Γιάννης Ψυχοπαίδης: «Το θέμα είναι να μείνουμε όρθιοι»

«Αν δεν λυθεί το προσφυγικό στη ρίζα του και αν δεν συνειδητοποίησουν αυτοί οι οποίοι έχουν κάνει τους πολέμους που το δημιουργούν ότι πρέπει να δώσουν τις λύσεις και να μοιραστούν το κόστος αυτών των λύσεων, τότε θα βρεθούν αντιμέτωποι με της Γης τους κολασμένους. Αυτό δεν θα μπορέσουν να το αποτρέψουν». Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, από τους αληθινούς διανοούμενους του εικαστικού εγχώριου μικρόκοσμου κι από τις ελάχιστες πολιτικές φωνές των καλλιτεχνικών μας τάξεων, βρίσκεται στο «Φωταγωγό» των εκδόσεων «Το Ροδακιό». Γύρω μας, εκτός από βιβλία, βρίσκονται έργα τέχνης. Όπου κι αν γυρίσεις το βλέμμα αντικρίζεις τις δημιουργίες που συνέθεσε  μια ταλαντούχα φουρνιά -αποφοίτων σήμερα- φοιτητών του στην Καλών Τεχνών, η ομάδα James Joyce café (λόγω της συμμετοχής αρκετών μελωών της σε Erasmus στην Ιρλανδία). Ο τίτλος της ομαδικής έκθεσης για τον εξόριστο, τον πρόσφυγα, που επιμελείται ο ίδιος ο Ψυχοπαίδης, είναι “Εx-ils”.

Όσο συζητάμε για τον καθηγητή του στην Καλών Τεχνών του Μονάχου, που ενώ ήταν ο προσωπικός ζωγράφος του Χίλτερ ποτέ δεν τιμωρήθηκε αλλά αναρριχήθηκε ξανά στα αξιώματα που κατείχε στο Γ’ Ράιχ και τον Ai Wei Wei που «άγγιξε τα όρια της ύβρεως», η ομάδα του James Joyce café έρχεται κάτι να του πει, κάτι να ρωτήσει. Μαζί τους ετοιμάζει τις προσεχείς ημέρες μια performance μέσα στο Φωταγωγό με δυο κείμενα που συνομιλούν τραγικά με τη συγκυρία: το «Νεκρό Ταξιδιώτη» του Παπαδιαμάντη και το “The Dead” του Τζόις.

Από τα εγκαίνια της έκθεσης Ex-ils στο Φωταγωγό.

 Πρόσφατα κυκλοφόρησε ακόμη ένα βιβλίο με σκέψεις σας για τη τέχνη, που ανοίγουν στην πολιτική, στη ζωή. Το «Ημερολόγια της φωτιάς-Μικρά κείμενα για την τέχνη» («Κέδρος»). Είστε από τους πολυγραφότερους εικαστικούς μας. Είναι στην ουσία μικρά κείμενα πάνω στην τέχνη. Κάθε περίπου τρία- τέσσερα χρόνια μαζεύω πράγματα που γράφω εδώ και εκεί και βγαίνουν μαζί -είναι το τέταρτο βιβλίο τώρα στον «Κέδρο». Γράφω πάντα για θέματα που έχουν να κάνουνε με τις τέχνες, με καλλιτέχνες, με θέματα που μ’ απασχολούνε.

Δεν είναι κείμενα όμως που περιορίζονται στις τέχνες. Ούτε είναι απλώς δοκίμια. Είναι δίπλα στη λογοτεχνία χωρίς να είναι λογοτεχνικά, είναι δίπλα στο δοκίμιο χωρίς να είναι δοκιμιακά, είναι κοντά στην αφήγηση και στη λογοτεχνία, το λογοτεχνικό λόγο χωρίς να έχουν απαίτηση λογοτεχνική. Είναι σημειώσεις και σκέψεις πάνω σε ζητήματα που με απασχολούν.

