Γκρεμίστε τα Νεοκλασικά! Ευχαριστώ, το κάναμε ήδη!

Φωτογραφία: Γεράσιμος Δομένικος, Βίλα Αμαλία

Σε ένα θέμα που για να το προσεγγίσεις επιστημονικά χρειάζεσαι δέκα τόμους ιστορίας της αρχιτεκτονικής, δέκα αρχιτέκτονες, τις διαφορετικές απόψεις τους αλλά και επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, θα επιδιώξω μια διαφορετική προσέγγιση. Οι ερωτήσεις είναι προσωπικές απορίες, διατυπωμένες μέσα από την σχιζοφρενική μας τάση, την ύπαρξη δηλαδή πολλών διαφορετικών απόψεων για ένα συγκεκριμένο θέμα. Αφορμή για την αναφορά μου αυτή ήταν η πρόσφατη ανακοίνωση, της ανακατασκευής της «Bίλα Αμαλία». Τα μέσα ενημέρωσης και ο τύπος μας ”καθησύχασαν” αναγγέλοντας την επαναλειτουργία του κτηρίου ως σχολείο μέχρι το 2015. Ωστόσο, εγείρονται ερωτήματα για το εάν είναι επιθυμητό και σωστό να καταστραφεί εντελώς ένα νεοκλασικό κτήριο με αρχιτεκτονική αξία, με αποτέλεσμα να μην απομένει τίποτα που να θυμίζει το παρελθόν του.

Μέγαρο Αθηνογένους επί της οδού Σταδίου, οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1875-1880

Σχιζοφρένεια νούμερο 1

Ποια είναι τα νεοκλασικά; Και αν δεν είναι όλα εκείνα που βλέπουμε στο κέντρο της Αθήνας, τότε όλα αυτά τι είναι; Τα Nεοκλασικά ελληνικά κτήρια είναι εκείνα που χτίστηκαν στην αρχή της δημιουργίας της νέας Ελληνικής πρωτεύουσας της Αθήνας, από τους Βαυαρούς κυρίως αρχιτέκτονες αλλά και από Έλληνες αρχιτέκτονες με ανάλογη παιδεία. Αποτελεί ένα ιδεολογικό στυλ που εκφράσθηκε στην αρχιτεκτονική με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο,τι βλέπουμε στο δρόμο ολίγον παλαιό, ακόμη και εκείνης της εποχής, λανθασμένα το συγχέουμε. Το νεοκλασικό εμπεριείχε την απόλυτη συμμετρία, η είσοδος γινόταν κεντρικά. Στα διώροφα κεντρικά πάλι υπάρχει μπαλκόνι με χαρακτηριστικά φουρούσια καθώς και συγκεκριμένες μαρμάρινες μαρκίζες και υπέρθυρα. Τα παράθυρα του πρώτου και του δεύτερου ορόφου βρίσκονται ακριβώς στους ίδιους άξονες και ισαπέχουν. Υπάρχουν και άλλα μορφολογικά χαρακτηριστικά που τα κάνουν αναγνωρίσιμα αλλά πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός στη χρήση του όρου. Τα υπόλοιπα κτήρια είναι απλώς εκλεκτικιστικά, διότι αναμιγνύουν χαρακτηριστικά διαφόρων στυλ όπως είναι το αρτ νουβώ κ.α.

Μέγαρο Μαξίμου

Σχιζοφρένεια νούμερο 2

Πόσο ελληνικό είναι το νεοκλασικό στυλ; Τα νεοκλασικά χτίστηκαν στην νέα τότε Αθήνα αλλά και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης αποτελώντας το γνωστό νεοκλασικό κίνημα. Στην Ελλάδα το κίνημα αυτό είχε σκοπό την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος ή τουλάχιστον την πρόθεση για ερμηνεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από Γερμανούς μελετητές. Υπάρχει το δόγμα- και ορθώς υπάρχει- ότι είναι ξενόφερτος ρυθμός, παρ’όλα αυτά η θεωρία έχει πλέον ανασκευαστεί, διότι αφενός αυτό το στυλ προσαρμόστηκε στο ελληνικό περιβάλλον και αφετέρου πλέον μας ενδιαφέρουν όλες οι φάσεις ιστορικότητας. Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας μας, η οποία καταγράφεται στο χώρο και στην πόλη μας μέσα από τα κτήρια της.

Σχιζοφρένεια νούμερο 3

Τι ήθελε να πει ο ποιητής, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης, όταν διακήρυττε το ”γκρεμίστε τα νεοκλασικά”, προκαλώντας την κοινή γνώμη και το κοινό αίσθημα; Ο πολύ σημαντικός, μοντερνιστής, αρχιτέκτονας των Ξενία και όχι μόνον, Άρης Κωνσταντινίδης, σε μια προσπάθεια του τη δεκαετία του ΄60 να κινητοποιήσει τους κατοίκους ώστε να σκεφτούν επάνω στην πόλη τους, διακηρύσσει το ”γκρεμίστε τα νεοκλασικά”.  Αυτή η ρήση μπορεί να ερμηνευτεί πολλαπλώς. Ωστόσο εκείνη την εποχή αρχιτέκτονες και επιστήμονες συζητούσαν το θέμα της επανεύρεσης της χαμένης ”ελληνικότητας”. Κατά την άποψη του Κωστατινίδη ένα κτήριο πρέπει να ξεφυτρώνει μέσα από τον τόπο που στέκεται και να επηρεάζεται από το γύρω περιβάλλον. Ο Κωνσταντινίδης τονίζει επίσης, την άκριτη αγάπη του κόσμου σε καθετί παλαιό, ακόμη και ψεύτικο και σε ένα βιαίως προσαρμοζόμενο στυλ, σε μια Αθήνα που κυριαρχούσαν τα λαϊκά σπίτια με κάπως πιο ευτελή υλικά και που είχαν να διαχειριστούν έννοιες, όπως η συγκατοίκηση, η αυλή, η φύση, ο ήλιος. Έννοιες βγαλμένες από τον ίδιο τον τόπο.

