«Ο Κουνέλλης ήταν μια μορφή όπως ο Ουγκώ, ο Κουρμπέ, ο Μπρέχτ». «Δεν είναι Κάλλας, δεν είναι Νουρέγιεφ, είναι πιο πάνω το ύψος του Κουνέλλη». «Στην Ελλάδα , αν εξαιρέσουμε τον Καβάφη, δεν υπάρχει άλλη μορφή σαν τον Κουνέλλη». «Η διαλεκτική, με την πολιτική και φιλοσοφική έννοια ήταν μέρος της δουλειάς του.»
Για την ηγετική μορφή του κινήματος της ‘Αρτε Πόβερα, τον διεθνή Έλληνα Γιάννη Κουνέλλη, που δήλωνε, λακωνικά με την χαρακτηριστική σεμνότητά του «εγώ είμαι ένας ζωγράφος. Καταστρέφω και στη συνέχεια αποκαθιστώ», για το έργο και το κενό που δημιουργεί η απουσία του ( έφυγε στα 80 του χρόνια στη Ρώμη) μάς μίλησαν ο ιστορικός και κριτικός τέχνης, καλλιτεχνικός διευθυντής της δημοτικής Πινακοθήκης και συνεργάτης του Ντένης Ζαχαρόπουλος, ο καλλιτέχνης, ομότιμος καθηγητής της Καλών Τεχνών και φωτογράφος του Μανώλης Μπαμπούσης και η διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κατερίνα Κοσκινά.
«Ο θάνατός του είναι μια τεράστια απώλεια, όχι γιατί δεν πεθαίνουν κάθε μέρα άνθρωποι και καλλιτέχνες. Όλοι θα πεθάνουμε. Ο Κουνέλλης πέθανε όμως στη χειρότερη στιγμή που θα μπορούσε», υποστηρίζει ο Ντένης Ζαχαρόπουλος. «Η έλλειψη των ανθρώπων με πολιτική και κοινωνική συνείδηση που έχουν κρατήσει μια τελείως ανεξάρτητη και πάντα κριτική στάση και στο δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο είναι τεράστια. Αυτό τον έφαγε», προσθέτει, εν θερμώ, όπως παραδέχεται, πιάνοντας το νήμα από το 1975, όταν πρωτοείδε έργο του στον Ελληνικό Μήνα του Ιωακειμίδη στο Παρίσι.
Έκτοτε η σχέση τους είναι αδιάκοπη. Ο Ζαχαρόπουλος συνέταξε τη μονογραφία του για την έκθεσή του στο θέατρο Άττις, για τη σειρά με τους εικαστικούς της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ και για τον κατάλογο του ΕΜΣΤ το 2004, πέρα από τα δεκάδες άρθρα που έχει γράψει στην Ελλάδα στη Γαλλία, την Ιταλία κ.ά.