Είστε από τους πολυγραφότερους εικαστικούς, είστε όμως κι από τους λίγους καλλιτέχνες μας που έχουν απορροφήσει όλα τα σήματα του προσφυγικού. Και η πρόσφατη έκθεσή σας στη Γκαλερί Ζουμπουλάκη και τώρα η έκθεση στο Φωταγωγό  συνδιαλέγονται με το προσφυγικό. Αυτό ξεκινά από τα τέλη του ’60, αρχές του ‘70, μέσα στη Δικτατορία, οπότε εγκαταστάθηκα στο Μόναχο. Εκείνη η περίοδος στην ουσία υπήρξε ένας πολύ έντονος και μαχητικός ελληνισμός: ήταν οι εξόριστοι, οι πολιτικοι εξόριστοι, οι φυγάδες και άνθρωποι που δούλευαν στη Γερμανία. Ολοι αυτοί είχαν μια παρουσία έντονη στον ευρωπαϊκό χώρο, όχι αποκλειστικά στο Μόναχο. Ειδικά λοιπόν στα χρόνια της Δικτατορίας η συγκυρία μάς οδήγησε σε μεγαλύτερες σκηνές, δουλειές, συνεργασίες, επαφές με το ελληνικό στοιχείο σε σχολεία, μέσα από τις εκθέσεις μιας καλλιτεχνικής ομάδας που είχαμε φτιάξει εκεί. Είχαμε ασχοληθεί πάρα πολύ με τα ζητήματα που αφορούσαν τους gastarbeiter και γενικότερα τον χώρο των δυο πολιτισμών που συνυπήρχαν ταυτόχρονα και προσπαθούσαν να συγκροτήσουν μια καινούρια πραγματικότητα, κοινωνική και πολιτική. Ολα αυτά γίνανε και τα θέματα της δουλειάς μου εκείνα τα χρόνια.

Αυτός ο πολιτικοκοινωνικός προσανατολισμός κρατά όμως έως σήμερα. Ναι. Μέχρι σήμερα επανέρχεται εκείνη η ιστορία μέσα από ένα κύκλο έργων που απ’ό,τι φαίνεται δεν λέει να τελειώσει. Κάνει συνεχώς κενά, σταματήματα και συνεχίζει αυτός ο κύκλος που ονομάζεται το «Γράμμα που δεν έφτασε». Και πρόκειται ακριβώς για την αναφορά στις διαφορετικές πολιτιστικές πραγματικότητες. Στη σχέση ενός ευρωπαϊκού χώρου με τον ελληνικό. Η αναφορά στην κλασική αρχαιότητα, σε ένα ευρωπαϊκό περιβάλλον, σε μια γραφειοκρατία ενός εξελιγμένου κράτους, όπως ήταν η Γερμανία, σε σχέση με τα ζητήματα τα ιδεολογικά και τα ιστορικά της Ελλάδας.

Οι ταραγμένοι σημερινοί καιροί είναι πεδίο λαμπρό εμπνεύσεως για έναν καλλιτέχνη; Όλοι οι καιροί είναι πεδίο λαμπρό έμπνευσης. Για μένα δεν έχει υπάρξει καμία διαφοροποίηση. Θεωρώ βεβαίως ότι ζούμε σήμερα μια ιστορική στιγμή πολύ έντονη, πολλές φορές μάλιστα είναι τόσο έντονη που μας ξεπερνάει.

Μέσα από αυτό το context δεν προέκυψε κι η έκθεση Εx-ils στο Φωταγωγό; Ναι. Ο τίτλος παραπέμπει στις εξορίες, αλλά ταυτόχρονα είναι τo X με παύλα, μια διαχωριστική γραμμή που αναφέρεται στον πρώην εαυτό. Eίναι ο εαυτός που εγκαταλείπεται κι αυτός που αναζητιέται και δεν ξέρει κανένας ποιος θα είναι. Η έννοια μιας παρουσίας- απουσίας, που είναι και ένα σήμα κατατεθέν για την ταυτότητα ενός εξόριστου είναι το θέμα μας. Αναφερόμαστε στην ψυχαναλυτική διάσταση του πρώην εαυτού, του χαμένου εαυτού. Η έκθεση προσπάθησε να απαντήσει στην εποχή όχι κατά μέτωπο, όχι εικονογραφικά, όχι δραματοποιημένα -εξάλλου έχουμε βομβαρδιστεί από εικόνες μέσα από τη φωτογραφία και το ντοκυμαντέρ που ξεπερνάνε κάθε φαντασία και κάθε ανθρώπινη δυνατότητα για πρόσληψη. Προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε το θέμα με πλάγιο τρόπο. Πολύ υπόγεια, πλάγια, εσωτερικοποιημένα και με μια διάθεση κατά κάποιο τρόπο υπαινικτική. Πιο πολύ σαν μια ιστορία που δηλώνει την αδυναμία να μιλήσει κανείς για αυτό το θέμα. Είναι μια καταγραφή της αδυναμίας μας, δηλαδή.

