Τι ήταν ο κώδιξ υγιεινής, τα λικνιστικά σουσπασιόν, τα δωμάτια δι’ οικογενείας και τα ταξί-σεπαρέ; Ποια περιοχή είχε το παρατσούκλι “Τα Παντρεμενάδικα”; Γνωρίζεις ότι ο αθηναϊκός “παγκαρσονιερισμός” είχε δημιουργήσει τα ίδια προβλήματα με τη σημερινή μάστιγα των Airbnb; Και τελικά, πού έκαναν σεξ στην Αθήνα του Μεσοπολέμου οι άνθρωποι;
Ο Τάσος Θεοφίλου και η Εύα Γανίδου έκαναν μια διαφορετική έρευνα και δημιούργησαν μαζί με τη γραφίστρια chrispy shift έναν αφηγηματικό χάρτη εκτυπωμένο σε σκληρό χαρτί, σαν φυλλάδιο, με QR Codes που όταν τα σκανάρεις ανακαλύπτεις ιστορίες από το παρελθόν που θα σε εκπλήξουν. Μέσα από αρχεία εφημερίδων της εποχής, φωτογραφίες και σκιτσογραφίες, μας ξεναγούν σε μία κρυφή όψη της παλιάς Αθήνας.
Σε μία εποχή που οι εξωσυζυγικές συνευρέσεις ήταν απαγορευμένες και διώκονταν από το Τμήμα Ηθών, ανακαλύπτουν τα παράνομα ζευγαράκια και τα κρησφύγετα όπου στέγαζαν τον παράνομο έρωτά τους. Και είναι πολλά αυτά που συνέβαιναν τότε. Τα σχετικά σημεία έχουν “καρφιτσωθεί με πινέζες” επάνω στον χάρτη και κάθε πινέζα αντιστοιχεί σε ένα QR Code για να ξεκλειδώσεις τη σχετική αφήγηση. Δεν θέλω να πω περισσότερα για να μη χαλάσω τον σκοπό αυτού του χάρτη, αλλά θα παραδεχτώ ότι πλέον αναρωτιέμαι αν και οι δικοί μου πρόγονοι που ζούσαν τότε είχαν επισκεφτεί κάποια από αυτά.
Μέσα από ένα εισαγωγικό σημείωμα και 11 ιστορίες, θα μάθεις τα πάντα για τη σεξουαλική κουλτούρα της εποχής και σίγουρα πολλά από αυτά θα σε κάνουν όχι μόνο να γελάσεις αλλά και να προβληματιστείς, διαπιστώνοντας ότι κάποιες κακές συνήθειες δεν αλλάζουν και ας έχει περάσει ένας αιώνας.
Ο Τάσος και η Εύα είναι τα παιδιά που διατηρούν από το 2019 το συνεργατικό βιβλιοπωλείο-καφέ-μπαρ Red n’ Noir στην Κυψέλη και μιλήσαμε μαζί για τη δημιουργία αυτού του χάρτη, για τον τρόπο που κάνουν την έρευνά τους, για τα σημεία της τότε εποχής που μπορεί ακόμα να αποτελούν μελανά σημεία της τωρινής, αλλά και για το μόνιμο στέκι τους στην οδό Δροσοπούλου.
