Σε ένα ερειπωμένο χωριό στη Μάνη, με τα σπίτια χωρίς αριθμούς σε ανώνυμες οδούς, το παλιό καφενείο-παντοπωλείο στον κεντρικό δρόμο ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα παραδοσιακά κτίσματα. Εδώ, μέσα στον ψηλό θολωτό λιθόχτιστο χώρο, μαζεύονταν κάποτε καθημερινά οι άνθρωποι του χωριού και δύο φορές τον χρόνο γυρολόγοι έστηναν τη μηχανή του κινηματογράφου και πρόβαλαν ταινίες. Εγκαταλελειμμένο από το 1950, το παλιό καφενείο-παντοπωλείο αποτελεί έναν συνδετικό κρίκο με το παρελθόν.
Σήμερα, οι χοντροί πέτρινοι τοίχοι, οι κόγχες, τα πέτρινα δάπεδα και η υπόγεια πέτρινη στέρνα σε σχήμα αυγού για τη συλλογή βρόχινου νερού, μας δίνουν όλα μια γεύση του πώς οι άνθρωποι στο παρελθόν διαχειρίζονταν ορθολογικά τους τοπικούς διαθέσιμους πόρους και εφάρμοζαν βιώσιμες λύσεις που εξακολουθούν να είναι επίκαιρες.
Η προσέγγισή τους στην κατασκευή των κτιρίων τους ήταν τόσο σοφή όσο και οικολογική: από τον βιοκλιματικό σχεδιασμό έως το zero-transport και τη χρήση οικολογικών υλικών, έκαναν πράξη αυτό που σήμερα ονομάζουμε αειφόρο αρχιτεκτονική. Μια προσέγγιση που αψηφά και υποκλίνεται στον χρόνο.
Η πρόταση της αποκατάστασης και επανάχρησης του κτιρίου δεν στοχεύει τόσο σε μια αισθητική ανάδειξη των μορφολογικών στοιχείων της μανιάτικης αρχιτεκτονικής αλλά, κυρίως, στην αξιοποίηση αυτών των παραδοσιακών κατασκευαστικών της χαρακτηριστικών και μεθόδων, που την καθιστούν μια σύγχρονη βιώσιμη αρχιτεκτονική πρόταση, με σεβασμό στη μνήμη των κτιρίων και χωρίς νοσταλγία για το παρελθόν.
Διατηρώντας το παλιό και αναβιώνοντάς το, το γραφείο Z-level architecture και η αρχιτέκτων Ελενα Ζερβουδάκη, εμπλούτισαν το κτίσμα με νέα στοιχεία, μετατρέποντας το σε μία σύγχρονη κατοικία. Με την παρέμβασή του, το γραφείο ενστερνίζεται τη βιωσιμότητα που εμπεριέχεται σε αυτό, ώστε το κτίσμα να γίνει φορέας ανθρώπινης γνώσης και σύμπραξης μέσα στον χρόνο.
Εσωτερικά, δημιουργήθηκε ένας μεταβαλλόμενος χώρος διαβίωσης, με δυνατότητες μεμονωμένων ή και πολλαπλών ομαδικών χρήσεων. Στη νότια πλευρά του κτίσματος συγκεντρώνονται σε μια ζώνη οι μόνιμες εγκαταστάσεις που εξυπηρετούν το λουτρό και την κουζίνα. Ο υπόλοιπος χώρος παραμένει ενιαίος, χωρίς επιμέρους διαρρύθμιση, έτσι ώστε να γίνεται αντιληπτή η αρχική θολωτή μορφή του, αλλά και να είναι διαθέσιμος για εναλλακτικές λειτουργίες.
Το καινούριο, αυτοφερόμενο στοιχείο, που εισχωρεί μέσα στο παλιό κτίριο και το εμπλουτίζει, είναι μια αυτόνομη συναρμολογούμενη ξύλινη κατασκευή, η οποία προσφέρει χώρους ύπνου σε τρία επίπεδα, δημιουργεί συνθήκες για παιχνίδι και χαλάρωση στο ενιαίο μεγάλο στρώμα στο πατάρι και παρέχει αποθηκευτικούς χώρους.
