Πόσες φορές κατέβηκα τη μεγάλη λεωφόρο που οδηγεί στη θάλασσα, προσπερνώντας το κτήριο του ΕΜΣΤ με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική, δίνοντας υποσχέσεις στον εαυτό μου; Πως η επόμενη μέρα μέρα θα ήταν αυτή η μέρα η σωστή, η σημαντική που θα πάταγα τα πόδια μου στην είσοδο και με σιγουριά εικαστικού εξερευνητή θα εισχωρούσα στο εσωτερικό των μεγάλων μυστηρίων του; Πόσες φορές έδωσα υπόσχεση και πόσες φορές απέτυχα να την τηρήσω; Γράψε δεκάδες για να είσαι μέσα.
«Έξι τρέχουσες περιοδικές εκθέσεις που αποτυπώνουν την καινούρια αποστολή και τη νέα πολιτική συλλογών του ΕΜΣΤ, που καταπιάνονται με το πολυσύνθετο και διαρκώς επιταχυνόμενο παρόν, με την υλική και άυλη καλλιτεχνική κληρονομιά, με το αποτύπωμα της ιστορίας, τη στιγμή που προσπαθούμε να ανταπεξέλθουμε στον καλπάζοντα ρυθμό απρόβλεπτων αλλαγών».
Γιάννης Κουνέλλης, Χωρίς τίτλο, 2004 – Φωτογραφία: Ολυμπιάννα Μηλιάκη
Κάποια στιγμή όμως κάτι αλλάζει. Ο καιρός, κάτι σχετικό που διάβασες, ένα ακόμη άσκοπο πήγαινε-έλα στη Συγγρού. Αλλά και η νέα καλλιτεχνική διεύθυνση της Κατερίνας Γρέγου, η ρευστότητα στην πολιτική της μόνιμης συλλογής, τα ξεχασμένα έργα στις αποθήκες για δεκαετίες που κάποιος τα πιάνει και τα φέρνει ευλαβικά στο φως – από τα 1700 έργα της, έχουν εκτεθεί μόνο τα 180… Και έτσι έρχεται η ώρα που πράγματι τα πόδια σου σε οδηγούν σωστά στο μεγάλο παλάτι που από την κορυφή του βλέπεις το Μουσείο της Ακρόπολης, την Πινακοθήκη και όλο τον αστικό άξονα από τον Λυκαβηττό ως την παραλιακή. Ένα βήμα, μια τόση δα απόσταση όταν την κοιτάς από ψηλά, να ενώνει το σύγχρονο με το κλασσικό.
ΕΜΣΤ / η θέα από ψηλά είναι υπέροχη/ φωτο: Ευα Λιάπη
«Oι εκθέσεις “Statecraft: Διαμορφώνοντας το κράτος”, “Αντώνης Πίττας: jaune, geel, gelb, yellow, Πράξεις μοντερνισμού με τον Theo van Doesburg”, “Ειρήνη Βουρλούμη: Στον ίδιο χώρο”, “Jennifer Nelson (artist at work): Απόβλητα (Κληρονομιά) Μια δημόσια πραγμάτευση του απωθημένου”, “Lawrence Abu Hamdan: Ηχητικός ντεντέκτιβ” και “Stephan Goldrajch: Το δέντρο της πλατείας” εξετάζουν με κριτικό βλέμμα συνολικά την κοινωνία και τις πολιτικές της προτεραιότητες και πραγματεύονται κεντρικά ζητήματα της εποχής μας, όπως είναι η δημοκρατία, η διακυβέρνηση, η ισότητα, η οικονομία, το περιβάλλον, οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και της κυριαρχίας της τεχνολογίας, ενώ ταυτοχρόνως αναδεικνύουν τη σημασία του δημόσιου διαλόγου».
https://www.youtube.com/watch?v=TYNct8fBguo
Το δέντρο της πλατείας (Arbres à Palabres) του Stephan Goldrajch είναι το πρώτο που συναντάς. Περήφανο μέσα στην πλουμιστή φορεσιά του. Φτιαγμένο από κομμάτια πλεκτών, υφαντών και κεντημάτων από πολύχρωμα νήματα και κουρέλια. Το έχουν δημιουργήσει, κομμάτι, κομμάτι, οι «εισφορές» των ανθρώπων την γειτονιάς. Αλλά και ένοικοι από οίκους ευγηρίας και πρόσφυγες σε παρακείμενες δομές. Αντλεί την έμπνευση από τα baobab, τα δέντρα που βρίσκονται στις πλατείες των αφρικανικών χωριών – όπως βρίσκονται τα πλατάνια στα ελληνικά χωριά, εκεί που οι μεγάλοι μαζεύουν τα παιδιά για να τους διηγηθούν παραμύθια. Το συνεργατικό αυτό πολυφωνικό έργο τέχνης έχει τη δική του, πραγματικά, φωνή. Μπορείς να το αφουγκραστείς όσο θες, κανείς δεν θα σε παρεξηγήσει, πολύ πιθανόν θα δεις και κάποιους άλλους απορροφημένους εκεί μπροστά του. Για ώρα. Πολύ πιθανόν να ήμουν και ‘γω ανάμεσα τους.