Πώς προέκυψε αυτή η έρευνα; Πώς σας ήρθε η ιδέα να ψάξετε πού έκαναν σεξ στην Αθήνα του Μεσοπολέμου; Στην πραγματικότητα, η έρευνα για το εξωσυζυγικό σεξ στη μεσοπολεμική Αθήνα προέκυψε στο περιθώριο των ερευνών που διενεργούμε στο πεδίο του ημερήσιου Τύπου. Ξεφυλλίζοντας τις εφημερίδες της εποχής, εντοπίσαμε ότι οι εκτός γάμου συνευρέσεις αποτελούν ένα θέμα που απασχολεί τακτικά το αστυνομικό ρεπορτάζ. Ειδήσεις με εφόδους του Τμήματος Ηθών σε διάφορα ύποπτα μέρη, όπως τα σεπαρέ των νυχτερινών κέντρων, είναι εξαιρετικά πυκνές στις στήλες των εφημερίδων. Ο λόγος που αστυνομεύονται οι εξωσυζυγικές συνευρέσεις είναι η προστασία τόσο των νεαρών και ευάλωτων γυναικών που ωθούνται από σωματέμπορους στην πορνεία, όσο και της δημόσιας υγείας που απειλείται από την έξαρση των αφροδίσιων νοσημάτων. Παράλληλα, από τα χρονογραφήματα των μεσοπολεμικών εφημερίδων προκύπτει ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930 ανακύπτει ζήτημα στεγαστικής κρίσης στην Αθήνα, αντίστοιχο με αυτό που συμβαίνει σήμερα εξαιτίας του Airbnb, μόνο που τότε οφειλόταν στις γκαρσονιέρες, δηλαδή στα μικρά διαμερίσματα που νοικιάζονταν για να στεγάσουν τις παράνομες ερωτικές συναντήσεις. Κοντά σε αυτές τις πληροφορίες, εντοπίσαμε και άλλα στοιχεία γύρω από τη σεξουαλική κουλτούρα της εποχής στις στήλες των εφημερίδων. Και ξαφνικά διαπιστώσαμε ότι, αν ενώσει κανείς όλες αυτές τις ενδιαφέρουσες ιστορίες, μπορεί να ανασυνθέσει την Αθήνα του Μεσοπολέμου, να περιηγηθεί σε αυτήν και να μάθει κάτι από την ιστορία της με οδηγό ένα θέμα που μέχρι σήμερα θεωρείται ταμπού.
Πιστεύετε ότι υπάρχουν σημεία των τότε καιρών που ακόμα και σήμερα δεν έχουν εξαλειφθεί ενώ θα έπρεπε; Ίσως ζητήματα όπως ο στιγματισμός γύρω από τα αφροδίσια νοσήματα ή τα διπλά κριτήρια ανάλογα με το φύλο (όπως π.χ. ηθικές κρίσεις για τις γυναίκες σε συνάρτηση με τον αριθμό των σεξουαλικών συντρόφων τους) να είναι κληροδοτήματα περασμένων εποχών που η δική μας προσπαθεί επιτέλους να τα αφήσει πίσω. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον ότι ο Μεσοπόλεμος, παρότι βρίσκεται έναν αιώνα πίσω μας, δεν ήταν αναγκαστικά μια περίοδος συντήρησης και σκοταδισμού σε αυτά τα θέματα. Τα ευρήματα αποκαλύπτουν μια εποχή σεξουαλικής απελευθέρωσης σε πάρα πολλά επίπεδα: από τα ντάνσινγκ, δηλαδή τα κέντρα διασκέδασης με τζαζ και τσάρλεστον όπου χορεύουν μαζί αγόρια και κορίτσια ή τα μπεν μιξτ, δηλαδή τα μπάνια μεταξύ αντρών και γυναικών στην ίδια παραλία, μέχρι τον τύπο της γκαρσόνας που απολαμβάνει τον λεσβιακό έρωτα ή τους ψιμυθιωμένους νέους που φορούν μακιγιάζ, όλα αποτελούν ψηφίδες που αποδεικνύουν πως στον Μεσοπόλεμο γίνεται ένα βήμα προς την απελευθέρωση της σεξουαλικότητας, η οποία βέβαια ανακόπηκε με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ανακαλύπτοντας κάποιες τοποθεσίες ερωτικών συνευρέσεων, μπήκατε και στη διαδικασία να ερευνήσετε και τα φυσικά σημεία που μπορεί να παραμένουν στη θέση τους; Να δείτε πώς είναι σήμερα; Και βέβαια! Τόσο η αυτοψία όσο και η αναζήτηση επιβιωμάτων είναι πολύτιμη στην έρευνα. Στη δική μας περίπτωση αυτή ήταν μια παράλληλη περιπέτεια, καθώς τα κτίρια που διασώζονται από τότε δυστυχώς λιγοστεύουν, ενώ συχνά, όχι μόνο δεν διασώζεται το κτίριο, αλλά έχει αλλάξει ολοκληρωτικά και η όψη της πόλης στο σημείο. Ωστόσο, καταφέραμε να εντοπίσουμε κτίρια που, για καλή μας τύχη, έχουν αντέξει στον χρόνο, ενώ κάποιες φορές, χάρη σε κτίρια που έχουν διατηρηθεί από τότε, ταυτίσαμε με απόλυτη ακρίβεια τοποθεσίες άλλων σημείων. Μάλιστα, στον αφηγηματικό χάρτη που ετοιμάσαμε, έχουμε ενσωματώσει σε όλες τις ιστορίες το φυσικό σημείο όπως είναι σήμερα, ώστε οι αναγνώστες να συγκρίνουν τι υπήρχε τότε και τι βρίσκεται τώρα εκεί. Επιπλέον, από τον Σεπτέμβριο θα ξεκινήσουμε περιπάτους με επισκέψεις στα τοπόσημα του αφηγηματικού χάρτη, ώστε να ξεναγηθούμε παρέα και να τα ανακαλύψουμε εκ νέου.