Η κατασκευή αυτή έχει αναφορές στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική: τα αποτυπωμένα μοτίβα των πουλιών, δέντρων, σιτηρών, αγγέλων, πολεμιστών επάνω της, εμπνευσμένα από τα αποτρεπτικά του κακού, λιθανάγλυφα σύμβολα των μανιάτικων κτισμάτων, «προστατεύουν» τους ανθρώπους που βρίσκονται μέσα σ’ αυτή.
Η μία πλευρά της λειτουργεί και ως επίπεδο προβολής ταινιών, αναφορά στο παλιό καφενείο. Μετακινούμενα πανέλα στις δύο πλευρές μπορούν να απομονώσουν πλήρως το εσωτερικό της από τον υπόλοιπο χώρο ή να δημιουργήσουν ενδιάμεσες συνθήκες διαχωρισμού.
Η κατασκευή είναι φιλική προς στο περιβάλλον και συμβατή με το πνεύμα του κτιρίου καθώς έγινε ανακύκλωση και επανάχρηση υλικών. Έχει, επίσης, τη δυνατότητα αποσυναρμολόγησης, έτσι ώστε να αφήνει τον χώρο διαθέσιμο για νέες χρήσεις.
Κατασκευαστικά, έγιναν οι λιγότερες δυνατές παρεμβάσεις, καθώς πρόθεση του γραφείου ήταν να εκμεταλλευτεί και να αναδείξει την παραδοσιακή σοφία-τεχνογνωσία, με την οποία είναι φτιαγμένα τα κτίρια αυτά.
Η όψη στον δρόμο δεν επισκευάστηκε ούτε αρμολογήθηκε, καθώς αποτελείται από διπλό πέτρινο τοίχωμα με ενδιάμεση ζώνη από τρόχαλα, που λειτουργούν ως φίλτρο για την πιθανή υγρασία, η οποία μπορεί να περάσει από την όψη, κατευθύνοντας τη προς τη γη.
Για τα εσωτερικά επιχρίσματα χρησιμοποιήθηκαν πουζολανικά κονιάματα χωρίς τσιμέντο, ώστε να αποφευχθεί η παγίδευση της υγρασίας και να διευκολυνθεί η διαπνοή του κτιρίου. Η μεταλλική τζαμαρία του καφενείου προς την αυλή διατηρήθηκε και επισκευάστηκε.
Η στέρνα σχεδιάζεται ως αυτόνομος χώρος διαβίωσης. Μια αυτοφερόμενη μεταλλική κατασκευή εξυπηρετεί όλες τις λειτουργίες φιλοξενίας. Τα κονιάματα των τοιχωμάτων παραμένουν ανέπαφα, ενώ η μεταλλική κατασκευή είναι αναστρέψιμη ώστε, αν χρειαστεί, η στέρνα να μπορεί να ξαναλειτουργήσει όπως άλλοτε ως χώρος συλλογής νερού.
Έπιπλα και κατασκευές είναι όλα ειδικά σχεδιασμένα για τον χώρο, ώστε να διατηρηθεί το πνεύμα του χειροποίητου που διέπει το κτίριο. Για την αποκατάσταση του κτιρίου δούλεψαν επίσης μικρά συνεργεία της περιοχής, γνώστες των κατασκευαστικών πρακτικών του τόπου.
Το έργο αυτό εγγράφεται σε μια προσπάθεια στοιχειοθέτησης ορθών πρακτικών για την ανατολική Μάνη, όπου το απόθεμα εγκαταλελειμμένων και ερειπωμένων κτιρίων είναι από τα μεγαλύτερα στην Ελλάδα. Με όρους βιωσιμότητας, η πρόταση για αποκατάσταση κτιρίων ή συνόλων είναι μονόδρομος, σε σχέση με την ανέγερση νέων κατασκευών.
Για τους αρχιτέκτονες, αλλά και για την τοπική κοινωνία, η διατήρηση, επανανοηματοδότηση και ενεργοποίηση των ερειπωμένων κτισμάτων της Μάνης, όχι ως απολιθώματα ή αρχαιολογικά ερείπια, αλλά ως πολύτιμα στοιχεία της σύγχρονης ζωής, είναι υπόθεση ζωτικής σημασίας.
