Γιάννης Αίσωπος: Aπό το Live your myth in Greece, στην Μπιενάλε της Βενετίας με το Remaking Greece: Tourism Landscapes

O καθηγητής αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού Γιάννης Αίσωπος μόλις ορίστηκε εθνικός επίτροπος της Ελλάδας στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας που αρχίζει στις 7 Ιουνίου. Και αποφάσισε να απαντήσει στην πρόκληση του γενικού επιμελητή Ρεμ Κούλχας για την αφομοίωση της νεωτερικότητας, με το πιο εξωστρεφές και κοινής λήψης στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας: Τα τοπία τουρισμού.

Some sun, some sea, some ruins – Τα βασικά υλικά του ελληνικού τουρισμού είναι εδώ και δεκαετίες απαράλλακτα, με μια αυτιστική προσκόλληση στα προφανή και στις εικονογραφικές ευκολίες. Με δεδομένη την επιμονή να αποδίδεται στον τουρισμό ο τίτλος της βαριάς βιομηχανίας της Ελλάδας, αν σκάψει κανείς πίσω από την επιφάνεια ανακαλύπτει όχι απλώς μια πατριδογνωσία, αλλά ουσιαστικά την ανατομία της ίδιας της ταυτότητας της Ελλάδας.

Τα τοπία τουρισμού, η αρχιτεκτονική μέσα στον τόπο και οι ψυχοσωματικές εμπειρίες των ανθρώπων μέσα σε αυτά τα τοπία,  αποκαλύπτουν διαστάσεις που περικλείουν όχι τα μόνο στοιχεία της ελληνικότητας, αλλά και διεθνών κοινών κωδίκων. Ο Γιάννης Αίσωπος διαβλέποντας αυτές τις διαστάσεις αλλά και όσα έμειναν ανείπωτα ή ξεχάστηκαν προκειμένου να αναδυθούν οι γνώριμες εικόνες και κώδικες τουρισμού, επέλεξε ως τίτλο για την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία το «Ξαναφτιάχνοντας την Ελλάδα: Τοπία Τουρισμού».

Από τα Ξενία του Αρη Κωνσταντινίδη, στα νεοπαραδοσιακά ξενοδοχεία της Σαντορίνης και από εκεί στα θέρετρα πράσινης αρχιτεκτονικής, η εξέλιξη των τοπίων τουρισμού από το 1914 ως σήμερα προσφέρει ένα κύμα αφηγήσεων και αναγνώσεων. Συζητώντας με τον αρχιτέκτονα και καθηγητή αρχιτεκτονικού και αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, οδηγηθήκαμε και στη σχέση του πολίτη με την Αθήνα, στην αποστροφή του προς τα αστικά στοιχεία.

Είναι τα τοπία τουρισμού και όχι τα τουριστικά τοπία το θέμα που επιλέξατε. Η ταυτότητα και όχι η καρτ ποστάλ… Ακριβώς. Το τουριστικό τοπίο είναι πολύ εστιασμένο στο να παράξει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Το τοπίο τουρισμού είναι ευρύτερο, εμπεριέχει στοιχεία που έχουν γίνει για να σαγηνεύσουν αλλά και υπαρκτά, απαράλλακτα στοιχεία της πόλης ή του τόπου,  που συνεχίζουν τη δραστηριότητα τους ανεξάρτητα από το αν εμπεριέχονται στη διαδικασία που χαρακτηρίζουμε τουριστική. Ο Κούλχας θέλει τα εθνικά περίπτερα να αντιμετωπίσουν για πρώτη φορά μια κοινή θεματική, αυτό που ονομάζει absorbing modernity 1914- 2014 (αφομοιώνοντας τη νεωτερικότητα 1914-2014).  Θέλει ένα συνολικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο η νεωτερικότητα αφομοιώνεται σε κάθε χώρα. Παρατηρούμε πως βρισκόμαστε σε μια διαρκή κατάσταση πορείας προς το ίδιο. Με την παγκοσμιοποίηση οδηγούμαστε σε όλο και πιο κοινές αρχιτεκτονικές. Όμως μέσα σε αυτή την διαρκή πορεία προς το ίδιο υπάρχουν και αντιστάσεις.

