Συνδυάζει ένα ευρωπαϊκό κατασκευαστικό σύστημα οργανωμένης δόμησης με την τοπικότητα. Η πολυκατοικία αποτελεί τον κτιριολογικό τύπο κατοικίας του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού των ελληνικών πόλεων, όμως, η μεταβλητότητα της κοινωνίας και η κινητικότητα των κατοίκων δεν μπορούν πια να εξυπηρετηθούν από διαμερίσματα που έχουν πια γεράσει, όπως επισημαίνει ένα αρχιτεκτονικό γραφείο που εδρεύει στην Αθήνα.
«Το διαμέρισμα έχει καταγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο ως αναγκαίο κακό, που δεν προσφέρεται για ονειροπολήσεις. Σήμερα η ανάθεση ενός τέτοιου έργου γίνεται όλο και πιο σπάνια, καθώς τα παλιά διαμερίσματα εγκαταλείπονται, αφού δεν υπάρχει πια η οικονομική δυνατότητα για την αναβίωση τους».
Όταν έγινε η πρόταση στο Z-level να αναλάβει την ανακαίνιση ενός διαμερίσματος στην Αθήνα, το αρχιτεκτονικό γραφείο προβληματίστηκε σε σχέση με τη γενική κρίση στα ακίνητα, τον καθιερωμένο τρόπο κατοίκησης και τα νέα δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί. «Θελήσαμε να σκεφτούμε συγχρόνως για κάτι μικρό αλλά και για κάτι μεγαλύτερο, ιδίως όμως επιθυμήσαμε να σκεφτούμε για κάτι που θα μπορεί να εφαρμοστεί σήμερα και ίσως να αποτελέσει αφετηρία για το αύριο. Έτσι πήραμε την αφορμή για σκέψη, ανάλυση και συστηματοποίηση», εξηγεί η αρχιτέκτονας Ελένη Ζερβουδάκη.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 παρατηρήθηκε μια ραγδαία αύξηση στην οικοδόμηση πολυκατοικιών και μέχρι το 1980 το σύνολο των νέων κατοικιών εντός πολυκατοικιών έφτασε τις 1.261.195, σημειώνοντας αύξηση σχεδόν 1000%. Από αυτές το 58% κατασκευάστηκαν εντός της πρωτεύουσας. Σήμερα, από τις 6.384.353 κατοικίες της χώρας το 44,7% του συνόλου των κατοικιών βρίσκεται σε πολυκατοικίες, με τη συντριπτική πλειοψηφία τους 96,1% να είναι σε αστικά κέντρα. Το 64,7% είναι κατοικούμενες και το 35,3% κενές, το μεγαλύτερο ποσοστό στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία που συγκέντρωσε το γραφείο, από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, παρατηρείται η συνεχής απομάκρυνση πληθυσμού από το κέντρο της Αθήνας που έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη κτιρίων, προκαλώντας τη γενική υποβάθμιση της περιοχής. Στο κέντρο της Αθήνας αντιστοιχούν μόλις 2,55 τετραγωνικά μέτρα πρασίνου ανά κάτοικο, γεγονός που επισημαίνει την πυκνοκατοίκηση της περιοχής και τον περιορισμένο διαθέσιμο χώρο προς επιπλέον οικοδόμηση. «Το 2011 σηματοδοτεί τον “θάνατο” της πολυκατοικίας όπως την γνωρίζαμε τις τελευταίες δεκαετίες, αποτελώντας την κορύφωση μιας πορείας αλλαγών σε ζητήματα χρήσης, αγοράς, ταξικής ταυτότητας, διαχείρισης και κρατικής και φορολογικής αντιμετώπισης της».
Η οικονομική κρίση άφησε κενά διαμερίσματα, έλλειψη πρωτοβουλιών από τους ιδιοκτήτες, δυσκολία στην αγοραπωλησία διαμερισμάτων. Παράλληλα, « η απουσία παρέμβασης του ίδιου του κράτους οδηγεί στη διαιώνιση του προβλήματος ύπαρξης ενός τεράστιου κτιριακού αποθεματικού, το οποίο παλαιώνει και δεν αξιοποιείται. Επομένως βρισκόμαστε σε μια κατάσταση στάσιμη, με τις πολυκατοικίες σε αναμονή».
Όπως παρατηρεί η Έλενα Ζερβουδάκη, δεν υπάρχει ακόμα η αποδοχή της πολυκατοικίας ως προς την επανάχρησή της στο πλαίσιο σύγχρονων προσεγγίσεων. Ως κύτταρο της πολυκατοικίας, τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών δεν ανταποκρίνονται στο επιθυμητό επίπεδο ζωής του μέσου σημερινού κατοίκου, αλλά συγχρόνως παραμένουν η μόνη μαζικά διαθέσιμη λύση κατοίκησης. Χαρακτηρίζονται από μια τυπολογία που εξαρτάται από τα τετραγωνικά και την περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε η πολυκατοικία. Τα υλικά τους είναι τυποποιημένα, τα δίκτυά τους παρουσιάζουν σημαντική ανεπάρκεια κάλυψης βασικών σύγχρονων αναγκών, ασφάλειας αλλά και αισθητικής.