(φωτογραφία: Μανώλης Μπαμπούσης)
«Σε μια εποχή που ο κόσμος πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο ο Κουνέλλης εξακολουθεί να έχει το ανάστημα ενός πνευματικού ανθρώπου με κριτική στάση, μια στάση βαθύτατα ευρωπαϊκή, που κατόρθωνε να είναι εκτός αγοράς σε ό,τι αφορά τους τρόπους που δούλευε. Έκανε ό,τι μπορούσε για να κρατηθεί εκτός αγοράς και συγχρόνως έμενε εντός αυτής, γιατί η αγορά τα ήθελε και τα αγόραζε τα έργα του. Ήταν ένας βαθύτατα αριστερός διαννοούμενος και ποτέ κομματικός», συνεχίζει ο Ζαχαρόπουλος, θυμίζοντάς μας ότι ο Κουνέλλης «κάθε βδομάδα είχε αλλού έκθεση. Τρωγόταν με τα ρούχα του, κάπνιζε, δεν ηρεμούσε. Και 200 να πήγαινε έτσι θα ήταν. Ήταν ένας άνθρωπος που κοιμόταν μία ώρα και πεταγόταν γιατί ήταν ανήσυχος, παρακολουθούσε τι γινόταν στον κόσμο με φοβερή ανησυχία. Είχε μια τεράστια ανθρωπιστική στάση, μια σκληρή στάση αυτονομίας ακόμη και απέναντι σε κριτικούς, σε συναδέλφους, δεν κολακευόταν ο Κουνέλλης. Ήταν άνθρωπος πολύ αποφασιστικός παρόλο που μέσα του μπορεί να ήταν αναποφάσιστος για πολλά θέματα. Ο Κουνέλλης ήταν μια μορφή όπως ο Ουγκώ, ο Κουρμπέ, ο Μπρέχτ κι ο Χαίνερ Μούλερ, που ήταν φίλος του. Στην Ελλάδα, αν εξαιρέσουμε τον Καβάφη, δεν υπάρχει άλλη μορφή σαν τον Κουνέλλη. Ο Καβάφης γεννήθηκε και ήταν εκτός Ελλάδας και άρα είναι άνθρωπος της περιφέρειας που φέραμε στο κέντρο. Ο Κουνέλλης είναι άνθρωπος που γεννήθηκε στην Πειραιά, στην Καστέλα, στο λιμάνι, στην καρδιά της Ελλάδας. Από τη μια η μουσικός μάνα του, του παίζει κλασική μουσική, από την άλλη η θεία του έχει το μαγαζί που εμφανίζονται ο Παπαϊωάννου και ο Τσιτσάνης. Στην οικογένειά του οι μισοί ήταν Αριστεροί κι άλλοι μισοί στα καράβια και στους εφοπλιστές.»
Ο ίδιος έδωσε τρεις φορές στην Καλών Τεχνών και τον κόψανε και τις τρεις κι έφυγε για τη Ρώμη. “Είναι και λίγο σαν του Σολωμού η γλώσσα του Κουνέλλη, είναι μια γλώσσα που έπρεπε να τη μάθει. ‘Ολο το έργο του είναι να συνεχίσει να μαθαίνει μια γλώσσα σε βάθος, κι όπως ο Σολωμός, ήξερε κι αυτός να αφαιρεί όχι μόνο να προσθέτει. Ήταν μια προσωπικότητα που ήταν και πολιτικά και κοινωνικά και καλλιτεχνικά πάντα στην πρωτοπορία. Άλλαζε πάντα τη μορφή. Από την άλλη, ήξερε τόσο καλά και σε βάθος την παλιά τέχνη που ήξερε πώς κανείς εγγράφεται εντός της ανατρέποντάς την. Η διαλεκτική, με την πολιτική και φιλοσοφική έννοια ήταν μέρος της δουλειάς του”.
«Δεν είναι Κάλλας, δεν είναι Νουρέγιεφ, είναι πιο πάνω το ύψος του Κουνέλλη» υπογραμμίζει ο Μανώλης Μπαμπούσης, που τον φωτογραφίζει αδιάλειπτα από το 1994, προσθέτοντας: «Ένα από όλα όσα κάνουν μοναδικό τον Κουνέλλη είναι το ότι έχει μια ιδέα για την τέχνη μοναδική. Ο τρόπος προσέγγισής του είναι μια φιλοσοφική στάση. Δεν έχει σημασία να πούμε αν χρησιμοποιούσε κάρβουνο ή σίδερο, αλλά τι αντιπροσώπευε αυτό το υλικό. Είχε φτιάξει μια γλώσσα πνευματική πάνω στην οποία δομούσε τα έργα του. Είναι ο πρώτος που έφυγε από το κάδρο και τον τοίχο τη δεκαετία του ’60, συνιδρυτής ενός κινήματος σε μια εποχή έντονης αμφισβήτησης. Από εκεί και πέρα αυτό το κίνημα δεν είναι δογματικό. Αλλά είναι ο μόνος που χρησιμοποιεί το χώρο ως υλικό στα έργα του».
