Τι είναι το gaslighting και πώς να επιβιώσεις από αυτό

Θυμάμαι κάποτε να λέω στο αγόρι μου πως μου κάνει “gaslighting” κι εκείνος να με ρωτάει τι σημαίνει αυτό. Η αλήθεια είναι πως ούτε εγώ γνώριζα ακριβώς, όμως η ευρεία χρήση της λέξης ανάμεσα στις παρέες με είχε κάνει ενστικτωδώς να την επικαλεστώ, σε μία στιγμή που τελικά αποδείχθηκε πολύ σχετική και εύστοχη. Πλέον, η εξοικείωσή μου με την έννοια, με έχει βοηθήσει να προστατεύσω τον εαυτό μου σε στιγμές που ένιωθα πως άνθρωποι υπονόμευαν τις σκέψεις και τα συναισθήματά μου, με έναν ιδιαίτερα κατευθυντικό τρόπο. 

Η φράση εντοπίστηκε για πρώτη φορά σε ένα θρίλερ μυστηρίου του 1938 που έγραψε ο Βρετανός θεατρικός συγγραφέας, Πάτρικ Χάμιλτον, με τίτλο Gas Light, το οποίο απέκτησε δημοφιλία όταν έγινε ταινία το 1944, με πρωταγωνιστές την Ίνγκριντ Μπέργκμαν και τον Τσαρλς Μπόγιερ. Στην ταινία, ο σύζυγος Gregory χειραγωγεί τη λατρεμένη και πιστή σύζυγό του Paula, ώστε να την κάνει να πιστέψει ότι δεν μπορεί πλέον να εμπιστευτεί τη δική της αντίληψη για την πραγματικότητα. Σε μια κομβική σκηνή, ο Gregory κάνει τα φώτα γκαζιού να τρεμοπαίζουν στη σοφίτα του σπιτιού τους. Ωστόσο, όταν η Paula τον ρωτά γιατί τρεμοπαίζουν, εκείνος επιμένει ότι δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα και πως όλα είναι προϊόν της φαντασίας της. Και εγένετο “gaslighting”.

Στον ακαδημαϊκό λόγο, ο όρος εμφανίστηκε πριν ακόμη εισέλθει στη σφαίρα του mainstream. Ήδη από το 1980 τον συναντάμε σε άρθρα ακαδημαϊκών περιοδικών, σχετικά με την κοινωνικοποίηση των γυναικών. Οι ειδικοί εκείνης της περιόδου υπέθεταν ότι οι γυναίκες ανατρέφονταν με σκοπό να αποζητούν και να λαχταρούν τις σχέσεις και τη σύνδεση με τους ανθρώπους, γεγονός που τις καθιστά ευάλωτες στο να τις εκμεταλλευτούν. Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς η έννοια συστήθηκε στο συλλογικό ασυνείδητο, όμως σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως σε βιβλία συμβουλευτικής ζεύγους και αυτοβοήθειας, για να περιγράψει έναν συγκεκριμένο τύπο «τοξικής» σχέσης. Ακόμη και η επιστήμη της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας, μελετούν την προσωπικότητα των ανθρώπων που κάνουν gaslighting, επιθυμώντας να βοηθήσουν τόσο τα θύματα, όσο και τους ίδιους τους θύτες.

Τι ακριβώς είναι το gaslighting;

Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο για να αναφερθούν στο είδος συναισθηματικής κακοποίησης και χειραγώγησης όπου η χειριστική φιγούρα (gaslighter) προσπαθεί να κάνει κάποιον άλλο (ή μια ομάδα ανθρώπων) να αμφισβητήσει τη δική του πραγματικότητα, τις σκέψεις ή τις αντιλήψεις του. H υπονόμευση για παράδειγμα των συναισθημάτων του/της συντρόφου μας, είναι ένας τρόπος για να κάνουμε το άτομο να αμφισβητήσει την πραγματικότητά του. Η συνεχής ακύρωση και ματαίωση του πώς νιώθει ένας άνθρωπος για μια κατάσταση, είναι εξίσου χειριστική με την προσπάθεια να αποδείξουμε πως οι πεποιθήσεις του είναι εσφαλμένες.

