Το διαμέρισμα βρισκόταν στον τρίτο όροφο και η ουρά ανθρώπων που περίμενε να το δει το άρχιζε από την είσοδο του σπιτιού, συνεχιζόταν στις σκάλες και κατέληγε αρκετά μέτρα μακριά από την εξώπορτα της πολυκατοικίας. Το πλήθος κόσμου περίμενε υπομονετικά μέσα στο κρύο για να δει τον χώρο και να συμπληρώσει μια αίτηση δίνοντας τα απαραίτητα έγγραφα που ζητούνται. Σε αυτή την περίπτωση όπως και στις περισσότερες των μεγάλων μητροπόλεων, η τιμή του ενοικίου ήταν δυσανάλογη με την κατάσταση και το μέγεθος του σπιτιού.
Αυτή είναι μόνο μία από τις δεκάδες ιστορίες απέλπιδας αναζήτησης στέγης που έχει ακούσει ο The Krank, ένας νέος Έλληνας καλλιτέχνης που γεννήθηκε στην Πάτρα το 1988 και μετανάστευσε στο Βερολίνο το 2013. Η στεγαστική κρίση είχε χτυπήσει την πόρτα της πόλης πολύ πριν εμφανιστεί στο κατώφλι της Αθήνας, με αποτέλεσμα μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων να δυσανασχετεί και να αντιστέκεται.
«Δεν περνάει μέρα που να μη συναντώ ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο οι οποίοι αδυνατούν να βρουν σπίτι. Οι περισσότεροι καταφεύγουν σε λύσεις όπως οι βραχυπρόθεσμες ενοικιάσεις δωματίων, σε μια πόλη που οι τιμές των ενοικίων αυξήθηκαν μέχρι και 100% της αντικειμενικής τους αξίας μόλις μέσα σε λίγα χρόνια. Έχοντας βιώσει τη συγκεκριμένη κατάσταση, θέλησα να μιλήσω ουσιαστικά μέσα από την τέχνη μου, ανοίγοντας ένα δημόσιο διάλογο και αποτυπώνοντας τους προβληματισμούς του σήμερα».
Το πρότζεκτ του The Krank ονομάστηκε “Besichtigungstermin!”, που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «ραντεβού για να δεις ένα σπίτι». Πρόκειται λοιπόν για μια καλλιτεχνική προσέγγιση του στεγαστικού προβλήματος μητροπολιτικών περιοχών. Είναι ένα αρκετά δαιδαλώδες ζήτημα, με την αγορά να επηρεάζεται από αρκετούς παράγοντες. Από το φαινόμενο της αστικοποίησης, στη μαζική μετανάστευση λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, έως τον τουρισμό και τα επενδυτικά και πολιτικά παρελκόμενα, όπως γνωρίζουμε όλοι, όπως εξηγεί ο καλλιτέχνης και παθών.
Στην περίπτωση του Βερολίνου μεγάλο ρόλο έπαιξε το ελκυστικά χαμηλό κόστος διαβίωσης σε συνδυασμό με τις υπερβολικές τιμές των ενοικίων και το εξωφρενικό κόστος ζωής σε πόλεις όπως η Νέα Υόρκη, το Παρίσι, το Λονδίνο που έκαναν την παραμονή ή την μετακίνηση ανθρώπων στα κέντρα αυτά δύσκολη. «Σε μεγάλο βαθμό όμως παρακολουθούμε τις συνέπειες της ελεύθερης καπιταλιστικής αγοράς και το πώς αυτή ανταποκρίνεται στην επιλογή της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας να “σώσει” τις τράπεζες της Ευρωζώνης, κρατώντας χαμηλά τα επιτόκια, πράγμα που οδήγησε σε ένα κύμα μαζικής αγοράς ακινήτων. Η αγορά και εκμετάλλευση ακινήτων έγινε έτσι το νέο εργαλείο συγκέντρωσης πλούτου. Πλούτος που βγαίνει από τις τσέπες μας».