Ο Μπαμπούσης τον έχει ακολουθήσει σε 80 εκθέσεις του σε όλο τον κόσμο, από το Πεκίνο ως το Ρίο Ντε Τζανέιρο, κι από τη Σιβηρία μέχρι το Μεξικό και τη Γλασκόβη. Εστιάζει στην ακρίβεια που έχει, και στη γενναιοδωρία του: «Κάθε φορά που βρισκόταν σε ένα τόπο κουβαλούσε μια κουλτούρα αλλά την έφερνε σε διάλογο με την τοπική και τον εκάστοτε χώρο. Είναι αυτή η ευφυΐα να μπορεί να συμπυκνώνει στο χώρο και στο έργο του όλες αυτές τις ιδέες με ένα τρόπο ποιητικό.»
Πίσω από το έργο του ήταν «ένας ευγενικός, χαμηλών τόνων, διακριτικός άνθρωπος που μπορούσε να συνομιλεί με έναν ζητιάνο στο δρόμο, με ένα φιλόσοφο και με ένα επαναστάτη συγχρόνως. Ήταν κοντά στους αδύναμους. Γι’αυτόν η Αριστερά ήταν να είσαι κοντά στους αδύναμους.»
Φωτογραφία: Χρήστος Πότσιος/ FOSPHOTOS
Η σχέση του με την Ελλάδα ποια ήταν; «Αγαπούσε βαθιά τη χώρα και την ιδέα της Ελλάδας. Πάντα αναφερόταν ως Έλληνας που έχει μεγαλώσει και ζει στην Ιταλία. Είναι μικρότητα να συγκρίνουμε κάποιους καλλιτέχνες στην Ελλάδα με τον Κουνέλλη. Αυτό πρέπει να γίνει αντιληπτό. Κανονικά θα έπρεπε να τον τιμήσει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας στην κηδεία του. Αυτή τη στιγμή είναι σε λαϊκό προσκύνημα η σορός του στο Καπιτώλιο. Η Ελλάδα τον έχει τιμήσει μόνο σε σχολές με πρωτοβουλίες διδασκόντων, στο επίσημο κράτος δεν υπάρχει αντιστοίχιση. Κι ενώ είναι σε όλα τα μεγάλα μουσεία και τις μεγάλες συλλογές, παρόλα αυτά είχε κρατήσει και μια ελευθερία. Ενώ δηλαδή είναι μέσα στα πράγματα κρατάει και την απόσταση κι αυτό είναι κάτι που το έχει πληρώσει. Έχει πει τα όχι του κι αυτά τα όχι έχουν μετρήσει.»
«Ο Κουνέλλης είναι ένας πραγματικός διανοούμενος, ένας άνθρωπος που το στίγμα του δεν περιορίζεται στο χώρο των εικαστικών τεχνών, είναι ένας άνθρωπος που δίδαξε, έγραψε αλλά πρωτίστως έπραξε», τονίζει η Κατερίνα Κοσκινά. «Την ελλειπτική η λαλιά του, είτε στα ελληνικά είτε στα ιταλικά, την ισοσκέλιζε με μια απίστευτα ευθύβολη γραφή στο χώρο των τεχνών. Ο Κουνέλλης διέσχισε την ιστορία του δυτικού πολιτισμού από την αρχαία Ελλάδα φτάνοντας όχι στον 20ο αιώνα, την Βιομηχανική Επανάσταση και τον Εμφύλιο αλλά μέχρι σήμερα με μια τραγική επίκληση για επιστροφή στα αρχικά ιδεώδη και την ουσία αυτού του πολιτισμού. Θεωρώ ότι είναι ένας οικουμενικός καλλιτέχνης, αν και προτιμώ το οικουμενικός ποιητής. Είμαι περήφανη και συγκινημένη που είχα την τύχη να δουλέψω μαζί του.»
