Πότε αγγίζουν οι λειτουργίες του εγκεφάλου την τελειότητα; Στη νεανική ηλικία; Είναι όλα κατηφόρα μετά τα 30; Μπορεί ένας εγκέφαλος 65 ετών να συμβαδίσει με έναν έφηβο άνθρωπο; Τις είχατε ποτέ αυτές τις απορίες; Μήπως σας δημιουργήθηκαν τώρα; Σε ένα άρθρο της Washington Post υπάρχουν οι απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα, οι οποίες έχουν προκύψει μέσα από έρευνες.
Κάθε φορά που ψάχνουμε να βρούμε τα κλειδιά μας ή προσπαθούμε να θυμηθούμε πού έχουμε παρκάρει το αυτοκίνητο ή όταν κοιτάμε κάποιο άτομο σαν χάνοι γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε με τίποτα το όνομά του, νιώθουμε ότι ο εγκέφαλός μας, κάθε χρόνο που περνά, δεν λειτουργεί όπως παλιά και κουνάμε το κεφάλι μας με απογοήτευση. Έχει συμβεί αρκετές, φορές, ας μην κρυβόμαστε.
Δεν είναι έτσι ακριβώς όμως. Μία νέα έρευνα αποκαλύπτει ότι η πλαστικότητα, η ικανότητα του εγκεφάλου να ανταποκρίνεται στις αλλαγές, δεν μειώνεται στον ενήλικο και γερασμένο εγκέφαλο.
Μια διεθνής ομάδα ερευνητών συνέλλεξε δεδομένα σάρωσης εγκεφάλου από 101.457 εγκεφάλους σε όλα τα στάδια της ζωής. Η σάρωση του νεότερου προέρχεται από ένα έμβρυο 16 εβδομάδων και του μεγαλύτερου σε ηλικία από έναν άνθρωπο 100 χρονών. Έτσι κατάφεραν να εξηγήσουν πώς ο εγκέφαλος γερνάει κατά τη διάρκεια μιας ζωής και αυτό που παρατήρησαν είναι ότι από τη βρεφική και παιδική ηλικία έως την εφηβεία και την ενηλικίωση, προσαρμόζεται στις περιστάσεις του.
Σε αυτό το μεγάλο σύνολο δεδομένων, προέκυψαν μερικά εντυπωσιακά στοιχεία (τα οποία χρησιμεύουν ως μια ευρεία αναφορά και όχι ως ένας ακριβής χάρτης, εξατομικευμένος σε μεμονωμένους ανθρώπους).
Ενώ ορισμένα από αυτά τα στοιχεία έχουν συνδεθεί με συμπεριφορές, εξακολουθούν να υπάρχουν πιο περίπλοκες γενετικές, κυτταρικές και λειτουργικές αλλαγές που στηρίζουν τις μεγάλες, δομικές αλλαγές. Και ο τρόπος με τον οποίο διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής.
Πάντως, σε αντίθεση με άλλα μέρη του σώματος, ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος για να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής μας και να προσαρμόζεται. Ο εγκέφαλος ενός μωρού απορροφά τεράστιες ποσότητες πληροφοριών. Των νηπίων και των παιδιών είναι εξοπλισμένος να επεξεργάζεται συναισθήματα, να αλληλεπιδρά σε κοινωνικά περιβάλλοντα και να αναπτύσσει πιο σύνθετες δεξιότητες επικοινωνίας. Και καθώς γερνάμε, η ανάπτυξη του εγκεφάλου επηρεάζεται από εμπειρίες όπως η δέσμευση σε μια κοινότητα, οι επιλογές του τρόπου ζωής ή η έκθεση σε στρες ή τοξίνες. Πιο αναλυτικά:
Οι εγκέφαλοι των μωρών είναι σαν σφουγγάρι που απορροφά κάθε είδους περιβαλλοντικές πληροφορίες, ιδιαίτερα από τους γονείς, τους κηδεμόνες ή τους δασκάλους. Κατά το πρώτο έτος περίπου, για παράδειγμα, τα μωρά μπορούν να μάθουν οποιαδήποτε γλώσσα, αλλά αυτή η ικανότητα περιορίζεται γρήγορα με βάση τους ήχους ή τα σημάδια που ακούν ή βλέπουν. Αυτός ο γρήγορος συντονισμός είναι ο λόγος για τον οποίο μπορεί να είναι πολύ πιο δύσκολο να μάθουμε νέες γλώσσες αργότερα στη ζωή, ιδιαίτερα αυτές που είναι διαφορετικές από τη μητρική γλώσσα.