Κατά την αρχιτέκτονα, οι μέρες που το διαμέρισμα αποτελούσε το σύμβολο της ελληνικής οικογένειας ανήκουν στο παρελθόν. «Η νέα πραγματικότητα βρίσκει τους ενοίκους να έχουν ποικίλα και διαφορετικά χαρακτηριστικά, διαφορετικές ανάγκες. Οι νέες εργασιακές συνθήκες και ο τουρισμός συνεπάγονται την μετακίνηση των ανθρώπων και διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο κατοίκησης. Αναδύεται λοιπόν έντονα στην εποχή μας η αναγκαιότητα συγχρόνως της εξεύρεσης λύσεων και προτάσεων ώστε να αναβαθμιστεί και να επαναχρησιμοποιηθεί όλο το διαθέσιμο υπάρχον κτιριακό οικιστικό απόθεμα από τη μια, και της ανανέωσης και του εκσυγχρονισμού της εικόνας και των συνειρμών που το ακολουθούν από την άλλη».
Η πρόταση του Z-level ορίζει ως αφετηρία την παρέμβαση στο εσωτερικό των διαμερισμάτων. Το POLYTOPO είναι μια στρατηγική ανακαίνισης διαμερισμάτων, μια χαμηλού κόστους πρόταση παρέμβασης , βασισμένη σ’ ένα νέο σύστημα κατασκευής με αποδέκτη τον ιδιοκτήτη «ο οποίος υλοποιώντας το έργο θα αναβαθμίσει την απαξιωμένη περιουσία του, είτε προσφέροντας στον ίδιο και στην οικογένεια του ένα σύγχρονο κατάλυμα, είτε αυξάνοντας την ολοένα και φθίνουσα αγοραστική αξία του διαμερίσματος, είτε κάνοντας τη διαφορά στο ευρύ φάσμα χώρων ενοικίασης. Βασικά χαρακτηριστικά της στρατηγικής είναι η απλοποίηση της κατασκευής, η δημιουργία ενός βασικού λειτουργικού πυρήνα, πoυ εμπεριέχει την αναβάθμιση των τεχνικών υποδομών του διαμερίσματος και η μεταβλητότητα, ώστε να καλύπτονται οι σύγχρονες απαιτήσεις των ενοίκων τους».
TOPOS για το αρχιτεκτονικό γραφείο είναι το πεδίο στο οποίο προτείνεται η επέμβαση και αφορά κυρίως στον εσωτερικό χώρο των πολυπληθών διαμερισμάτων των πολυκατοικιών του ‘55-‘75, καθώς είναι αυτά που χρήζουν άμεσης ανακαίνισης. Η επέμβαση στο διαμέρισμα λαμβάνει υπόψη την υπάρχουσα κατάσταση αλλά και το τεχνικό ιστορικό «πλαίσιο» της πολυκατοικίας. Διατηρώντας το κέλυφος του διαμερίσματος και κάποιες εσωτερικές τοιχοποιίες γίνεται ανακύκλωση και επανάχρηση των υλικών του διαμερίσματος, εντάσσοντας τα με νέο σχεδιασμό στην καθημερινή χρήση. Οι βασικοί χώροι που συνήθως χρήζουν ανακαίνισης, η κουζίνα και το λουτρό, τοποθετούνται κοντά στον φωταγωγό, αποτελώντας τον πυρήνα της διαμόρφωσης όπου βρίσκονται τα κεντρικά σημεία των εγκαταστάσεων. Όλες οι υποδομές και τα δίκτυα του διαμερίσματος κατασκευάζονται εξαρχής και οι φωταγωγοί χρησιμοποιούνται ως εναλλακτικοί δρόμοι όδευσης τους.
Το διαμέρισμα 60 τ.μ., το TOPOS 1, στο οποίο έγινε η πρότυπη παρέμβαση βρίσκεται στον Κεραμεικό, σε μια πολυκατοικία του ‘70. «Το διαμέρισμα κατοικείτο στο παρελθόν από μια ηλικιωμένη κυρία και στη συνέχεια η ανιψιά της θέλησε να το ανακαινίσει προκειμένου να το διαθέτει προς μίσθωση μικρής διάρκειας. Ο χώρος δεν είχε ποτέ ανακαινιστεί στο παρελθόν και διατηρούσε όλη την υποδομή της εποχής της κατασκευής του, ενώ είχε τμηματικά καταστραφεί από πυρκαγιά. Το διαμέρισμα συγκέντρωνε όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά στοιχεία της εποχής, όπως τα διαφορετικά μωσαϊκά σε κάθε δωμάτιο, τις πόρτες με τα αλουμινένια πόμολα και το ματ τζαμάκι, και τα κλασικά θερμαντικά σώματα με τις «φέτες», τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν».
