ή υπάρχει πάντα κίνδυνος για σοβαρή κλιμάκωση της κρίσης; Το Κόσοβο έχει μια σαφή φιλοευρωπαϊκή ατζέντα. Και αυτό ισχύει, λίγο πολύ, για όλες τις άλλες βαλκανικές χώρες, εκτός από τη Σερβία, η οποία, όπως είναι φυσικό, εξακολουθεί να καλλιεργεί ισχυρές πολιτικές και οικονομικές σχέσεις με τη Ρωσία. Το αντιευρωπαϊκό αίσθημα στη Σερβία είναι εξαιρετικά υψηλό. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η σύγκρουση Κοσόβου-Σερβίας έχει μια πιθανότητα για νέο πόλεμο. Ο πόλεμος δεν θα έφερνε κανένα όφελος στη Σερβία. Η Ρωσία θα ωφεληθεί. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει αναδείξει την ανάγκη να τερματιστεί η επιρροή της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Η Ρωσία του Πούτιν μοιάζει με τη Σερβία του Μιλόσεβιτς. Η διαφορά είναι ότι ο Πούτιν έχει μεγαλύτερη δύναμη και ικανότητα για καταστροφή. Και φυσικά, το μάθημα που πρέπει να πάρουμε είναι ότι οι μαριονέτες που υποστηρίζουν τον Πούτιν, ο Μίλοραντ Ντόντικ της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας Ερζεγοβίνης και ο Σέρβος Αλεξάνταρ Βούτσιτς, πρέπει να απομονωθούν και να περιθωριοποιηθούν, γιατί αποτελούν πιθανή πηγή κρίσης – είναι προϊόντα του ίδιου πολέμου. Έτσι, για να ολοκληρώσουμε, ένας πιθανός πόλεμος μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας εξαρτάται από την Ευρώπη και τη βούληση και τις προσπάθειές της να σταματήσουν τη ρωσική επιρροή. Αυτό θα βοηθήσει πολύ περισσότερο από τα χρήματα που σχεδιάζουν να δώσουν στη Σερβία και το Κόσοβο.