‘This Booke, / When Brasse and Marble fade, shall make thee looke / Fresh to all Ages’[ το βιβλίο αυτό / όταν το μάρμαρο και ο χαλκός θα έχουν χαθεί, θα σε φυλάξει ζωντανό / σε κάθε εποχή ]: έτσι διακηρύσσει ένα προλογικό ποίημα στο έργο Οι κωμωδίες, τα ιστορικά και οι τραγωδίες του Κυρίου William Shakespeare, που είναι γνωστό σήμερα ως το ‘First Folio.’
Τυπωμένος το 1623, εφτά χρόνια μετά τον θάνατο του Shakespeare, o τόμος αυτός ήταν αποτέλεσμα της συλλογικής προσπάθειας των συναδέλφων ηθοποιών και φίλων του, John Heminge και Henry Condell, να δημιουργήσουν μια συγκεντρωτική έκδοση όλων των θεατρικών του έργων.
Ένα αντίτυπο, που βρίσκεται μέχρι σήμερα στην κατοχή του Mills College στο Oakland της Καλιφόρνια, θα δημοπρατηθεί από τον Christie’s στη Νέα Υόρκη στις 24 Απριλίου 2020. Πριν από αυτό, όμως, το βιβλίο θα κάνει παγκόσμια περιοδεία με παρουσιάσεις στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Χόνγκ Κόνγκ και στο Πεκίνο, ένα πρόγραμμα που αντανακλά το πρόσφατο κύμα ενδιαφέροντος για τον Shakespeare στην Κίνα – όπου ο συγγραφέας αυτός είχε κάποτε απαγορευτεί από τον Μάο.
Παρόλο που υπάρχουν σχεδόν 240 αποσπασματικά ή πλήρη αντίτυπα — με 82 από αυτά στην Folger Shakespeare Library της Ουάσιγκτον ένα Folio πολύ σπάνια βγαίνει προς πώληση και αυτή τη στιγμή υπολογίζεται πως υπάρχουν μόνο έξι πλήρη αντίτυπα σε χέρια ιδιωτών. Την τελευταία φορά που ένα βγήκε σε δημοπρασία, πωλήθηκε για 6.166.000 δολάρια.
Επισκέφτηκα τον οίκο Christie’s στο Λονδίνο για να δω το Folio όσο ήταν εκεί. Από τη στιγμή που συναντάς το βιβλίο αμέσως σε εντυπωσιάζει ο ογκώδης, μνημειώδης χαρακτήρας του: τυπωμένο στο εκλεπτυσμένο σχήμα του Folio, εξυψώνει οπτικά τα θεατρικά του Shakespeare στο επίπεδο λογοτεχνικών «έργων».
Για τον εκδότη του βιβλίου εν έτει 1623, αυτή ήταν μια θαρραλέα κίνηση. Τα θεατρικά εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ακόμη διασκέδαση χαμηλότερου επιπέδου: μόνο μια δεκαετία πιο πριν, ο Thomas Bodley είχε αποκλείσει τα τυπωμένα θεατρικά έργα από τη βιβλιοθήκη του στην Οξφόρδη με το επιχείρημα πώς ήταν έργα που προορίζονταν για την «πλέμπα». Αυτό το συγκεκριμένο αντίτυπο του Folio είναι τόσο πλήρες όσο και άθικτο, ένα γεγονός που μαρτυρά την προσεκτική του συντήρηση κατά τους τέσσερις τελευταίους αιώνες.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο τότε ιδιοκτήτης του βιβλίου συμβουλεύτηκε τον Edmund Malone, τον μεγάλο σαιξπηρικό ειδήμονα, για να επιβεβαιώσει την αυθεντικότητα και την πληρότητα του. O Malone έδωσε την έγκρισή του και συνέστησε μια ελαφριά παρέμβαση αποκατάστασης την οποία και βλέπουμε στο εξώφυλλο σήμερα.