Πώς εντάσσεται η πρότασή σας «Τοurism Landscapes:Remaking Greece» στην συνολική θεματική της Μπιενάλε που έθεσε ο Ρεμ Κούλχας υπό τον τίτλο «Τα ουσιώδη»; Υπάρχει η συνεχής πορεία προς μια παγκόσμια κοινή αρχιτεκτονική, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει μια αντίδραση: Ιδιώματα τοπικά διατηρούνται, ακόμη και ενισχύονται και αποκτούν αναγνωρισιμότητα. Το ζήτημα της νεωτερικότητας θέτει στο επίκεντρο της συζήτησης και το θέμα της ταυτότητας. Η διαπάλη μεταξύ διεθνούς και τοπικού, νέου και παραδοσιακού, αυτά τα δίπολα συνεχώς θέτουν προς εξέταση ή αναδιαπραγμάτευση το ζήτημα της ταυτότητας. Ποιος είσαι, τι κάνεις, πως εξωτερικεύεται η ταυτότητα. Ας δεχθούμε πως η αρχιτεκτονική είναι μια υλική έκφραση της ταυτότητας, μια καταγραφή της ταυτότητας στο φυσικό χώρο. Τα κτήρια που παράγουμε είναι εκφράσεις του ποιοι είμαστε και τι πιστεύουμε. Ο τουρισμός ως μια δραστηριότητα που είναι εξορισμού εξωστρεφής εμπεριέχει την επαφή με το άλλο, αυτό που έρχεται, το ξένο, την υποδοχή και φροντίδα του ξένου. Θέτει όλα αυτά τα ζητήματα της συνεχούς αναπροσαρμογής και επαναδιατύπωσης της ταυτότητας, του τι παρουσιάζεις προς τα έξω. Τι παρουσιάζεις και τι πραγματικά είσαι, τι δείχνεις και τι πραγματικά είσαι.

Στο χώρο λοιπόν η ταυτότητα εκφράζεται μέσω της αρχιτεκτονικής Σωστά.

Χρησιμοποιούμε τα τοπία τουρισμού που δημιουργούμε για να πουλήσουμε την εικόνα/ταυτότητα που εμείς επιλέγουμε; Φυσικά: Δείτε, την Οία μια γνωστή εικόνα με το ηφαίστειο στο βάθος, δείτε την Ακρόπολη όπως την φωτογραφίζουμε από συγκεκριμένες οπτικές γωνίες έτσι ώστε η σύγχρονη Αθήνα να κρύβεται λίγο. Πρέπει να σας πω ότι με απασχόλησε και η σχέση τοπίου και ιστορίας που συγκροτεί ουσιαστικά το μύθο της σύγχρονης Ελλάδας. Βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη συνύπαρξης της ιστορίας, της συνέχειας με το κλασικό παρελθόν – εξού και το νέο ελληνικό κράτος είναι συνέχεια του αρχαίου. Το τοπίο ως όχημα συνέχειας. Το τοπίο είναι το μόνο στοιχείο που σε σχέση με το παρελθόν μας είναι το ίδιο. Ζούμε στους ίδιους τόπους που έζησαν οι αρχαίοι Ελληνες. Αυτό είναι το μόνο πράγμα που δεν είναι διαπραγματεύσιμο. Πάνω σε αυτό το μύθο στηρίχθηκε και η ανάπτυξη του τουρισμού. Όπως το περίφημο Live your myth in Greece.

Ένα σλόγκαν που  σήμερα είναι απαγορευτικό. Συνδέεται με εικόνες που παρήχθησαν βέβαια στο παρελθόν: Γυμνές γυναικείες πλάτες με hot stones και στο βάθος η θάλασσα, γοητευτικοί άντρες σε ιστιοφόρα. Δεν συνδέεται με αυτό που είναι σήμερα η Ελλάδα, άρα δεν συνδέεται με τη διαχρονική ταυτότητα. Αυτό μοιάζει να είναι το στοιχείο που πρέπει να αναζητήσουμε. Τα τοπία τουρισμού στην Ελλάδα δεν είναι μόνο λίγο κρασί, λίγο θάλασσα, ωραίες γυναίκες, λίγα αρχαία. Ο τουρισμός πρέπει να έχει σχέση με τον πολιτισμό ευρύτερα και σε αυτόν εμπεριέχεται σίγουρα η αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική είναι η ταυτότητα του χώρου.

Ποια θεωρείτε την πιο σημαντική εποχή στην περίοδο 1914-2014 που αποτελεί και τον άξονα αναφοράς της Μπιενάλε; Μια σημαντική εποχή ήταν σίγουρα η εποχή των Ξενία, όταν ο Αρης Κωνσταντινίδης ήταν τεχνικός διευθυντής του ΕΟΤ (1957-1967). Σε αυτή την εποχή γίνεται ο συγκερασμός του τοπικού με το παγκόσμιο και δημιουργείται μια μοντέρνα αρχιτεκτονική που αποτελεί και ελληνικό ιδίωμα. Πρόκειται για μοναδική στιγμή στην αρχιτεκτονική μας. Καταχρηστικά λέμε ότι στην δεκαετία του ‘60 σημειώνεται η άνοιξη της ελληνικής αρχιτεκτονικής αλλά ουσιαστικά φτάνουμε μέχρι την αρχή της χούντας. Σημαντική  είναι και η περίοδος από τα τέλη του ’70 μέχρι και τη δεκαετία του ’80 που αρχίζει να αναπτύσσεται ο  τομέας προστασίας κτιρίων και συνόλων, η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομίας.  Από το ‘80 και μετά υπάρχει μια επιστροφή στην ιστορική πόλη, παρατηρούμε μια αποστασιοποίηση από την μοντέρνα αρχιτεκτονική.