Ως πολίτη και ως καλλιτέχνη σε ποιο βαθμό σάς διαβρώνει η πραγματικότητα που σας περιβάλλει; Αυτό που συμβαίνει στην Ειδομένη, στους καταυλισμούς, στα σύνορά μας, οι πνιγμοί στις θάλασσές μας δεν είναι πράγματα που μπορεί κανείς να τα καταγράψει. Υπάρχει μια ιλιγγιώδης ταχύτητα γεγονότων. Η Ιστορία τρέχει μπροστά μας και πρέπει να την ακολουθούμε από πίσω και λαχανιαστά να την παρακολουθήσουμε και να αφουγκραστούμε όσο πιο νηφάλια γίνεται αυτό που συμβαίνει. Το θέμα είναι να μείνουμε όρθιοι για να μπορέσουμε να το κάνουμε αυτό. Aυτό είναι το σημαντικό. Ορθιοι άνθρωποι, αλληλέγγυοι, σκεπτόμενοι, οι οποίοι δεν το έχουν βάλει κάτω, παρ όλες τις αντιξοότητες που μας βάλλουν από όλες τις μεριές και τις συνθήκες που φτάνουν στα όρια τού να μην μπορεί να επιβιώσει κάποιος καν. Κι όμως πρέπει να σταθούμε σε πείσμα αυτών των συνθηκών με κάποιο τρόπο δυνατοί και ενιαίοι έστω σε μικρές κυψέλες. Η μεγάλη εικόνα χάνεται. Πρέπει να διαφυλάξουμε τις μικρές δημιουργικές εικόνες.

Η Ευρώπη είναι κάτι που πρέπει να διαφυλαχτεί ως διακύβευμα, ως ιδεολόγημα, ως ιδέα, ως πραγματικότητα πολιτική. Πρέπει να πολεμηθεί μέχρι τελευταίας δυνατότητας να διασωθεί αυτό το ιδεώδες το οποίο εξακολουθεί να είναι ζωντανό για μένα και για πολλούς ακόμα, παρόλες τις αντιξοότητες.

Προβλέπατε ότι η Ευρώπη του ουμανισμού και της αδελφοσύνης θα μεταμορφωνόταν στην Ευρώπη των κλειστών συνόρων; Το θέμα δεν είναι μόνο τα κλειστά σύνορα αλλά και τα κλειστά μυαλά. Αυτό που συνέβη πραγματικά μας ξεπέρασε. Κανένας δεν φανταζόταν ότι αυτό που για μας ήταν το όραμα μιας ενιαίας Ευρώπης, ακριβώς πάνω στη βάση του ανθρωπισμού και των μεγάλων ιδεωδών της Γαλλικής Επανάστασης, της αδελφότητας και της Δημοκρατίας, θα καταντούσε τόσο γρήγορα σε αυτό που βλέπουμε σήμερα -και όσο πάει θα χειροτερεύει πιθανότατα. Εχουνε πια χαθεί οι ψευδαισθήσεις. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι επειδή έχουμε τόσο σκληρές και αμείλικτες εικόνες μπροστά μας θα πρέπει να χαρίσουμε την Ευρώπη σε αυτούς που πάνε να την καταστρέψουν ή αυτούς που πάνε να την υϊοθετήσουν για τον εαυτό τους με τους δικούς τους όρους. Η Ευρώπη είναι κάτι που πρέπει να διαφυλαχτεί ως διακύβευμα, ως ιδεολόγημα, ως ιδέα, ως πραγματικότητα πολιτική. Πρέπει να πολεμηθεί μέχρι τελευταίας δυνατότητας να διασωθεί αυτό το ιδεώδες το οποίο εξακολουθεί να είναι ζωντανό για μένα και για πολλούς ακόμα, παρόλες τις αντιξοότητες.