Το έργο κατασκευάστηκε με τη συνεργασία τοπικών μικρών συνεργείων που συμμετείχαν στην πειραματική διαδικασία. Χρησιμοποιήθηκαν κοινά υλικά αλλά με διαφορετικό τρόπο εφαρμογής απ’ ότι συνήθως. Όσον αφορά τον εξοπλισμό σε είδη υγιεινής και ηλεκτρολογικά χρησιμοποιήθηκαν παλιές οικονομικές σειρές χωρίς ζήτηση. Στο διαμέρισμα υπήρχαν παλιά έπιπλα που χαρίστηκαν στο σωματείο Πέτο Ελλάς- Κέντρο Απεξάρτησης από Ναρκωτικά– με σκοπό την επισκευή και τη μεταπώληση τους προς όφελος του σωματείου, ενώ αγοράστηκαν από αυτό κάποια άλλα έπιπλα για τον εξοπλισμό του διαμερίσματος.
«Στις καθαιρέσεις που έγιναν διατηρήθηκαν τα ίχνη των τοίχων στο χώρο, ώστε να είναι αφαιρετικά αναγνωρίσιμη η αρχική διαρρύθμιση του διαμερίσματος. Τα κενά γέμισαν με τσιμεντοκονία και εγκιβωτίστηκαν μέσα τους παλιά κατεστραμμένα κεντήματα που βρέθηκαν στο διαμέρισμα ώστε να διατηρηθεί μια ανάμνηση και να τονιστεί η διαδοχικότητα των χρηστών. Ο τοίχος που είχε ακόμη εμφανή τα σημάδια της φωτιάς συντηρήθηκε και διατηρήθηκε ως αφαιρετικός πίνακας μνήμης. Η κουζίνα μεταφέρθηκε δίπλα στο λουτρό σχηματίζοντας έτσι τον πυρήνα των χρήσεων και ο φωταγωγός χρησιμοποιήθηκε για τα περάσματα των δικτύων. Τοποθετήθηκαν ενεργειακά κουφώματα και ατομικός λέβητας αερίου».
Μια ενιαία μεταλλική κατασκευή, σαν μονοκονδυλιά, θα τοποθετηθεί στο διαμέρισμα και θα οργανώσει τον χώρο εξαρχής. Θα διαρρυθμίσει τις λειτουργίες του και θα γίνει φορέας των υποδομών του. Η κατασκευή αυτή θα μπορεί να μεταβάλλεται όταν αλλάζουν οι ανάγκες του χρήστη ή όταν αλλάζει ο ίδιος ο χρήστης. Στο κεντρικό της τμήμα βρίσκεται ο πυρήνας του διαμερίσματος με τις βασικές λειτουργίες ενώ στη συνέχεια η κατασκευή εξαπλώνεται και διακλαδίζεται σε όλο το διαμέρισμα για να φωτίσει, να ρευματοδοτήσει, να παράσχει τις υποδομές για όλες τις πιθανές χρήσεις ενός διαμερίσματος. Το POLYTROPO είναι η μεταλλική κατασκευή που τοποθετήθηκε τμηματικά, δημιουργώντας τα χωρίσματα για το μπάνιο και το υπνοδωμάτιο, και επεκτάθηκε δημιουργώντας την υποδομή για τα κρεβάτια, τους αποθηκευτικούς χώρους, την κουζίνα και τα οπτικοακουστικά συστήματα.
Το έργο ολοκληρώθηκε το 2016, διακρίθηκε στα Βραβεία ΔΟΜΕΣ 2017, για το αρχιτεκτονικό γραφείο αποτελεί μια προσπάθεια εξεύρεσης κοινής γλώσσας- κατανοητής και αισιόδοξης – αλληλοσυνδεόμενων κόσμων που δεν μπορούν να συνομιλήσουν. Το POLYTOPO είναι ένα ανοιχτό κάλεσμα ώστε όλοι μαζί να ξαναδούμε την πολυκατοικία με νέα ματιά, και να επαναπροσδιορίσουμε το μέλλον της. «Απευθύνεται στον κόσμο ώστε να δει με άλλη ματιά την πολυκατοικία και να αποφασίσει να συμμετάσχει ενεργά με πνεύμα συλλογικότητας, σε ιδιώτες που θέλουν να ανακαινίσουν τα διαμερίσματά τους, στην αρχιτεκτονική κοινότητα ως προτροπή για σκέψη και δράση στο τώρα. Να εμπνευστούμε, ώστε να ανακαλύψουμε και να επινοήσουμε νέες δυνατότητες, και στη συνεχεία να εμπνεύσουμε, αξιοποιώντας έτσι το συντριπτικά μεγαλύτερο κτιριακό απόθεμα της χώρας».