Η συναισθηματική απομάκρυνση κατά τη διάρκεια αυτών των στιγμών έχει ως αποτέλεσμα να πείθεται το άλλο άτομο πως θα μπορούσε να φαντάζεται ή να «φτιάχνει» σενάρια που δεν υπάρχουν, ενώ στην πραγματικότητα, αυτό που αισθάνεται ή βιώνει, είναι πραγματικό. Αν και στην πλειονότητά τους οι θύτες είναι άντρες και τα θύματα γυναίκες, το gaslighting δεν έχει φύλο. Μπορεί να συμβεί σε κάθε τύπο σχέσης, από τις προσωπικές μέχρι τις επαγγελματικές: ένας καταχρηστικός σύζυγος, ακόμη και γονέας, ένα αφεντικό ή κάποιος συνάδελφος που χειραγωγεί υπαλλήλους, μία καθηγήτρια που υπονομεύει την αξία ενός μαθητή της κ.α.

Οι φράσεις-κλειδιά που θα ακούσεις από έναν gaslighter

«Έλα τώρα, ποτέ δεν το είπα αυτό», «Είσαι απλώς υπερβολικά ευαίσθητη», «Δεν ξέρω γιατί το κάνεις τόσο μεγάλο θέμα», «Ξέρεις ότι όλα αυτά συμβαίνουν επειδή είσαι ανασφαλής», «Σταμάτα να κάνεις σαν τρελή» – είναι μονάχα ορισμένες από τις χαρακτηριστικές φράσεις που συναντάμε στην περίπτωση του gaslighting. Και για να προσθέσουμε μερικές ακόμη: «Ακούγεσαι παρανοϊκός, το ξέρεις, έτσι δεν είναι;», «Απλώς αστειευόμουν!», «Τα επινοείς όλα», «Φαντάζεσαι πράγματα», «Είσαι πάντα τόσο δραματική και υστερική».

Η συναισθηματική χειραγώγηση στην πράξη

Σύμφωνα με την Εθνική Γραμμή για την Οικογενειακή Βία, οι τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας gaslighter για να χειραγωγήσει κάποιον άνθρωπο, περιλαμβάνουν:

• Άρνηση: Ο θύτης αρνείται να ακούσει ή ισχυρίζεται ότι δεν τον καταλαβαίνουν
• Αμφισβήτηση: Ο gaslighter αμφισβητεί την ανάμνηση ενός γεγονότος του θύματος
• Αποκλεισμό/υπεκφυγή: Το άτομο που χειραγωγεί αλλάζει θέμα ή αμφισβητεί τη σκέψη του θύματος
• Υποτίμηση: Ο θύτης κάνει τις ανάγκες ή τα συναισθήματα του άλλου να μοιάζουν ασήμαντα
• Λήθη: Ο χειριστής προσποιείται ότι έχει ξεχάσει τι πραγματικά συνέβη ή αρνείται κάτι με το οποίο είχε συμφωνήσει προηγουμένως

Χαρακτηριστική τακτική ενός/μιας gaslighter κατά τα πρώτα του/της βήματα, είναι να επικαλείται κάτι που στοχεύει πραγματικά σε μία ευαισθησία σου. Ένας συνάδελφος, για παράδειγμα, που προσπαθεί να σε πείσει ότι δεν μπορείς να αντέξεις το βάρος της εργασίας στο γραφείο, θα επικαλεστεί το γεγονός ότι παραπονιέσαι συνεχώς για την περίοδό σου. Ακόμη και αν αισθάνεσαι όντως καταβεβλημένη λόγω της εμμηνόρροιας (και αυτός ο συνάδελφος μπορεί να σε έχει ακούσει να παραπονιέσαι κάποιες φορές), αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η απόδοσή σου αλλάζει εξαιτίας αυτού, εξηγεί στο NBC News η Robin Stern, Αναπληρώτρια Διευθυντής του Κέντρου Συναισθηματικής Νοημοσύνης του Yale.

Τα σημάδια που δείχνουν πως έχεις υποστεί gaslighting

Σύμφωνα με την Stern, για να καταλάβεις αν κάποιος προσπαθεί να κάνει gaslighting είτε σ’ εσένα είτε σε κάποιο αγαπημένο σου πρόσωπο, είναι σημαντικό να εντοπίσεις ορισμένα προειδοποιητικά σημάδια και red flags:

• Αμφιβάλλεις συχνά για τον εαυτό σου ή δυσκολεύεσαι να πάρεις αποφάσεις.
• Καταπιάνεσαι υπερβολικά και μεγεθύνεις κάποιο ελάττωμα του χαρακτήρα σου, όπως το ότι είσαι πολύ ευαίσθητη/ος ή το ότι δεν είσαι αρκετά καλός άνθρωπος.
• Νιώθεις μπερδεμένος/η όσον αφορά τη σχέση σου και σκέφτεσαι για παράδειγμα, «Νόμιζα πως είχα έναν υπέροχο σύντροφο, αλλά πλέον νιώθω τρελή όλη την ώρα», ή «Νόμιζα ότι ήμουν με έναν υποστηρικτικό άνθρωπο, αλλά πια νιώθω ότι αρχίζω και το χάνω όταν είμαι μαζί του».
• Σε μια αντιπαράθεση με ένα άτομο που μπορεί να σε εκνευρίζει, νιώθεις ξαφνικά πως βρίσκεσαι σε μια διαμάχη που δεν είχες σκοπό να προκαλέσεις, η συζήτηση δεν εξελίσσεται ή λες το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά χωρίς το άτομο να σε ακούει.
• Αισθάνεσαι ασάφεια ή ανασφάλεια σχετικά με τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις σου.
• Πάντα ζητάς συγγνώμη.
• Συχνά δικαιολογείς τη συμπεριφορά του συντρόφου σου.
• Δεν μπορείς να καταλάβεις γιατί δεν είσαι χαρούμενη/ος στη ζωή σου.
• Ξέρεις ότι κάτι δεν πάει καλά, αλλά δεν μπορείς να προσδιορίσεις τι είναι αυτό.

Και τώρα, τι κάνουμε;

Αρχικά, προσπάθησε να αναγνωρίσεις το πρόβλημα. «Όταν κάτι αποκτά όνομα, μπορείς να το αντιμετωπίσεις πιο στοχευμένα», λέει η Stern. «Η καταγραφή συγκεκριμένων λέξεων και φράσεων από μια συνομιλία, στις οποίες μπορείς να ανατρέξεις αργότερα – και όχι εν βρασμώ ψυχής – βοηθάει να ξεχωρίσεις την αλήθεια από τη διαστρέβλωση».

Επέτρεψε στον εαυτό σου να αφεθεί σε αυτό που νιώθεις. «Αναπόσπαστο κομμάτι του προβλήματος με το gaslighting είναι ότι έχει ως αποτέλεσμα το θύμα να αμφισβητεί τις δικές του σκέψεις, αξίες, αντιλήψεις ή συναισθήματα. Αναγνώρισε αυτό που πραγματικά νιώθεις, ώστε να μπορέσεις να κάνεις ό,τι χρειαστεί για να αισθανθείς καλύτερα».

Δώσε στον εαυτό σου το ελεύθερο να κάνει μια «θυσία». Μέρος αυτού που δυσκολεύει ένα θύμα να εγκαταλείψει το άτομο που του κάνει gaslighting, σχετίζεται με το ότι ο θύτης είναι κάποιος για τον οποίο νοιάζεται ή έχει σχέση μαζί του. «Μπορεί να σας συνδέουν πολλά υπέροχα πράγματα σε αυτή τη σχέση, όμως δεν αξίζει τον κόπο αν υπονομεύει την πραγματικότητα και τα συναισθήματά σου», επισημαίνει η Stern. Για να αρχίσεις να ανακτάς την αίσθηση εαυτού που έχεις χάσει, μπορεί να χρειαστεί ακόμη και να απομακρυνθείς από αυτό το άτομο και να εγκαταλείψεις παράλληλα μερικά από αυτά τα όμορφα πράγματα που έχετε ζήσει.

Ξεκίνα με τη λήψη μικρών αποφάσεων. Είναι σημαντικό να κάνεις ένα βήμα τη φορά. Πες όχι. Προσπάθησε να μην εμπλακείς σε μια διαφωνία που πρόκειται ξεκάθαρα για έναν αγώνα εξουσίας.

Πάρε μια δεύτερη γνώμη. Εάν πιστεύεις πως έχεις υποστεί gaslighting, ρώτα έναν φίλο ή κάποιο μέλος της οικογένειας που εμπιστεύεσαι, εάν πιστεύει ότι η σκέψη σου είναι τόσο άστοχη όσο ισχυρίζεται το άτομο που πιθανώς προσπαθεί να σε χειραγωγήσει.

Δείξε συμπόνια στο βίωμά σου. «Το να έχεις συμπόνια για τον εαυτό σου είναι εξαιρετικά σημαντικό», τονίζει η Stern. «Είσαι υπεύθυνος απέναντί ​​του. Πρέπει να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου και να επικεντρωθείς σε αυτό που νιώθεις αυτή τη στιγμή. Εξωτερίκευσε αυτό που νιώθεις: “Αυτή τη στιγμή, αισθάνομαι απαίσια. Με μπερδεύει και με τρελαίνει αυτή η κατάσταση”».

Με πληροφορίες από το NBC News BETTER και το Vox