Βλέπουμε τι συντελείται στην Ουγγαρία, στην Αυστρία , στην Πολωνία, στη Βαυαρία, μια ακροδεξιά στροφή…Καλά, ο Βαυαρός δεν μας εκπλήσσει. Υπάρχει μια γενική εξήγηση για αυτή τη στροφή, μια γενική ματιά, κι αυτό έχει να κάνει με το πώς χτίστηκαν τα θεμέλια της Ε.Ε. Αποδεχτήκαμε, κατά κάποιο τρόπο, σαν θεμέλιο την κυριαρχία των Αγορών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα σε μεν καιρούς ειρήνης να περάσει και να γίνει μια ανεκτή σοσιαλδημοκρατικής ευαισθησίας πολιτική, όπου κυριαρχούσε ένα πρόταγμα Δημοκρατίας. Σε καιρό όμως κρίσης, όλα αυτά πάνε περίπατο, χάνεται τελείως από το κάδρο η Δημοκρατία κι αποκαλύπτεται ο πραγματικός πυρήνας αυτών των λαών, που δεν κατόρθωσε μια ενωμένη Ευρώπη να τους συνδέσει με οποιοδήποτε πολιτικό-ιδεολογικό τρόπο. Κι αυτό έχει να κάνει κατά περίπτωση με το πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τα επί μέρους φαινόμενα. Εγώ μην ξεχνάτε ότι είχα καθηγητή στην Καλών Τεχνών του Μονάχου τον προσωπικό ζωγράφο του Χίτλερ, ο οποίος είχε επιβιώσει του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και είχε κατορθώσει σιγά σιγά να αναρριχηθεί και να αποκτήσει τα παλιά του αξιώματα στη Βαυαρία. Σε μια εποχή Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδιακής Γερμανικής Κυβέρνησης!

Το παρελθόν διαγράφηκε; Ο χώρος του το είχε επιτρέψει, διότι δεν είχε γίνει η κάθαρση που έπρεπε να γίνει, όπως δεν έγινε και στην Ελλάδα κατ’αντιστοιχία. Ούτε στην Κατοχή, ούτε στη Μεταπολίτευση έγινε αυτό που λέμε κάθαρση. Πρόσωπα που χαρακτήρισαν τις δομές εξουσίας και άσκησαν εξουσία και είχαν παραμείνει στην αφάνεια, σιγά- σιγά, με την λεγόμενη ανάπτυξη μετά τον Β’Παγκόσμιο, αναδύθηκαν στην επιφάνεια αλώβητα και βρήκαν τα παλιά τους πόστα. Αυτό βέβαια σε κομμάτια μιας μεγάλης ευρείας Ευρώπης, όπως η Βαυαρία, όπου υπήρχε η δυνατότητα μιας αυτόνομης συντηρητικής ξενοφοβικής πολιτικής ως συνέχεια μιας μεγάλης αντιδημοκρατικής παράδοσης. Κι οι χώρες της Βαλτικής, που βλέπουμε σήμερα πώς συμπεριφέρονται, επίσης δεν είχαν διδαχτεί ποτέ Δημοκρατία. Κι η έννοια της ελευθερίας ήταν ταυτισμένη γι’αυτές με το αμερικάνικο πρότυπο ζωής. Εχουμε φτάσει σε ένα σημείο μηδέν, σχεδόν. Η Γερμανία, είναι η μεγάλη δύναμη αυτή τη στιγμή κι έχει υποχρεωθεί η κυβέρνησή της να διχαστεί. Η Μέρκελ αυτή τη στιγμή κρατά μια θέση υπέρ των δικαίων του Νότου, υπέρ των προσφύγων, υπέρ της Ελλάδας με μια έννοια. Αλλάζουνε οι στρατηγικές στο βαθμό που τα προβλήματα τροποιούνται και οξύνονται και ταυτόχρονα πάει να δημιουργηθεί και μια ισχυροποίηση του Νότου. Θα μπορούσε θεωρητικά, μακροπρόθεσμα, να φτιαχτεί κάτι που λίγο-λίγο να αλλάζει το ευρωπαϊκό σκηνικό μέσα από την αναγκαιότητα της επιτακτικής λύσης του προσφυγικού. Είχαν σχεδιάσει να γίνει η Ελλάδα η χωματερή της Ευρώπης. Κι ενώ πάει να γίνει γεγονός, συγχρόνως αυτό που συμβαίνει είναι κάτι τόσο εκρηκτικό που είναι αδύνατο να περιοριστεί μέσα στα ελληνικά σύνορα. Αυτό σημαίνει ότι θα βρεθούνε άλλοι δρόμοι για να πάνε οι άνθρωποι αυτοί εκεί που θέλουν. Αν δεν λυθεί το πρόβλημα στη ρίζα του και αν δεν συνειδητοποίησουν αυτοί οι οποίοι έχουν κάνει αυτούς τους πολέμους που δημιουργούν το σημερινό πρόβλημα ότι είναι οι ίδιοι που πρέπει να δώσουν τις λύσεις και να μοιραστούν το κόστος αυτών των λύσεων, θα βρούνε μπροστά τους της Γης τους κολασμένους. Αυτό δεν θα μπορέσουν να το αποτρέψουν.