Έχετε σκεφτεί να κάνετε κάτι αντίστοιχο για επόμενες δεκαετίες ή ακόμα και για την περίοδο που διανύουμε τώρα; Πόσο εφικτό θα ήταν κάτι τέτοιο; Παρ’ ότι ο Μεσοπόλεμος είναι μια εποχή που για διάφορους λόγους βρίσκουμε ιδιαίτερα γοητευτική, δεν θα θέλαμε να περιοριστούμε εμμονικά στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Υπάρχει η διάθεση να ξεφύγουμε από τα όρια του Μεσοπολέμου ή να τα προεκτείνουμε, ίσως όμως εστιάζοντας σε άλλες θεματικές και όχι αποκλειστικά στο εξωσυζυγικό σεξ. Έχουμε διάφορες ιδέες, π.χ. σκεφτόμαστε να ετοιμάσουμε κάτι για τον μαυραγοριτισμό στην κατοχική Αθήνα, για τη σεξεργασία από τα ’20s μέχρι και τα ’70s, για αυτοκτονίες και δολοφονίες καλλιτεχνών από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα… Γενικά νιώθουμε ότι τέτοιες θεματικές, ιδίως αν παρουσιάζονται με τρόπο πρωτότυπο και διαδραστικό, κάνουν πιο προσφιλή τη γνώση, την εκμάθηση της ιστορίας και την ανακάλυψη μιας πόλης και του παρελθόντος της.
Ασχολείστε γενικότερα με την αστική έρευνα; Ποια άλλη -αντίστοιχη- έκδοση θα μπορούσε να πέσει στα χέρια μας; Δεν ασχολούμαστε ειδικά με την αστική έρευνα, δηλαδή δεν είμαστε ιστορικοί ή ξεναγοί ούτε αρχιτέκτονες (φαν φακτ: δεν είμαστε καν Αθηναίοι!). Εισερχόμαστε σε αυτό το πεδίο ως ερευνητές του ημερήσιου Τύπου, στον οποίο (συν)εξετάζουμε κυρίως τις διασταυρώσεις δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας, είτε στα ρεπορτάζ και τις αφηγήσεις της λογοτεχνικής δημοσιογραφίας είτε στα επιφυλλιδικά μυθιστορήματα που φιλοξενούσαν σε διαδοχικές συνέχειες οι εφημερίδες της εποχής. Η Αθήνα είναι κατά κάποιον τρόπο προνομιακή πόλη για έρευνα, αφενός γιατί οι περισσότερες μεσοπολεμικές εφημερίδες κυκλοφορούσαν στην πρωτεύουσα, συνεπώς το υλικό για την Αθήνα είναι άφθονο, αφετέρου γιατί και οι δύο διαμένουμε εδώ, επομένως είναι ακόμα πιο ευνοϊκή η πρόσβαση σε πηγές, η αυτοψία, η δυνατότητα οργάνωσης περιπάτων κ.ο.κ. Ωστόσο, δεν σκοπεύουμε να περιχαρακωθούμε στα σύνορα της πόλης. Μια επόμενη έκδοση που ετοιμάζουμε θα ταξιδέψει τους αναγνώστες μας στο ελληνικό φαρ ουέστ, δηλαδή στη ληστοκρατούμενη ύπαιθρο του Μεσοπολέμου και συγκεκριμένα στη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και άλλες περιοχές όπου δρούσαν συμμορίες ληστών. Επίσης, πόλεις-λιμάνια, όπως η Θεσσαλονίκη και ο Πειραιάς, έχουν τη δική τους ιδιαίτερη ιστορία, την οποία επίσης μας ενδιαφέρει να ιχνηλατήσουμε.