Μέρος αυτής της σπογγώδους φύσης οφείλεται στον τεράστιο αριθμό συνάψεων, ή στις συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων, που σχηματίστηκαν τα πρώτα δύο χρόνια της ζωής. Στην αρχή της ζωής μας, έχουμε πάρα πολλές διεγερτικές συνδέσεις, επομένως υπάρχουν πολλές δυνατότητες μάθησης. Ενώ οι περισσότεροι νευρώνες γεννιούνται μέχρι τη στιγμή της γέννησης, άλλοι τύποι κυττάρων στον εγκέφαλο αναπτύσσονται και ωριμάζουν γρήγορα τα πρώτα χρόνια της ζωής. Τα νευρογλοιακά κύτταρα -τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στο σχηματισμό συνάψεων, να μονώσουν συνδέσεις, να παρέχουν θρεπτικά συστατικά και να καταστρέψουν παθογόνα στον εγκέφαλο- συνεχίζουν να ωριμάζουν για αρκετές δεκαετίες.
Τόσο οι νευρώνες όσο και τα γλοία κύτταρα συγκεντρώνουν μεταλλάξεις σε όλη τη ζωή, αλλά αυτές που συμβαίνουν κατά την πρώιμη ανάπτυξη φαίνεται να είναι πολύ σημαντικές για τη δημιουργία κινδύνου για ασθένειες αργότερα στη ζωή.
Από τους 18 μήνες περίπου μήνες της ζωής μας έως τα δύο χρόνια, ο εγκέφαλος στρέφεται προς τη μάθηση, η οποία περιλαμβάνει τόσο την ενίσχυση σημαντικών συνδέσεων όσο και τη μείωση αυτών που δεν χρησιμοποιούνται. Για να βοηθηθεί ο εγκέφαλος να δώσει προτεραιότητα σε ορισμένες εμπειρίες, αναπτύσσονται περισσότερες ανασταλτικές συνδέσεις, οι οποίες λειτουργούν ως φρένα για την επεξεργασία πληροφοριών, στα εγκεφαλικά κυκλώματα.
Για να μειωθούν οι συνδέσεις, τα μωρά χάνουν περίπου τις μισές από αυτές τις συνάψεις που μόλις είχαν σχηματίσει σε μια διαδικασία γνωστή ως συναπτικό κλάδεμα. Για να ενισχυθούν οι συνδέσεις κατά τη μυελίνωση (τη διαδικασία δηλαδή με την οποία οι νευρωνικές συνδέσεις τυλίγονται και μονώνονται με τη λιπαρή πρωτεΐνη) η ουσία μυελίνη αυξάνεται γρήγορα σε όλη την παιδική ηλικία και μετά.
Αυτό είναι πολύ σημαντικό αφού τότε τα μωρά μαθαίνουν να επεξεργάζονται τα συναισθήματα, να αλληλεπιδρούν σε κοινωνικά περιβάλλοντα και να αναπτύσσουν πιο σύνθετες δεξιότητες επικοινωνίας.
Σε αυτή την ηλικία ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στις αλληλεπιδράσεις με τους οικείους ανθρώπους. Το άγχος που προέρχεται από τραύμα ή παραμέληση σε αυτή την περίοδο μπορεί να έχει βαθιές επιπτώσεις στην υπόλοιπη ανάπτυξη του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της ζωής.
Από τις ηλικίες περίπου 10 έως 19, υπάρχουν δυναμικές αλλαγές στα δίκτυα του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην εκμάθηση του πώς να επεξεργάζονται τα συναισθήματα και τα κίνητρα γύρω από διαφορετικές εμπειρίες, καθώς οι έφηβοι περιηγούνται στη ζωή που αρχίζει να απομακρύνεται από την ασφάλεια του σπιτιού.
Αυτή η αυξημένη ευαισθησία στο περιβάλλον προκύπτει από μία ακόμα περίοδο εκτεταμένου συναπτικού κλαδέματος και μυελίνωσης, αλλά κυρίως σε κυκλώματα που συνδέονται με την επεξεργασία συναισθημάτων και ανταμοιβής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι έφηβοι παρακινούνται να εξερευνήσουν νέες εμπειρίες, ανεξάρτητα από το πόσο επικίνδυνες ή απειλητικές μπορεί να είναι.
Τα μέσα έως τα τέλη της δεκαετίας των 20 θεωρούνται συχνά ως ένα είδος «αιχμής» της ανάπτυξης του εγκεφάλου. Ότι δηλαδή έχει ωριμάσει. Αυτός ο μύθος οφείλεται εν μέρει στην παρατήρηση ότι ο όγκος της λευκής ουσίας, ένας δείκτης για την «ταχύτητα» της επεξεργασίας πληροφοριών, φτάνει σε υψηλό επίπεδο σε αυτές τις ηλικίες.