Η Ελλάδα έχει δείξει μεγάλες ανοχές, αντοχές, αλληλεγγύη,κι έχει αποδείξει ότι δεν είναι ξενοφοβική. Ακόμη και η Χρυσή Αυγή παραδόξως λουφάζει, δεν ακούγεται, δεν αντιδρά. Περιμένει κάτι; Δεν μπορώ να μιλήσω για αυτό. Ξέρω όμως ότι ένα πράγμα που έχει ρίζα η οποία πατάει στην ξενοφοβία, στην ανασφάλεια, στην φτωχοποίηση, είναι κάτι που δεν εξαλείφεται με ευχολόγια αλλά με μια επιθετική πολιτική, μέσα από τις δημοκρατικές δομές, που θα οδηγήσουν στην περιθωριοποίηση. Τα φαινόμενα που βλέπουμε και στα ελληνικά νησιά και μέσα στην ελληνική κοινωνία μάς εκπλήσσουν με ένα πολύ θετικό τρόπο. Τα πράγματα είναι πάρα πολύ δύσκολα και αισθάνεται κανείς ότι η ελληνική κοινωνία ξεπέρασε τα όριά της και τον εαυτό της τον ίδιο. Κι αυτό είναι το μήνυμα αισιοδοξίας, όσο κι αν είναι η πραγματικότητα πάρα πολύ οδυνηρή για όλους. Δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχτούν τα πράγματα. Το θέμα είναι το ελληνικό ζήτημα να μπορέσουμε να το ονομάσουμε και να το δηλώσουμε ότι είναι ένα ευρωπαϊκό ζήτημα, κι αυτό να γίνει συνείδηση, ότι είναι διεθνής υπόθεση. Εκεί πρέπει να δοθεί και δίνεται μια μεγάλη μάχη.

Πιστεύετε ότι δίνει τις μάχες που πρέπει η ελληνική κυβέρνηση; Θεωρώ ότι ήδη αυτό που πραγματοποιείται στην ελληνική πολιτική αυτή τη στιγμή ξεπερνά κάθε όριο του εφικτού. Δεν βλέπω άλλο δρόμο δηλαδή από αυτόν που ακολουθούμε αυτή τη στιγμή.

Για το προσφυγικό ή γενικότερα; Γενικότερα. Αν και τα πράγματα είναι ξεχωριστά και συνδεδεμένα. Ας μην μπούμε στα θέματα της καθημερινής πολιτικής ή της εξωτερικής πολιτικής. Είναι θέματα που αφορούνε μια κοινωνία σε κρίση που είναι χρεωμένη εδώ και 40 χρόνια αμαρτίες οι οποίες ποτέ δεν ξεπληρώθηκαν. Ποτέ δεν ξεκαθάρισε ο κόπρος του Αυγείου από αυτές τις αμαρτίες. Εχεις μια κυβέρνηση ενός χρόνου που παλεύει να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά, γιατί η ίδια ούτε άναψε τη φωτιά ούτε έβαλε τα κάστανα. Προσπαθεί να διαμορφώσει ένα χώρο διαχείρισης ενός ζητήματος που σχεδόν είναι αδύνατο να διαχειριστεί κάποιος. Αυτό το «σχεδόν» είναι η ελπίδα μας, με την έννοια ότι αυτή η ελάχιστη χαραμάδα απ’όπου μπορεί να περάσει το ελάχιστο πράγμα που είναι δυνατό να αλλάξει μια κοινωνία προς το λίγο καλύτερο, αυτό που παλεύεται σαν υποσημείωση είναι κάτι που άμα κερδηθεί αυτομάτως ανοίγει το δρόμο για το κέρδος μιας άλλης υποσημείωσης. Και μόνο μέσω αυτής της πορείας, της αργής αλλά σταθερής και συστηματικής μάχης προς το κέρδος του ελάχιστου μπορεί κανείς να φτάσει σε κάτι που θα είναι μεγαλύτερο.