Πόσο χρόνο μπορεί να πάρει η δημιουργία ενός τέτοιου αφηγηματικού χάρτη; Εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, κυρίως όμως από τον χρόνο που θα πάρει η συγκομιδή του πρωτογενούς υλικού. Άπαξ και συγκεντρωθεί το ωφέλιμο υλικό, χρειάζεται να εκσυγχρονιστεί γλωσσικά, για να είναι πιο προσιτό στο σημερινό αναγνωστικό κοινό και να παρουσιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει ισορροπία και ομοιογένεια, υφολογική και αισθητική. Επιπλέον, στην περίπτωση ενός αφηγηματικού χάρτη πρέπει να εντοπιστούν οι ακριβείς τοποθεσίες, προκειμένου να γίνει η αντιστοίχιση κάθε ιστορίας με ένα συγκεκριμένο σημείο της κάτοψης. Είναι μια εργασία με διάφορα στάδια και ξεχωριστές προκλήσεις σε κάθε σκαλί, ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση, μας πήρε περίπου τρεις μήνες η διαδρομή από τη σύλληψη της ιδέας μέχρι να κρατήσουμε την έκδοση στα χέρια μας.
Κατά τη διάρκεια της έρευνας, τι είναι αυτό που σας εντυπωσίασε περισσότερο; Ίσως η διαπίστωση ότι η σεξουαλική κουλτούρα μιας εποχής δεν είναι αναγκαστικά η προφανής ή η αναμενόμενη. Εμπεδωμένες συνήθειες γύρω από τη σεξουαλική ζωή της μεσοπολεμικής Αθήνας σήμερα είναι αδιανόητες. Π.χ. μπορούμε να φανταστούμε μια Αθήνα όπου σχεδόν όλα τα μέρη για φαγητό, από το καλό εστιατόριο στο κέντρο της πόλης μέχρι το ταβερνάκι στα προάστιά της, διαθέτουν ειδικά δωμάτια στα οποία τα ζευγάρια απολαμβάνουν μαζί με το γεύμα τους και το σεξ; Ή πόσο εύκολο μας είναι να σκεφτούμε έναν διαπλεκόμενο επιχειρηματία που διοργανώνει στο διαμέρισμά του ομαδικά όργια με ανοιχτές μπαλκονόπορτες ή κάνει προβολές πορνό ταινιών στο μπαλκόνι του ενοχλώντας τη γειτονιά; Είναι εντυπωσιακό, αλλά πριν έναν αιώνα όλα αυτά ήταν όψεις της καθημερινής ζωής στην Αθήνα.