Τα νευρωνικά δίκτυα ακονίζονται και προσαρμόζονται συνεχώς στη νεαρή ενήλικη ζωή, ειδικά εκείνα που εμπλέκονται στην ορθολογική σκέψη και εξετάζουν τις μελλοντικές συνέπειες. Ωστόσο, ο εγκέφαλος σε καμία περίπτωση δεν έφτασε στο πικ του και δεν “τελείωσε” με την ανάπτυξή του.
Ίσα-ίσα που στη δεκαετία των 30 και των 40 ετών η ικανότητα των συνδέσεων να ενισχύονται ή να εξασθενούν, να προσαρμόζονται δηλαδή στις αλλαγές δραστηριότητας, αυξάνεται αντί να μειώνεται. Απλώς το σύστημα λειτουργεί διαφορετικά. Έχει μεταφερθεί σε κάτι που είναι ίσως λίγο πιο στρατηγικό και πιο μακροπρόθεσμο, και όχι στο «πρέπει να θυμάμαι ακριβώς τι είναι αυτό και να σκέφτομαι πολύ γρήγορα όπως στα 20 μου».
Εδώ έρχεται η στιγμή που αρχίζουμε να τα βάζουμε με την αργή λειτουργία του εγκεφάλου μας επειδή δεν θυμόμαστε απλά καθημερινά πράγματα.
Έρευνα από το εργαστήριο του Harnett που έγινε πρόσφατα σε ενήλικα ποντίκια, αποκάλυψε την παρουσία «σιωπηλών συνάψεων», συνδέσεων δηλαδή που είναι ανενεργές (κοιμούνται) μέχρι να στρατολογηθούν για να βοηθήσουν στον σχηματισμό νέων αναμνήσεων. Αυτές οι συνάψεις είχαν από καιρό συσχετιστεί με την πρώιμη ανάπτυξη, αλλά το εργαστήριο έχει πλέον επιβεβαιώσει την ευρεία παρουσία τους στον εγκέφαλο ενηλίκων ανθρώπων σε διαφορετικές ηλικίες.
Αυτή είναι μία μεγάλη ανακάλυψη αφού μέχρι τώρα υπήρχε η αντίληψη ότι καθώς μεγαλώνουμε η πλαστικότητα χάνεται και οι νευρώνες πεθαίνουν και έτσι ο εγκέφαλος γερνάει.
Στη δεκαετία των 40 και μετά, η ζωή αλλάζει προς τους απαιτητικούς ρόλους της ενηλικίωσης όπως καριέρα ή φροντίδα για την οικογένεια και τις επόμενες γενιές. Εξαιτίας του πόσο μεταβλητές μπορεί να είναι οι ατομικές εμπειρίες μας, τα ορόσημα του εγκεφάλου είναι επίσης πιο δύσκολο να οριστούν σε συγκεκριμένες ηλικίες αργότερα στη ζωή.
Εμπειρίες όπως η ενασχόληση με μια κοινότητα, οι επιλογές του τρόπου ζωής ή η έκθεση σε στρες ή τοξίνες μπορούν να επηρεάσουν δραστικά την ανάπτυξη του εγκεφάλου και τη γήρανση. Ένας 50χρονος που είναι ιδιαίτερα κοινωνικός και τακτικά ασκείται, ταξιδεύει ή να κάνει εθελοντισμό, μπορεί να έχει «νεότερο» εγκέφαλο από έναν 50χρονο που είναι σε μεγάλο βαθμό απομονωμένος από τους άλλους και σπάνια ασχολείται με εμπλουτιστικές δραστηριότητες.
Η έρευνα αποκάλυψε ότι οι ηλικιωμένοι που ασχολούνται με εργασία ή χόμπι που ακονίζουν τη μνήμη, σταυρόλεξα, ακόμη και βιντεοπαιχνίδια, μπορούν να βελτιώσουν ορισμένες γνωστικές λειτουργίες.
Αργά στη ζωή, ο εγκέφαλος συρρικνώνεται σε μέγεθος και μπορεί να αρχίσει να εκφυλίζεται. Ωστόσο, τα ηλικιωμένα άτομα έχουν επίσης τη δυνατότητα για μεγαλύτερη σοφία που βασίζεται σε εμπειρίες μιας ζωής. Μερικοί ερευνητές έχουν προτείνει ότι το κύκλωμα του εγκεφάλου που συνδέεται με τη συναισθηματική επεξεργασία και τη λήψη ηθικών αποφάσεων μπορεί να εμπλέκεται σε διαφορετικά στοιχεία της σοφίας, αν και αυτή η έρευνα εξακολουθεί να είναι περιορισμένη.
