Βαρκελώνη. Παρασκευή 29 Σεπτεμβρίου. Τελική ομιλία των υποστηρικτών της αυτοδιάθεσης. Χιλιάδες κόσμου, κρατώντας τις esteladas (σημαία της Καταλανικής ανεξαρτησίας) και πανό με τη λέξη Si (Ναι), ζητωκραυγάζουν «Voterem» (θα ψηφίσουμε). Ο κεντρικός ομιλητής, Κάρλε Πουτσδεμόν, πρόεδρος της Ζενεραλιτάτ της Καταλονίας, στέκεται πίσω από τα τεράστια γράμματα που συνθέτουν τη λέξη δημοψήφισμα και κοιτά το πλήθος, γεμάτος αυτοπεποίθηση. «Την Κυριακή έχουμε ραντεβού με το μέλλον, και τη Δευτέρα θα πάρουμε αυτό το δρόμο, θα κοιτάξουμε τους εαυτούς μας στον καθρέφτη και δεν θα μας αναγνωρίζουμε».
O, «ηγέτης» του δημοψηφίσματος και πρόεδρος της καταλανικής κυβέρνησης, Κάρλες Πουτσδεμόν πίσω από τα γράμματα που σχηματίζουν τη λέξη “rederendum”
Εκλογικό κέντρο στην καταλανική πρωτεύουσα την Κυριακή 1η Οκτωβρίου
Δύο ημέρες μετά, Κυριακή 1η Οκτωβρίου. Οι Καταλανοί, αψηφώντας την απόφαση του Ισπανικού κράτους να κηρύξει το δημοψήφισμα παράνομο και αντισυνταγματικό, συρρέουν στα εκλογικά κέντρα που είχαν στηθεί σε σχολεία και δημόσια κτίρια. Η προσέλευση, από νωρίς, εντυπωσιακή. Η ισπανική Πολιτοφυλακή και Αστυνομία επεμβαίνει. Η Μαδρίτη έχει δώσει σαφείς εντολές. Το δημοψήφισμα δεν πρέπει να λάβει χώρα. Ξεσπούν άγριες συγκρούσεις με πολίτες. Ξυλοδαρμοί και εκτεταμένη χρήση σφαιρών από καουτσούκ. Πολλοί κάνουν λόγο για αιματοκύλισμα. Απολογισμός: πάνω από 900 τραυματίες και χιλιάδες τουίτς με εικόνες από βίαιες συμπλοκές, τραυματισμένους ψηφοφόρους, δηλώσεις συμπαράστασης κι απεγνωσμένες εκκλήσεις για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Η Μαδρίτη δρασκελίζει το κατώφλι του παραλογισμού: «το Δημοψήφισμα δεν έγινε».
Μόλις μία εβδομάδα μετά τις εκλογές στη Γερμανία και την – απροσδόκητη για ορισμένους – άνοδο του AfD, με την άκρα δεξιά να έχει πλέον ριζώσει σε χώρες που κανείς δεν το περίμενε, και ενώ το Brexit ρίχνει ακόμη βαριά τη σκιά του, η Ευρώπη αντιμετωπίζει μία ακόμη κρίση. Είναι πλέον βέβαιο. Λιγότερο από τριάντα χρόνια μετά την Πτώση του Τείχους και το «Τέλος της Ιστορίας», η ευρωπαϊκή ήπειρος μοιάζει να κλονίζεται συθέμελα.
Τι συμβαίνει; Ψηλαφούμε στο σκοτάδι.
