Μέσα στον πρώτο μήνα του 2016, το σατυρικό έντυπο του Charlie Hebdo βρέθηκε ήδη δύο φορές στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Η πρώτη ήταν όταν δόθηκε στη δημοσιότητα το εξώφυλλο του ειδικού τεύχους 32 σελίδων που κυκλοφόρησε πάνω στην «αιματηρή» επέτειο της 7ης Ιανουαρίου με αφορμή τη δολοφονική επίθεση κατά την οποία ένοπλοι εισέβαλαν στα γραφεία του περιοδικού Charlie Hebdo στο Παρίσι εκτελώντας δώδεκα ανθρώπους. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν οκτώ μέλη της συντακτικής ομάδας. Με τίτλο «Ένα χρόνο μετά: Ο δολοφόνος είναι ακόμα εκεί έξω», στο ασπρόμαυρο εξώφυλλο του περιοδικού αναπαριστάται ο Θεός με ένα καλάσνικοφ στον ώμο κι έναν χιτώνα λερωμένο με αίμα.
Η δεύτερη και πιο πρόσφατη ήταν την περασμένη Τετάρτη 13 Ιανουαρίου με σκίτσο που παρουσιάζει τον Αϊλάν, τον τρίχρονο πρόσφυγα που βρέθηκε νεκρός στις ακτές της Αλικαρνασσού, ως ενήλικο να βρίσκεται ανάμεσα στους πρόσφυγες που κατηγορήθηκαν για την σεξουαλική παρενόχληση Γερμανίδων την παραμονή της πρωτοχρονιάς στην Κολωνία. «Τι θα γινόταν ο μικρός Αϊλάν αν είχε μεγαλώσει;» αναρωτιέται ο σκιτσογράφος και εικονογραφεί τα πρόσωπα των προσφύγων που κυνηγούν τα θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης με μορφή μαϊμούς, ενώ η λεζάντα απαντά «θωπευτής οπισθίων στη Γερμανία». Φυσικά, σκοπός του ήταν άλλωστε, το σκίτσο προκάλεσε και πυροδότησε μεγάλη συζήτηση κι αντιπαράθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όπως πάντα συμβαίνει εκεί, όχι ακριβώς με τους καλύτερους όρους δημόσιου διαλόγου. Και για άλλη μια φορά με τη σάτιρα στο επίκεντρο. Έχει τελικά όρια; Ποια είναι αυτά; Είμαστε ακόμα Charlie;
Παλιότερο σκίτσο του Charlie Hebdo για τον Αϊλάν που είχε προκαλέσει αντιδράσεις
Καλώς ή κακώς, στην σκιτσογραφία δεν έχεις το περιθώριο να εκφραστείς και να τοποθετηθείς συνολικά επί ενός θέματος της επικαιρότητας μέσα από 500 ή 1000 λέξεις, όπως μπορεί να κάνει ο αρθρογράφος ενός εντύπου ή διαδικτυακού μέσου. Ο σκιτσογράφος βασίζεται περισσότερο στη δύναμη της εικόνας, τη συνοδεύει με λίγες λέξεις και περνάει το μήνυμά του – αυτή είναι και η μαγεία της τέχνης του. Παρόλ’ αυτά, ο συνάδελφος του Riss (που σχεδίασε το επίμαχο σκίτσο) και σκιτσογράφος στην εφημερίδα Καθημερινή Ανδρέας Πετρουλάκης πιστεύει πως το τελικό αποτέλεσμα ξέφυγε από τις προθέσεις του δημιουργού του. «Νομίζω πως η αρχική του στόχευση ήταν να καταγγείλει τον ρατσισμό και τον ομογενοποιημένο τρόπο με τον όποιο αντιμετωπίζει μια ομάδα συντηρητικών ή ακροδεξιών Ευρωπαίων τους μουσουλμάνους. Ωστόσο, αυτό είναι κάτι που συμβαίνει καμιά φορά στη γελοιογραφία. Προσωπικά δε με ενόχλησε το γεγονός