Η πρώτη του επίσκεψη στο Βερολίνο έγινε το 2009 όπου και συνειδητοποίησε ότι αυτή η πόλη όσα χρειαζόταν. «Η τέχνη, η αρχιτεκτονική, ο τρόπος ζωής, οι διαφορετικές κουλτούρες, η φύση και η γενικότερη ενέργεια που εκπέμπει η πόλη ήταν σημάδια μιας ανεξερεύνητης ψυχικής ηρεμίας. Η ζωή στην κλειστοφοβική και τσιμεντένια Αθήνα σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης με είχε καταβάλει, σε σημείο που επηρέαζε την υγεία μου. Πάνω στον αυθορμητισμό της ηλικίας αλλά και στα πλαίσια της επιβίωσης, πήρα την απόφαση να αφήσω τα πάντα πίσω μου και να ξεκινήσω από την αρχή τη ζωή μου».
Η αναζήτηση στέγης κατά την άφιξη του εκεί ήταν ένα σημαντικό θέμα που έπρεπε να αντιμετωπίσει. Πέρασε σχεδόν τέσσερα χρόνια αβεβαιότητας και νομαδικού τρόπου ζωής μέχρι να καταφέρει να σταθεροποιηθεί. Οι απαιτήσεις από τη μεριά της εκάστοτε εταιρείας διαχείρισης σε συνάρτηση με την ανισότητα μεταξύ προσφοράς και ζήτησης κάνουν την εύρεση στέγης στο κέντρο της πόλης βασανιστική.
Το δικό του «Besichtigungstermin!» χωρίζεται σε δύο θεματικές ενότητες του στεγαστικού προβλήματος, την προσφορά και τη ζήτηση, με την κάθε μία να ανοίγει τον δικό της διάλογο. Το κύριο υλικό που χρησιμοποιήθηκε στο πρότζεκτ ήταν το χαρτόνι, «ένα υλικό που εννοιολογικά σχετίζεται με την κατάσταση επαιτείας, αστεγίας και διαμαρτυρίας».
Η ζήτηση μεταφράστηκε κυριολεκτικά μέσα από τις χειρονομίες και τα πορτρέτα δέκα ανθρώπων οι οποίοι έγραψαν και κράτησαν την ταμπέλα με το μήνυμα «Ψάχνω σπίτι» μπροστά από μια είσοδο πολυκατοικίας. Τα δέκα άτομα που πήραν μέρος στη δράση ήταν από Ελλάδα, Ιταλία, Γερμανία, Τουρκία, Κίνα, Ιράκ, Αγγλία, Ρωσία, Μεξικό και Ιαπωνία, ως ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του όγκου ζήτησης, επικοινωνώντας ταυτόχρονα την παγκόσμια κλίμακα της στεγαστικής κρίσης.
«Εφόσον συνέλεξα τα δέκα μηνύματα, τα τοποθέτησα σε συγκεκριμένα σημεία στην πόλη, πράγμα που μου έδωσε τη δυνατότητα σε δεύτερο επίπεδο να θέσω ένα μεγάλο ερωτηματικό για το μέλλον γειτονιών όπως το Kreuzberg και το Neukölln. Οι συγκεκριμένες περιοχές πλήττονται αλλά και αντιστέκονται σθεναρά από τον επικείμενο εξευγενισμό. Το μεγάλο ερωτηματικό εμφανίστηκε στον χάρτη του Βερολίνου μέσα από την επιλογή των σημείων που τοποθέτησα τα μηνύματα, ενεργοποιώντας αμήχανα ένα πρωινό την απορία περαστικών και κατοίκων».
Η προσφορά αναρτήθηκε στο διαδίκτυο σε μορφή αγγελίας με τίτλο «Cosy studio apartment in Berlin, 3m2 1.000 Eur» και ο κόσμος κλήθηκε να επισκεφθεί την γκαλερί 20square7 στην περιοχή Friedrichshain του ανατολικού Βερολίνου με σκοπό να περάσει από τα γνωστά στους κατοίκους Besichtigungstermin-ραντεβού για να δεις ένα σπίτι.
«Μια ευανάγνωστη ταμπέλα από χαρτόνι με την προσφορά “γκαρσονιέρα 1.000 ευρώ” ήταν για μέρες κρεμασμένη έξω από τη βιτρίνα της γκαλερί, όπου βρισκόμουν για 4 μέρες, σχεδόν 10 ώρες κάθε μέρα ετοιμάζοντας την εγκατάσταση και την έκθεση. Πάνω από 500 περαστικοί και κάτοικοι είδαν την δράση μου και σχεδόν 1 στους 4 στεκόταν εκεί και συζητούσε γύρω από το συγκεκριμένο θέμα όσο εγώ σχεδίαζα στον υπολογιστή το λογότυπο για τις αιτήσεις της performance», περιγράφει ο καλλιτέχνης.