Θεωρώ ότι η ιστορία στη Μυτιλήνη, με τη φωτογράφισή του στην πόζα ενός πνιγμένου παιδιού (…) μπορεί να κοινοποίησε ένα ζήτημα που ήταν βεβαίως γνωστό ευρύτερα, ωστόσο άγγιξε καλλιτεχνικά τα όρια της αισθητικής και καλλιτεχνικής ύβρεως. Θεωρώ επιεικώς απαράδεκτο αυτό που έγινε. Ορισμένα πράγματα χρειάζονται τη σεμνότητα της σιωπής.

Τι χειρότερο μπορεί να συμβεί με τις προσφυγικές εισροές και τον εγκλωβισμό τους εντός των ελληνικών συνόρων; Ηδη ζούμε σενάρια τα οποία θα μπορούσαν να ονομαστούν κακά σενάρια -και κακά σενάρια δεν είναι τόσο για την ελληνική κοινωνία όσο για τους χιλιάδες ανθρώπους που βρίσκονται αυτή τη στιγμή στο ελληνικό έδαφος. Αυτό το πράγμα που προσέφερε η ελληνική πολιτεία είναι να μην τους πνίξει αλλά να τους διασώσει. Αυτό είναι το μεγάλο όφελος και το μεγάλο κέρδος και το παράδειγμα το οποίο στην ουσία πρέπει να μεταφερθεί στον ευρωπαϊκό χώρο. Αυτή η στάση με τα ανθρωπιστικά χαρακτηριστικά είναι κάτι που σημάδεψε την ελληνική πολιτική, με όλα τα στραβά και τα καλά της, και την ελληνική κοινωνία. Το μεγάλο, άμα θέλεις, το χειρότερο σενάριο που μπορεί να υπάρξει είναι ότι έχουμε ανθρώπους οι οποίοι ζούνε τα χειρότερα σενάρια της ζωής τους ελπίζοντας στα καλύτερα σενάρια. Το πώς θα ξεπεραστεί αυτό είναι το μεγάλο ζήτημα. Δεν ξεπερνιέται ούτε ατομικά ούτε σε μια μικροκοινωνία, ως μια μικρή παρανυχίδα ευρωπαϊκή αλλά απαντιέται σε ένα ευρωπαϊκό σύνολο. Κι εκεί πια πρέπει να ευαισθητοποιηθούνε οι πάντες με μια επιθετική πολιτική νέου φιλελληνισμού.Πρέπει να βγούμε προς τα έξω, πρέπει να υπάρξει μια πολιτική εξωτερική, στο επίπεδο του πολιτισμού, ώστε πέρα από τον ένδοξο βυζαντινισμό ή τον ένδοξό μας αρχαιοελληνικό πολιτισμό να φανεί αυτό που είναι η ζωντανή ανησυχία και ο καημός μια σύγχρονης ελληνικής έκφρασης που στην ουσία μιλάει για πράγματα πάρα πολύ ουσιαστικά και προχωρημένα. Εχει τον τρόπο, την γλώσσα, τα επιχειρηματά της και την ιδεολογική της στάση.Κι αυτό πρέπει να προβληθεί προς τα έξω με κάθε τρόπο.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Τρεις ώρες και σαράντα πέντε λεπτά μέσα στη Μέθοδο Αμπράμοβιτς

Υπάρχει κόσμος που αναρωτιέται πώς θα μπορέσει να ξανακολυμπήσει στις θάλασσές μας, με τόσους πνιγμένους. Είναι υπερβολικό; Έχω γράψει κι εγώ ένα σχετικό κείμενο. Αυτό είναι πιο πολύ σαν ένα σχήμα λόγου για να συνειδητοποιήσουμε αυτό που συμβαίνει. Διάβαζα πριν από χρόνια, και το ξαναβρήκα τώρα, ένα συναρπαστικό –το συναρπαστικό δεν λέει τίποτα-, ένα σπουδαίο διήγημα του Παπαδιαμάντη που λέγεται «Ο νεκρός ταξιδιώτης». Είναι η περιγραφή ενός πνιγμένου που παρασύρεται απ΄τα ρεύματα μέσα στη θάλασσα. Ένα πολύ πυκνό αφήγημα γύρω ακριβώς από την έννοια μιας τραγικής μοίρας που ζούμε με άλλους όρους σήμερα. Βλέπεις πώς στην ουσία συνδέονται πράγματα με το βάρος μιας υπαρξιακής δύναμης και το ατομικό μέσα από την αφήγηση, την εικόνα ή το καλλιτεχνικό έργο γίνεται συλλογικό.