πως χρησιμοποίησε τον μικρό Αϊλάν, δηλαδή αν είχε πνιγεί ένας εικοσάχρονος και τον σχεδίαζε στη θέση του θα ήταν καλύτερα; Το σκίτσο θεωρώ πως ξέφυγε από τις αρχικές προθέσεις του όταν προσπάθησε να καυτηριάσει και να σατιρίσει τον τρόπο με τον οποίο θα σκεφτόταν ένας ακροδεξιός και καθώς επιδίωξε να ακολουθήσει τη σκοτεινή διαδρομή ενός μυαλού με το οποίο προφανώς δεν ταυτίζεται, βρέθηκε σε λαβύρινθο όπου η καταγγελία που προσπάθησε να κάνει, του γύρισε μπούμερανγκ σαν να είναι εκείνος ο αυτουργός. Και οι επικριτές του όμως πέφτουν στην ίδια παγίδα από τη στιγμή που αντιμετωπίζουν το σκίτσο σε πρώτη ανάγνωση χωρίς να εμβαθύνουν σε αυτό και το μήνυμα που θέλησε να περάσει, αφού είναι τυφλωμένοι από έναν φανατισμό που δεν τους αφήνει να κοιτάξουν παραπέρα».
Σκίτσο του Ανδρέα Πετρουλάκη για την επίθεση της 7ης Ιανουαρίου 2015
Κάποτε ο Τζίμης Πανούσης είχε γεμίσει τους δρόμους της Αθήνας με μια αφίσα της «Παναγίας της Κοτούσας» για τις ανάγκες προώθησης μιας παράστασής του. Ο δημοσιογράφος του Πρώτου Θέματος, Ανδρέας Μπελεγρής, δηλώνει πως παρότι είναι θρησκευόμενος δεν ενοχλήθηκε λεπτό με την αφίσα αυτή ενώ μάλιστα έκανε και συνέντευξη στον «βλάσφημο» καλλιτέχνη, κάτι που μάλλον δεν θα έκανε με εκείνον που υπογράφει το σκίτσο με πρωταγωνιστή τον «θωπευτή» Αϊλάν. «Αρχικά δε με βρίσκει σύμφωνο αισθητικά, το σκίτσο είναι μια μορφή τέχνης που ανεξάρτητα με το αν συμφωνείς ιδεολογικά ή πολιτικά μαζί του, κρίνεται και ως τεχνοτροπία. Το Charlie Hebdo μας έχει συνηθίσει σε μια σάτιρα που δεν χαρίζεται, νομίζω όμως πως το συγκεκριμένο σκίτσο και ειδικά η απεικόνιση των ταλαιπωρημένων αυτών ανθρώπων με μορφή των γουρουνιών με σόκαρε δίχως να έχει ίχνος χιούμορ. Οι περισσότεροι από εμάς μπορεί κάποια στιγμή στη ζωή μας να γελάσαμε αυθόρμητα και δίχως δεύτερη σκέψη με κάποιο ανέκδοτο ρατσιστικό ή σεξιστικό. Καθώς όμως οι σκιτσογράφοι κινούνται μεταξύ δημοσιογραφίας και τέχνης, θεωρώ πως το μόνο που κατάφερε ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης είναι να μοιάζει Λεπενικός, δίχως να κατορθώσει να στιγματίσει τον ευρωπαϊκό καθωσπρεπισμό από την μία και τον φονταμενταλισμό από την άλλη. Πολλοί καλλιτέχνες σατιρίζουν και κανιβαλίζουν εδώ και χρόνια το Ισλάμ, όμως έχουν υπάρξει έργα όπως οι “Σατανικοί στίχοι” του Σαλμάν Ρούσντι που έχουν μια καλλιτεχνική αξία, Σε αντίθεση με το Charlie Hebdo που βάζοντας στο επίκεντρο ένα μικρό παιδί σε ένα κακόγουστο σκίτσο και απευθυνόμενο σε ένα ευρύ κοινό που δεν έχει πάντα τα απαραίτητα καλλιτεχνικά αισθητήρια, κινδυνεύει να συνομιλήσει με στοιχεία σαν αυτά της ακροδεξιάς με τα οποία μάλλον δεν θα ήθελε να έρθει σε επαφή».