Ένα από τα εκατοντάδες στιγμιότυπα καταστολής κι αστυνομικής βίας από τους δρόμους της Βαρκελώνης
Μια Καταλανή, υπέρμαχος του ΝΑΙ στην ανεξαρτησία, πανηγυρίζει έξω από εκλογικό κέντρο (πηγή φωτό: AFP PHOTO / Josep LAGO)
Σε αυτή τη μάταιη πρώτη αναζήτηση, ίσως υπάρχει ένα ζεύγος εννοιών εξηγεί ή αιτιολογεί αρκετά από όσα παρακολουθούμε και ζούμε. Είναι το ζεύγος: «Εμείς» – «Άλλοι». Μια ολοένα δυναμικότερη «γεννήτρια» πολιτικών ιδεών και δράσεων. Να εξηγηθώ. Το «εμείς» είναι, ανάλογα την περίσταση, εμείς οι Βρετανοί (Brexit), εμείς οι Σκωτσέζοι (αυτονομία), εμείς οι Καταλανοί (αυτοδιάθεση), εμείς οι βέροι Γερμανοί («να πάρουμε τη Γερμανία πίσω»), εμείς οι πλούσιοι Βόρειοι (η Ευρώπη της «πρώτης ταχύτητας»). Στον αντίποδα, οι άλλοι: οι Ευρωπαίοι (Βρυξέλες, γραφειοκράτες), οι Άγγλοι (άποικοι, αυταρχικοί), οι Ισπανοί (κράτος, Καστίλη), οι μη βέροι Γερμανοί (πρόσφυγες και παράνομοι μετανάστες), οι φτωχοί Νότιοι (πιθανά εσείς ή εγώ).
Το ενδιαφέρον σε αυτή την περίπτωση είναι ότι κάποιος μπορεί ταυτόχρονα να ανήκει ταυτόχρονα σε ένα «εμείς» κι ένα ή και περισσότερα «άλλοι». Ας δώσουμε ένα παράδειγμα: είμαι Ιταλός, δηλαδή ανήκω στο «εμείς οι φτωχοί Νότιοι», αλλά την ίδια στιγμή είμαι και Μιλανέζος, δηλαδή ανήκω στο «εμείς οι πλούσιοι Βόρειοι Ιταλοί». Κρίση ταυτότητος; Όχι ακριβώς. Απλώς, ο κάθενας μας μπορεί να ζει σε πεδία αλληλοκαλυπτόμενα. Σε ένα επίπεδο να είναι στο «εμείς» και σε άλλο επίπεδο να είναι «άλλοι».
Το πολιτικό διακύβευμα μοιάζει να γίνεται ακόμη πιο σύνθετο όταν σε αυτό το ζεύγος υπεισέρχεται η ιδεολογικοπολιτική τοποθέτηση. Είσαι – ας υποθέσουμε – αριστερός, φιλελεύθερος ή μη. Βλέπεις τα όσα γίνονται στην Καταλονία και σχεδόν ενστικτωδώς υπερασπίζεσαι την ελευθερία της αυτοδιάθεσης, την ίδια όμως στιγμή ή μερικά δευτερόλεπτα μετά, λίγο πιο ψύχραιμα, σκέφτεσαι τον φτωχό Ανδαλουσιάνο, το νότιο Ισπανό, εκείνον που ο Καταλανός μάλλον θεωρεί βάρος. Κι ας το κάνουμε ακόμη πιο δύσκολο κι επίπονο. Ξέρεις ότι υπερασπίζεσαι την ταυτότητα μίας «κοινότητας» που ριζώνει σε έναν τόπο, σε ένα έδαφος, σε μία επικράτεια. Είσαι βέβαιος ότι σε αυτή την επικράτεια δεν θα υπάρξουν ξανά ποτέ επιβολές, συγκρούσεις, κρατική βία κι ετεροπροσδιορισμός;
Ανεξαρτησία, μια λέξη με 13 (στα ισπανικά) γράμματα, σχεδόν 1000 τραυματίες κι ανυπολόγιστα συμφέροντα κρυμμένα πίσω της