Η στάση των καλλιτεχνών ποια θα έπρεπε να είναι στη συγκυρία; Οι θεαματικές εμφανίσεις του Αi Wei Wei σάς βρίσκουν σύμφωνο; Θεωρώ ότι έχουμε να κάνουμε με μια προσωπικότητα η οποία κατά πολύ έχει υπερτιμηθεί, για κάποιους λόγους που αφορούν το εμπόριο της τέχνης. Από την άλλη μεριά έχει ζήσει πράγματα πολύ σημαντικά για τον ίδιο και για την κοινωνία μέσα από την οποία βγήκε. Το ερώτημα είναι κατά πόσο η έκφραση, πέρα από την ατομική μαρτυρία, περιέχει και κάτι το οποίο αφορά στην καλλιτεχνική γλώσσα. Θεωρώ ότι η ιστορία στη Μυτιλήνη, με τη φωτογράφισή του στην πόζα ενός πνιγμένου παιδιού, τις κάμερες πίσω του και την άμεση διαχείριση αυτού του υλικού προς δημόσια κατανάλωση μπορεί να κοινοποίησε ένα ζήτημα που ήταν βεβαίως γνωστό ευρύτερα, ωστόσο άγγιξε καλλιτεχνικά τα όρια της αισθητικής και καλλιτεχνικής ύβρεως. Θεωρώ επιεικώς απαράδεκτο αυτό που έγινε. Ορισμένα πράγματα χρειάζονται τη σεμνότητα της σιωπής. Ένας καλλιτεχνικός δρόμος μπορεί να τα εκφράσει όλα αυτά τα πράγματα από ένα δρόμο που δεν είναι ούτε κραυγαλαίος, ούτε καπηλεύεται ζητήματα που αφορούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, και μετέρχεται τρόπους που είναι πυκνοί, πλήρεις, αναστοχαστικοί ,πλάγιοι ,υπανικτικοί. Ακόμη κι όταν είναι καταγγελτικοί πρέπει να είναι με ένα τρόπο που να μεταφράζεται η καταγγελία σε ζωντανή ενδιαφέρουσα σύγχρονη πλαστική γλώσσα. Δεν θέλω να περάσουμε σε ζητήματα ανεκδοτολογικά, όπως είναι η εγκατάσταση με τα σωσίβια ή το πιάνο στην Ειδομένη. Μου είναι ξένα όλα αυτά τα πράγματα. Τα θεωρώ πάρα πολύ επιφανειακά .

Εχετε αισθανθεί την ανάγκη να ανηφορίσετε κι εσείς στην Ειδομένη, να επισκεφτείτε τον Πειραιά, τα νησιά; Εχω αρκετές εμπειρίες από αυτά τα πράγματα. Οι ανάγκες μου κάθε φορά γεννιούνται όχι τόσο μέσα από μια κοινωνιολογική παρατήρηση όσο από την ανάγκη να βρω και τη γλώσσα που θα εκφράσει αυτά τα πράγματα. Πιστευώ το μεγάλο αδιέξοδο της σύγχρονης τέχνης βρίσκεται ακριβώς στο ότι δεν έχει συνδεθεί με αυτό που λέμε κινήματα. Οχι με τη συμβατική έννοια του όρου. Αλλά να αισθανθεί ότι μέσα στην ταυτότητά της βρίσκεται η συλλογικότητα. Δηλαδή, να παρακολουθήσει και να αφουγκραστεί το βουητό που υπάρχει μέσα στην κοινωνία και δίνει τη διάσταση μιας καλλιτεχνικής έκφρασης που δεν μπορεί να είναι μόνη της, αυτιστική, κλεισμένη σε ένα γυάλινο πύργο, μια ατομική ιστορία ατομικών ευαισθησιών, και να πλαστεί μέσα στο ζυμάρι μιας οδύνης. Μέσα σε αυτό υπάρχει και η υπέρβασή του.