Στροφή στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, δηλαδή; Παρατηρούμε μια πορεία προς μια νεοπαραδοσιακή αρχιτεκτονική ή νεοελληνική, η οποία πολύ συχνά είναι εικονογραφική, δεν αντιλαμβάνεται δηλαδή πραγματικά τα χαρακτηριστικά ή τις χωρικές ποιότητες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, αλλά χρησιμοποιεί  μορφές του παραδοσιακού ώστε να χαρακτηριστεί ως παραδοσιακή. Χάνεται η διάσταση της αφομοίωσης του μοντέρνου και της δημιουργίας ενός ελληνικού ιδιώματος που να ενσωματώνει και στοιχεία τοπικού. Η ανάδυση αυτής της αρχιτεκτονικής συνδυάστηκε και με στοιχεία φαντασμαγορίας που έχουν σχέση με το lifestyle: Μύκονος, Σαντορίνη, Κρήτη , Ρόδος. Βλέπουμε στοιχεία που μιλάνε για  ένα τοπίο νεοπαραδοσιακό που αποτυπώνεται εικονογραφικά με στοιχεία σύγχρονης ευζωίας.

Η κρίση όμως επηρέασε πάλι τα τοπία τουρισμού. Τα τελευταία 3 με 4 χρόνια που η κρίση δυναμώνει, παρατηρούμε διάφορα στοιχεία που  έχουν να κάνουν με μια πιο νηφάλια, πρωταρχική διαβίωση στο τοπίο που εμπεριέχει στοιχεία της συζήτησης για την αειφορία και το ενεργειακό αποτύπωμα. Και αυτό έχει σίγουρα σχέση με την έλευση της κρίσης. Όταν είσαι στην κορύφωση του γλεντιού, της ευδαιμονίας, είναι δύσκολο να έχεις την απαραίτητη νηφαλιότητα για να δεις αυτό που είναι αναγκαίο. Η κρίση δίνει τη δυνατότητα να επαναπροσδιοριστούν ποιότητες που είχαν χαθεί.

Πώς θα οργανώσετε την έκθεση; Σε δύο σκέλη. Το ένα θα είναι το «ιστορικό» με έργα που έχουν παραχθεί – είτε υλοποιημένα είτε ως προτάσεις. Για το δεύτερο σκέλος θα καλέσω αρχιτέκτονες να παράξουν προτάσεις για κάποια τουριστική κατάσταση. Προτάσεις που θα απαντούν σε ερωτήματα όπως: Πως σχεδιάζουμε το 2014 σε σχέση με το τοπίο; Τι σημασία έχει το «ελληνικό» το 2014; Ποια ταυτότητα προβάλουμε στην αρχιτεκτονική σήμερα.

H κατασκευή του τοπίου της Μεγάλης Ακτής Βουλιαγμένης 1958-62 (αρχ. Π. Βασιλειάδης, Ε. Βουρέκας, Π. Σακελλάριος).

Εικόνα που θα χρησιμοποιηθεί στην Μπιενάλε

Εικόνα που θα χρησιμοποιηθεί στην Μπιενάλε. Η Ακτή ΕΟΤ Καβάλας, 1965 (αρχ. Γιώργος Νικολετόπουλος).

Πώς θα προκύψει η παραγωγή αυτών των προτάσεων; Δεν θα γίνει ανεξέλεγκτα. Θα προηγηθεί ένα είδος σεμιναρίου που θα δημιουργήσει μια σειρά από θεματικές που με ενδιαφέρουν όπως «Τι είναι το ελληνικό σήμερα», «Υπάρχει το ελληνικό σήμερα;» «Ποια είναι η ταυτότητα που θα ήταν ενδιαφέρον να προβάλει η αρχιτεκτονική  τουρισμού προς τα έξω». Σε αυτό θα συμμετέχει και ο Ηλίας Ζέγγελης που έχει ασχοληθεί με τον τουρισμό και ως μέλος του γραφείου ΟΜΑ που διατηρούσε με τον Ρεμ Κούλχας.

Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι λέξεις που συνθέτουν ελληνική ταυτότητα; Ζήτημα κλειδί είναι η σχέση με το τοπίο, γι’ αυτό και ο τίτλος παραπέμπει στην αντίληψη της αρχιτεκτονικής ενός συγκείμενου: Η απομάκρυνση από το αντικείμενο και η αντίληψη της αρχιτεκτονικής ως μέρος ενός ευρύτερου συνόλου που είναι η έννοια του τοπίου. Σου δίνει αυτό τη δυνατότητα να απομακρυνθείς από την ενασχόληση με τη μορφή 100%, να αντιληφθείς ποιότητες που έχουν σχέση με μια σύγχρονη εμπειρία, με τη βίωση του χώρου. Δεν είναι μια εύκολα αναλώσιμη εμπειρία, αλλά εμπεριέχει μια ψυχοσωματική εμπειρία. Το βίωμα. Οι ποιότητες μιας διαμονής σε ένα τουριστικό προορισμό, ξενοδοχείο θέρετρο εμπεριέχουν και άλλες πνευματικές εμπειρίες που δεν έχουν να κάνουν μόνο με την εικόνα και τον εντυπωσιασμό.

Στην επόμενη σελίδα η σχέση πόλη και πολίτη