Οι μέρες προετοιμασίας πέρασαν και με όλη αυτή την επικοινωνία που είχε ήδη ο The Krank με τον κόσμο ένιωσε τόσο πλήρης για το πρόβλημα το οποίο ήθελε να επικοινωνήσει, που ακόμα και αν ακυρώνονταν για κάποιο λόγο τα εγκαίνια της έκθεσης δεν θα στενοχωριόταν, όπως λέει. «Οι αιτήσεις όμως είχαν εκτυπωθεί και εγώ ντυμένος με σακάκι προσπαθούσα να εξοικειωθώ με την καινούρια μου επαγγελματική ιδιότητα. Η έκθεση άνοιξε, ο κόσμος ήρθε και ένας -ένας άρχισε να μπαίνει στο σπίτι, να βγάζει φωτογραφίες και να συμπληρώνει την αίτηση που κρατούσα απαντώντας στις ερωτήσεις».
H υποβάθμιση, το σταδιακό gentrification, η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση για κατοικία και η στεγαστική κρίση σε περιοχές των μεγάλων πρωτευουσών δεν είναι ένα τωρινό φαινόμενο. Ωστόσο, σε τι πιστεύει ότι διαφέρει η σημερινή κρίση στέγασης σε σύγκριση με αυτές του παρελθόντος;
«Ο λόγος που το συγκεκριμένο ζήτημα έγινε ξαφνικά ένα παγκόσμιο φαινόμενο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην έλευση του airbnb και στη λογική χρήσης και εκμετάλλευσης της κύριας κατοικίας ως τουριστικό κατάλυμα. Η παγκόσμια κρίση που προηγήθηκε και αφορούσε σε μεγάλο βαθμό τον κατασκευαστικό τομέα και εκείνον της στέγασης, έβαλε αρχικά φρένο στην οικοδόμηση και έκανε την υπόθεση της κατοικίας ακριβότερη καθώς το ρίσκο αυτών των επενδύσεων ήταν μεγαλύτερο από ό,τι νωρίτερα. Κι όσο μεγαλύτερο το ρίσκο, τόσο πιο υψηλά τα κέρδη. Η σημερινή στεγαστική κρίση έχει όμως και ένα άλλο γνώρισμα. Η κατοικία δεν είναι πια ιδιοκτησία ενός ανθρώπου ή μιας οικογένειας που την διαχειρίζεται για να αυξήσει το εισόδημά της. Μεγάλα πολυεθνικά επιχειρηματικά σχήματα αγοράζουν μαζικά χιλιάδες κατοικίες σε πρωτεύουσες και έτσι ελέγχουν οι ίδιοι τη ζήτηση και τις τιμές. Στο Βερολίνο που φαινομενικά ασφυκτιά βρίσκει κανείς ακόμη εκατοντάδες άδεια διαμερίσματα τα οποία οι εν λόγω εταιρείες κρατούν ανοίκιαστα προκειμένου να εντείνεται η έλλειψη και να πιέζονται οι τιμές προς τα πάνω».
Βλέποντας οι κάτοικοι του Βερολίνου τις συνέπειες του airbnb, άσκησαν μεγάλες πιέσεις με αποτέλεσμα το ζήτημα να φτάσει στο σημείο κρατικής παρέμβασης και ως επακόλουθο την απαγόρευση της εφαρμογής το 2016. Η εφαρμογή ξαναλειτούργησε μετά από ορισμένο διάστημα, έχοντας θέσει σε εφαρμογή νόμους που μείωσαν κατά κάποιο τρόπο τον ρυθμό «αλλοίωσης» των γειτονιών της πόλης.