Παρόλα αυτά, η εξαιρετικά καλή κατάσταση του βιβλίου υποδηλώνει επίσης μια αντίφαση ανάμεσα στο επίπεδό του σαν προϊόν πολυτελείας και στο ότι περιέχει μια συλλογή από θεατρικά έργα. Στην τελική, ποιος θα ένιωθε κάποια απόλαυση διαβάζοντας τη Δωδέκατη νύχτα σε ένα αντίτυπο αξίας 6 εκατομμυρίων δολαρίων;
Ανοίγοντας το Folio στην πρώτη σελίδα, συναντάμε τη γνωστή απεικόνιση του συγγραφέα από τον Martin Droeshout. Ένας φαλακρός άντρας με σακάκι και κολλάρο, η εικόνα αυτή στην πραγματικότητα φανερώνει πολύ λίγα για τον ίδιο τον Shakespeare, του οποίου η ζωή παραμένει ερεθιστικά αινιγματική πάρα τους τόσους αιώνες ακαδημαϊκής έρευνας. Ίσως όμως αυτό να είναι το νόημα της εικόνας. Ακόμη και αν βάζει σε πρώτο πλάνο το πρόσωπο και το όνομα του Shakespeare, το Folio μας συστήνει τα έργα με μια άπιαστη και απόκοσμη φιγούρα, υποβαθμίζοντας τον ρόλο της συνεργατικής συγγραφής και του θεατρικού συνεταιρισμού του Shakespeare, την σχέση του με τους King’s Men, στην παραγωγή αυτών των έργων. Στο εισαγωγικό τους γράμμα προς τους αναγνώστες οι Heminge και Condell παρουσιάζουν τον Shakespeare σαν μια μοναχική ιδιοφυΐα, αναφέροντας πως «αυτά που σκεφτόταν τα εξέφραζε με τέτοια άνεση, που μετά βίας έχουμε βρει μια μουντζούρα στα χαρτιά του».
Αποδίδοντας στον Shakespeare τέτοια υπερφυσική ευχέρεια, το Folio έθεσε τις βάσεις για μια μακρά ιστορία λατρείας του βάρδου, η οποία πουθενά δεν αποκτά μεγαλύτερη επιρροή από όση έχει και στο παλαιότερο και στο σημερινό ενθουσιώδες κυνήγι του βιβλίου από τους συλλέκτες. Εν μέρει ιερό κειμήλιο, εν μέρει ιερό κείμενο, το Folio δημιούργησε τη βάση για μια κοσμική αίρεση πιστών του Shakespeare τον 18ο και τον 19ο αιώνα.
Ακόμη και αν αφήσουμε στην άκρη τα πιο ένθερμα στοιχεία της υποδοχής του βιβλίου, και πάλι είναι δύσκολο να υπερβάλουμε σχετικά με την επιρροή του Folio στην λογοτεχνική και πολιτισμική ιστορία της Δύσης.
Από τα 36 δράματα που περιλαμβάνονται, τα 18 δεν είχαν εκδοθεί ποτέ πριν από αυτό· με αυτό τον τρόπο το Folio διέσωσε για τις μελλοντικές γενιές έργα όπως ο Μακβέθ, ο Ιούλιος Καίσαρας και η Τρικυμία. Ο διαχωρισμός επίσης των έργων σε κωμωδίες, ιστορικά δράματα και τραγωδίες έχει κυριαρχήσει στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον Shakespeare, όπως μεγάλη επίδραση είχε και η απουσία των σονέτων και των αφηγηματικών ποιημάτων από τη συλλογή. Για ένα μεγάλο διάστημα, η παράλειψη των ποιημάτων αυτών θεωρούνταν ότι σηματοδοτεί τη μειωμένη αξία τους μέσα στο σύνολο του έργου του. Σήμερα, οι μελετητές τείνουν να υποθέσουν πως ήταν η δημοτικότητα των ποιημάτων, και άρα το κόστος απόκτησης των δικαιωμάτων, που απέτρεψε την συμπερίληψή τους.
Ενώ η εμπορική αξία του Folio μπορεί να είναι ένα μέτρο για τη συνεχιζόμενη βαρύτητα της επιρροής του Shakespeare άλλο ένα μέτρο είναι και η συχνότητα με την οποία τα θεατρικά του παίζονται και διαβάζονται. Οι φανατικοί του οπαδοί δεν έχουν λόγο να φοβούνται: το Royal Shakespeare Company αυτή την περίοδο παράγει κινέζικες μεταφράσεις για τα έργα του Folio, σε συνεργασία με μεταφραστές και επαγγελματίες του θεάτρου, σκοπεύοντας να ζωντανέψει το έργο του Shakespeare για ένα νέο κοινό. Η συλλογή πρόκειται να κυκλοφορήσει μέσα στο 2023, πάνω στην ώρα για τον εορτασμό της τετρακοσιοστής επετείου αυτού του εξαιρετικά σημαντικού βιβλίου για το δυτικό κόσμο.
Το κείμενο είναι της Teressa Press και δημοσιεύθηκε στο Apollo Magazine. Η Tessa Peres γράφει το διδακτορικό της πάνω στον William Shakespeare στο πανεπιστήμιο του Cambridge.