Εκεί κάπου ξεκινούν τα προβλήματα. Δεν μπορείς εύκολα να σταθείς ανάμεσα σε αυτά τα «εμείς» και τα «άλλοι» και να λάβεις μία ουσιαστική, ξεκάθαρη, συγκροτημένη και μη αντιφατική, ιδεολογικοπολιτική θέση. Δηλαδή, γιατί να αποδεχτείς αβίαστα τον πατριωτισμό–εθνικισμό των Καταλανών και ταυτόχρονα να απορρίπτεις εξίσου εύκολα τον αντίστοιχο (σε πιο ακραία εκδοχή του, τουλάχιστον σε πρώτη ανάγνωση) εθνικισμό των Γερμανών της AfD ή της Λίγκας του Βορρά στην Ιταλία. Με άλλα λόγια, που βάζεις το όριο στο «εμείς – μέχρι πού είσαι διατεθειμένος να δεχτείς, να υποστηρίξεις και να δικαιολογήσεις; Έως ποιο σημείο να υπερασπιστείς το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και τον αυτοπροσδιορισμό; Ιδιαίτερα όταν γνωρίζεις ότι αυτό το εμείς τρέφεται τόσο από αξίες, όσο κι από πολύ συγκεκριμένα ορθολογικά συμφέροντα. Η Καταλονία πράγματι συμμετέχει – λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης – δυσανάλογα στον προϋπολογισμό του ισπανικού κράτους, το ίδιο κατ’ αναλογία συμβαίνει – κάποιοι θα υποστηρίξουν – και στην περίπτωση του Βορρά της Ιταλίας ή των πλούσιων χωρών της Βόρειας Ευρώπης, ακόμη και τη Βρετανία.
O ισπανός πρωθυπουργός Μαριάνο Ραχόι στις δηλώσεις του το βράδυ της Κυριακής συνεχάρη την ισπανική αστυνομία και δεν αναγνώρισε το δημοψήφισμα
Σε αυτό το επίπεδο η συναισθηματική φόρτιση, τα υψηλά ιδεώδη και ο «ρομαντισμός» του «εμείς» αρχίζουν να υποχωρούν. Σε αυτό το πλαίσιο, ένας κάποιος πολιτικός ρεαλισμός κάνει την ανάλυση εξαιρετικά απλοϊκή. Τώρα το σύνθημα της ανεξαρτησίας μεταφράζεται σε ένα «καλύτερα μόνοι μας». Καθότι μόνοι μας, εμείς, θα διαχειριζόμαστε καλύτερα τις υποθέσεις μας, θα νομοθετούμε καλύτερα, θα φορολογούμαστε καλύτερα, θα είμαστε πιο ελεύθεροι. «Εμείς», μόνοι μας, δεν θα έχουμε τους «άλλους» που μας επιβάλλονται, μας καταστρατηγούν τα δικαιώματα, μας «τρώνε» τα λεφτά.
Δεν θα τοποθετηθώ. Δεν διαθέτω ούτε τα εχέγγυα, ούτε την απαραίτητη σκευή. Το μόνον που μπορώ να υποστηρίξω είναι ότι ο εικοστός πρώτος αιώνας άργησε να αρχίσει (τουλάχιστον μια δεκαετία). Η σύγχρονη, καινοτόμα, δημοκρατική Ευρώπη των ελευθεριών και των δικαιωμάτων, του κράτους πρόνοιας και της ευημερίας εκδηλώνει πρωτοφανείς «μυικούς» σπασμούς και βλέπει ξανά το αίμα της να κυλά στους δρόμους (κυριολεκτικά ή μεταφορικά). Φαντάζομαι τη Σφίγγα του Οιδίποδα να μας δίνει ένα ακόμη γρίφο: Ποια είναι αυτή η νέα εποχή; Τι την προσδιορίζει; Τι την καθιστά διαφορετική από την προηγούμενη; Ίσως, το ότι αποφασίσαμε να ξανακοιτάξουμε επίμονα τον εαυτό μας στον καθρέφτη. Μόνον που ο καθρέφτης μπορεί να είναι εκείνος της Αλίκης του Λούις Κάρολ. Σαγηνευτικά απατηλός. Το πέρασμα σε μία νέα Χώρα Θαυμάτων.