Μέγαρο Τσίλλερ

 Σχιζοφρένεια νούμερο 4

Πότε έχει νόημα η διατήρηση κτηρίων και ποια είναι τα ενδια-φέροντα κτήρια προς διατήρηση; Η Αθήνα και κυρίως τα κτήρια του κέντρου της Πόλης, σχεδιάστηκαν, όπως είπαμε, από μεγάλους αρχιτέκτονες της εποχής. Μερικά από τα δημόσια κτήρια όπως η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη και το Πανεπιστήμιο με σπουδαίους αρχιτέκτονες, όπως ο Δανός Hans Christian Hansen (1803-1883), αποτελούν δείγματα υψηλής αισθητικής αξίας, με αποτέλεσμα να μιλάμε για ένα ελληνικό νεοκλασικισμό προσαρμοσμένο στον τόπο μας, ακολουθώντας πιστά τον οδηγό του συστήματος των νεοκλασικών προτύπων. Εδώ, θα πρέπει να αναφέρουμε πως η δημόσια αρχιτεκτονική είναι αρκετά εμβληματική και μνημειώδης, έτσι ώστε να τονίζεται η ισχυρή εξουσία και σημασία της. Ενδιαφέροντα ωστόσο, κτήρια μέσα  σε ένα διάστημα 150 περίπου χρόνων κατεδαφίσθηκαν, προκειμένου νέα και μεγαλύτερα, να πάρουν τη θέση τους, εξυπηρετώντας έτσι άλλες ανάγκες. Στο κέντρο της Αθήνας αρκετά ενδιαφέροντα κτήρια κατεδαφίστηκαν εξανεμίζοντας και χάνοντας έτσι το χαρακτήρα της νεοκλασικής πόλης που θα θέλαμε να είχαμε. Τη δεκαετία του ΄60, που οι περισσότεροι κατηγορούν Πολιτικούς Μηχανικούς και Αρχιτέκτονες για τις τσιμεντένιες πολυκατοικίες, υπήρξε η ανάγκη στέγασης του νέου πληθυσμού που ερχόταν να ζήσει και να εργαστεί στην υδροκεφαλική Αθήνα. Οι ανάγκες της παραδοσιακής ελληνικής οικογένειας, όπως η προίκα αλλά και η αποκατάσταση των παιδιών από τους γονείς, εξασφαλίζοντας τους έστω ένα κεραμίδι που τελικά εξελίχθηκε σε διαμέρισμα, οδήγησαν στην σημερινή πραγματικότητα. Όλες αυτές οι απαιτήσεις οδήγησαν στο φαινόμενο της αντιπαροχής που αποτελεί και αυτό δημιούργημα του ελληνικού δαιμόνιου. Η κατάληξη ήταν αναμενόμενη. Τα χαμηλά σπίτια, ακόμη και τα νεοκλασικά αλλά και τα τύπου εκλεκτικιστικά,  κατεδαφίσθηκαν. Η πολιτεία αλλά και οι ιδιοκτήτες προς στιγμήν ξέχασαν τις ιδιότητες των μονώροφων και διώροφων σπιτιών. Στη δεκαετία του ΄80 υπήρξε η πρώτη θεσμοθετημένη επέμβαση της πολιτείας ώστε να προστατεύονται και να διατηρούνται αξιόλογα κτήρια καθώς και σε κάποιες περιπτώσεις γειτονιές ή και ολόκληροι οικισμοί. Αυτό συνεχίζεται ακόμη πιο αυστηρά σήμερα, προκηρύσσοντας όλο και περισσότερα κτήρια διατηρητέα, ακόμη και μεταγενέστερα που ανήκουν στο μοντέρνο κίνημα. Εν ολίγοις υπάρχει πλέον μια διαφορετική αντιμετώπιση της πόλης και των κτηρίων της.

Βιβλιοθήκη Αθηνών

Σχιζοφρένεια νούμερο 5

Τι σημαίνει διατηρώ ένα κτήριο; Μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα. Πρώτον αποκαθιστώ τη μορφή του αλλά διαλύω εντελώς την εσωτερική του λειτουργία. Προσθέτω τις σύγχρονες εγκαταστάσεις. Ακόμη και η λειτουργία του μπορεί να αλλάξει. Αυτή η διατήρηση ενός κελύφους ή η μετατροπή του σε έναν, εκ νέου, ζωντανό οργανισμό, απαιτεί ειδική μεταχείριση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα κτήριο αποτελεί ένα κύτταρο και συνδέεται άμεσα με το γύρω περιβάλλον του. Όσο άσχημο μπορεί να είναι ένα ψηλό, μεγάλο κτήριο ανάμεσα σε χαμηλά, τόσο άσχημο είναι και ένα χαμηλό ανάμεσα σε άλλα πολύ ψηλότερα. Όλα αυτά αποτελούν τροφή για σκέψη επάνω σε θέματα που τα βλέπουμε και τα βιώνουμε καθημερινά και βεβαίως έχουμε την ικανότητα να τα κρίνουμε.