«Ένας τεράστιος αριθμός διαμερισμάτων ανήκει σε διαχειριστικές εταιρείες. Όταν μιλάμε για διαχειριστικές εταιρείες δεν εννοούμε απλά μια εταιρεία που αναλαμβάνει κάθε μήνα να κρεμάσει στην είσοδο τα κοινόχρηστα. Πρόκειται για επιχειρήσεις που είτε εκπροσωπούν πλήρως τον εκάστοτε ιδιοκτήτη είτε έχουν οι ίδιες στην ιδιοκτησία τους χιλιάδες διαμερίσματα, σε κάποιες περιπτώσεις ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα. Με αυτό τον τρόπο βλέπουμε να δημιουργείται ένας μονοπωλιακός χαρακτήρας που ελέγχει τις τιμές και την αγορά. Η τεχνητή έλλειψη διαμερισμάτων, μη διαθέτοντας όλα τα κατοικήσιμα ακίνητα, προκειμένου να σπρώξουν τις τιμές των ενοικίων ψηλότερα, είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στη πόλη του Βερολίνου».
Το πρόβλημα της στεγαστικής κρίσης υπάρχει και προφανώς η ευθύνη για αυτή δεν ανήκει στον μέσο κάτοικο. Για τον The Krank έχουμε όλοι όμως μερίδιο ευθύνης από την άποψη της ανοχής και της αδιαφορίας, πόσο μάλλον όταν μιλάμε για μια βασική ανάγκη, την στέγαση.
«Νομίζω η λέξη κλειδί στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι η συσπείρωση. Τρανταχτά παραδείγματα είναι οι δύο επιτυχημένες αντιδράσεις των πολιτών του Βερολίνου. Το 2016 κάτοικοι και συλλογικότητες της πόλης, μέσα από μεγάλες κινητοποιήσεις κατάφεραν να περιορίσουν την ανεξέλεγκτη λειτουργία του airbnb. Στις αρχές του 2019 ξεκίνησε μια πρωτοβουλία για τη συλλογή υπογραφών με σκοπό την απαλλοτρίωση μέρος των διαμερισμάτων που κατέχουν διαχειριστικές εταιρείες. Μετά από ισχυρές πιέσεις στο συγκεκριμένο θέμα υπήρξε νομοθετική ρύθμιση, το λεγόμενο “φρένο των ενοικίων” με το οποίο παγώνουν οι τιμές των ενοικίων για τα επόμενα πέντε χρόνια. Νομίζω λοιπόν ότι πρέπει να υπάρξει μια κοινή δράση πολιτών και πολιτείας. Οι πολίτες πρέπει να διεκδικήσουν και η πολιτεία πρέπει να νομοθετήσει. Είτε φρένο στα ενοίκια, είτε περιορισμό της ασυδοσίας του airbnb, π.χ. ένα πλαφόν ημερών ή συγκεκριμένων προϋποθέσεων ενοικίασης που να αποτρέπουν την αλλοίωση της πόλης. Αν δεν μπορεί να το κάνει αυτό, τότε έχει χρέος να βρει έναν τρόπο να προστατέψει το δικαίωμα στην κατοικία, ίσως μια λύση θα ήταν και η χορήγηση ενός σοβαρού επιδόματος στέγασης. Με τη σωστή φορολόγηση των airbnb επιχειρήσεων θα μπορούσε μάλιστα να βρει και τα σχετικά κονδύλια. Πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι καλός είναι ο τουρισμός, αλλά μια πόλη πρέπει να είναι βιώσιμη πρώτα από όλα για τους μόνιμους κατοίκους της».
https://www.youtube.com/watch?v=dhY7C8cK7BM
Το Besichtigungstermin! είναι το πρώτο κεφάλαιο του πρότζεκτ Urban Crisis 2020. Σκοπός του The Krank μέσα από τα επόμενα κεφάλαια είναι να εξετάσει και να αναδιατυπώσει καλλιτεχνικά καταστάσεις που αφορούν τη ζωή του ανθρώπου μέσα στο αστικό περιβάλλον μέσα από μια ανθρωπιστική ματιά. «Ένα μεγάλο κομμάτι που έχω ξεκινήσει να εξερευνώ είναι το περιβαλλοντολογικό πρόβλημα και τους σύγχρονους εθισμούς. Μέχρι στιγμής έχουν παρουσιαστεί σε δύο εκθέσεις τα έργα Amazon και Traces που θίγουν τις επιπτώσεις της σημερινής κοινωνίας και του τρόπου ζωής απέναντι στο περιβάλλον».