Υπάρχουν στα σκαριά και άλλοι αφηγηματικοί χάρτες; Έχουμε διάφορες ιδέες τόσο για αφηγηματικούς χάρτες όσο και για άλλα μοντέλα εναλλακτικής αφήγησης. Γενικότερα μας ενδιαφέρει να διοχετεύουμε το υλικό σε πρωτότυπα αφηγηματικά μοντέλα, χωρίς βέβαια να αποκλείουμε και τις αυτοτελείς εκδόσεις βιβλίων, τα οποία εννοείται αγαπάμε. Μέχρι στιγμής, αξιοποιώντας την τεχνολογία των κωδικών QR, πέρα από τον αφηγηματικό χάρτη για τα ερωτικά καταφύγια της μεσοπολεμικής Αθήνας, έχουμε κάνει και αφηγηματικές κούπες για τους λήσταρχους του Μεσοπολέμου. Έτσι, κανείς μπορεί όσο πίνει τον καφέ ή το τσάι του να διαβάσει και μια ληστρική αφήγηση από τις μεσοπολεμικές εφημερίδες. Αντίστοιχα, κάναμε και αφηγηματικά κεριά για τα στοιχειωμένα σπίτια των Αθηνών. Τι πιο ατμοσφαιρικό από το να ανάψεις ένα αρωματικό κερί και να διαβάζεις για πνευματισμό και τα στοιχειωμένα σπίτια στην Αθήνα του 1930; Πέρα από αυτές τις θεματικές, συγκεντρώνουμε υλικό και για τον αφηγηματικό χάρτη της queer κοινότητας του Μεσοπολέμου. Είναι πολύ περισσότερο το υλικό από όσο φαντάζεται κανείς και έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Τον αφηγηματικό χάρτη πού μπορεί να τον βρει κάποιος; Εκτός από το Red n’ Noir διατίθεται σε διάφορα βιβλιοπωλεία του κέντρου της Αθήνας, ώστε να εξυπηρετούνται όσο το δυνατόν περισσότερες περιοχές. Πέρα από την Αθήνα, και το κοινό της Θεσσαλονίκης μπορεί να βρει τον αφηγηματικό χάρτη σε κεντρικά βιβλιοπωλεία της πόλης, καθώς το περιεχόμενο της έκδοσης δεν αφορά αποκλειστικά κατοίκους της πρωτεύουσας. Είναι περισσότερο ένα ταξίδι σε μια άλλη εποχή μέσα από δημοσιογραφικές αφηγήσεις, επομένως η εντοπιότητα δεν είναι αναγκαστική συνθήκη για την ανάγνωση. Άλλα σημεία στα οποία μπορεί να διασταυρωθεί κανείς με τον αφηγηματικό χάρτη είναι τα φεστιβάλ στα οποία παίρνουμε μέρος, καθώς και οι εκδηλώσεις ή οι ξεναγήσεις που ετοιμάζουμε από τη νέα σεζόν. Για να έχει κανείς συστηματική ενημέρωση για όσα σχεδιάζουμε, καθώς και για τα σημεία διάθεσης των εκδόσεών μας μπορεί να ακολουθήσει τη σελίδα «Dirty ’30s & Late ’20s» στο Facebook. Εκεί ανεβάζουμε υλικό σχετικό με τις δύο μεσοπολεμικές δεκαετίες, του 1920 και του 1930, και ενημερώνουμε για τις δράσεις μας.
Υπάρχει μόνο στα ελληνικά; Αν ναι, έχετε σκεφτεί να τον τυπώσετε και σε άλλες γλώσσες για όσους επισκέπτονται την χώρα μας από το εξωτερικό; Για την ώρα ο αφηγηματικός χάρτης είναι μόνο στα ελληνικά, αλλά σκοπεύουμε να τον μεταφράσουμε στα αγγλικά, ώστε να μπορεί να διαβαστεί και από ένα ευρύτερο κοινό, το οποίο θέλει να ανακαλύψει την κρυφή όψη της παλιάς Αθήνας και να ταξιδέψει όχι μόνο στον χώρο, αλλά και στον χρόνο. Συνήθως έχουμε στο μυαλό μας ότι τουρίστες και ταξιδιώτες θα ενδιαφέρονταν κυρίως για κάτι τέτοιο ως εναλλακτική διέξοδο στις ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους που είναι κυρίαρχες στην Αθήνα. Ωστόσο, η μετάφραση στα αγγλικά θα «ξεκλειδώσει» τον αφηγηματικό χάρτη και σε μετανάστες, οι οποίοι είναι όσο και εμείς κάτοικοι αυτής της πόλης και πολύ συχνά έχουν τη διάθεση να την εξερευνήσουν και να τη μάθουν.