Άλλο ένα σκίτσο για τον Αϊλάν που κρίθηκε «αμφιλεγόμενο»
Καθώς όμως οι απόψεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης -που μετέδωσαν το σκίτσο σε χρόνο ρεκόρ- διίστανται, ο δικηγόρος και Συμπαραστάτης του Πολίτη και της Επιχείρησης στην Περιφέρεια Αττικής , Βασίλης Σωτηρόπουλος, υποστήριξε με μια δημοσίευση στο facebook τη γελοιογραφία που θεωρεί ιστορικής σημασίας και μελλοντικό υπόδειγμα. Η ανάρτηησ του είχε ως εξής: «Tο σκίτσο στο Charlie Hebdo έχει ιδωθεί τελείως έξω από το συμφραζόμενο του περιοδικού που δέχθηκε πέρσι το φρικτό χτύπημα. Δεν γίνεται να είναι ρατσιστικό, αφού μέσα στο context καθένας καταλαβαίνει ότι καταγγέλλει την αθλιότητα όσων θα υποστήριζαν αυτό που δείχνει στο πρώτο επίπεδο. Μιλάμε για τους ανθρώπους που έβαζαν την φωτογραφία του μικρού Αϊλάν, χωρίς καμία απολύτως περίσκεψη, ως προφίλ και ταυτόχρονα στη συνέχεια είναι έτοιμοι να προσχωρήσουν σε μια αυθαίρετη γενίκευση που συμπυκνώνει την πιο ανάγλυφη μορφή ρατσισμού: αφού γεννήθηκες αυτό, θα κάνεις αυτά τα εγκλήματα. Λυπάμαι δεν υπάρχει άλλη ερμηνεία, είναι σχεδόν πρώτου επιπέδου αυτή η ανάγνωση. Ας μην ξεχνάμε ότι η σάτιρα είναι εξ ορισμού μεταφορικός και ποτέ κυριολεκτικός λόγος. Πρόκειται για ιστορικής σημασίας σκίτσο, στο οποίο θα αναφερόμαστε στο μέλλον ως υπόδειγμα».
Η προσφυγική κρίση της Ευρώπης και η χρήση της ως θεματική στα χέρια ενός σκιτσογράφου δεν προκαλεί για πρώτη φορά αντιδράσεις αφού κάτι ανάλογο συνέβη πρόσφατα και στον ελληνικό τύπο με αντικείμενο σχολιασμού ένα σκίτσο του Δημήτρη Χαντζόπουλου. Σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μαζί του, ο ίδιος προτίμησε να μην σχολιάσει προφορικά τη γελοιογραφία του γαλλικού σατυρικού εντύπου. Απάντησε στον Riss μέσα από την στήλη του στην εφημερίδα Καθημερινή.
«Οργή», «Αδιανόητο», «Να γιατί δεν είμαστε όλοι Charlie Hebdo», «Το σκληρό σκίτσο», «Το προσβλητικό σκίτσο» είναι μερικοί από τους τίτλους που συνόδευσαν τη δημοσίευση του ασπρόμαυρου σχεδίου στο ελληνικό διαδίκτυο. Ένα μολύβι κι ένα χαρτί -που ενδεχομένως διαμορφώνουν συνειδήσεις- είναι τελικά ικανά να προκαλέσουν μεγαλύτερο ντόρο από δηλώσεις της Καγκελάριου της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, με τις οποίες ζήτησε περισσότερη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη στην αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης, ισχυρίστηκε πως η κατάργηση της Σένγκεν θα αποτελούσε ένα τεράστιο βήμα προς τα πίσω, ενώ τόνισε πως «πρέπει να φυλαχθούν καλύτερα τα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Όπως τεράστιο βήμα προς τα πίσω αποτελεί και η α λα καρτ ευαισθησία κι ανεκτικότητα.