Δημήτρης Αντωνίτσης /φωτο: Άννα Πρίμου
Αν στρέψεις το βλέμμα σου δεξιά, στον διάδρομο απέναντι από το καφέ του ισογείου, μια λάμψη, μια πολυχρωμία σε καλεί να την ελέγξεις. Τα έργα του Δημήτρη Αντωνίτση είναι υπεύθυνα γι’ αυτό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ανακάλυψε κάποια αρχεία με φωτογραφίες από χορευτές του καμπαρέ στο Ανατολικό Βερολίνο της δεκαετίας του 1970, τις κρόπαρε και έβαλε το queering σε πρώτο πλάνο. Δηλαδή δεκαετίες πριν καν συζητηθεί σαν όρος. Μια ορατή αναφορά στο σώμα, στη σεξουαλικότητα και στο φύλλο.
Περπατώ, και σκέφτομαι πως αυτός ο απίθανος παιδαγωγικός χώρος ήταν ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο μέσα στον ιστό της πόλης. Το παλιό ζυθοποιείο της ζυθοποιίας ΦΙΞ. Και τώρα είναι ένας χώρος άλλος, πολύπλοκος. Με μια καρδιά κυλιόμενη, μακρόσυρτη, σχεδόν κάθετη και φυσικά άκρως εντυπωσιακή. Μια σκάλα που τη βλέπεις να φτάνει ψηλά, πολύ ψηλά και να συστήνει σιγά-σιγά, όροφο τον όροφο, τις ιστορίες αυτού του ξεχωριστού μυθιστορήματος τέχνης. Ανεβαίνω, στέκομαι, παρατηρώ. Μπορείς να κάτσεις με τις ώρες σε κάθε όροφο, σε κάθε γωνιά του, σε κάθε κρυφή και φανερή σελίδα του. Οι «λέξεις» του αμέτρητες. Έτσι τις νοιώθεις. Και έτσι μπορεί και να είναι.
Πριν ανηφορίσεις όμως την κυλιόμενη που φτάνει στον ουρανό, κάνε ένα βήμα πίσω και δες τη σκάλα που οδηγεί προς τα κάτω. Η έκθεση “Statecraft: Διαμορφώνοντας το κράτος” σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, με την καθοριστική συμβολή της Ιόλης Τζαννετάκη σε μια εξαιρετική εκμετάλλευση του υπόγειου χώρου, είναι ένας πολυσυλλεκτικός ύμνος στην έννοια του κράτους. Εξετάζει τους μηχανισμούς κατασκευής του, αναλύει τη δομή και προσπαθεί να καταγράψει την ιδεολογική ρητορική του. Τριάντα έξι καλλιτέχνες διεισδύουν κριτικά στα εθνικά κυρίαρχα αφηγήματα της εποχής και συστήνουν τις προκλήσεις, τις περιπλοκότητες και τις προκαταλήψεις που τα συνοδεύουν. Bonus tip: Μολονότι η έκθεση είχε σχεδιαστεί πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και το ξέσπασμα του πολέμου, πολλά από τα έργα της έκθεσης, ιδίως εκείνα που προέρχονται από καλλιτέχνες της Ανατολικής Ευρώπης, φωτίζουν το ιστορικό βάθος και τις πολιτικές συνιστώσες της σύγκρουσης.
Πάνος Κοκκινιάς/ πρώτος όροφος /Νίσυρος / κρατήρας «Στέφανος»
Όταν αποφασίσεις να απομακρυνθείς -δύσκολο, πολύ δύσκολο- από τη διάχυτη μελαγχολία του και ξεκινήσεις την περιπέτεια της κυλιόμενης προς τα πάνω, το έργο του Πάνου Κοκκινιά στον πρώτο όροφο, μια Νίσυρος με το ηφαίστειο και τον κρατήρα «Στέφανος», θα σε τραβήξει σαν μαγνήτης. Μυρίζει θάλασσα. Μοιάζει με ακτή αλλά δεν είναι: «Ο Πάνος έστησε την κάμερά του απάνω από τον κρατήρα και φωτογράφιζε όλη την ημέρα, όλους τους ανθρώπους που αυτό-φωτογραφίζονταν. Και μετά τους συνέθεσε» μου εξηγεί ο Θεόφιλος Τραμπούλης, σύμβουλος εκδόσεων, έξοχος στο να λύνει απορίες και να διηγείται τις ιστορίες πίσω από αυτό που βλέπεις.
Η έκθεση Statecraft «εισβάλλει» στην έκθεση της συλλογής, έτσι έργα του Γιώργου Γυζή που έγιναν ειδικά για τo Staecraft, συνεκτίθενται με αυτά της συλλογής. Ζηλεύω τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η διαδικασία της επιλογής των έργων. Ρωτάω τον άτυπο ξεναγό μου , «ο επιμελητής κάνει πολλή έρευνα, γνωρίζει ανά πάσα στιγμή τι υπάρχει στο πεδίο και επιλέγει έργα που εξυπηρετούν το concept και την οικονομία της έκθεσης. Υπάρχει όμως ένας σημαντικός παράγοντας που δεν πρέπει αν ξεχνάμε. Η έκθεση είναι μια δυναμική διαδικασία, η επιμέλειά της συνεχίζεται μέχρι την τελευταία στιγμή και πολύ συχνά ακόμα και μετά τα εγκαίνια. Πρέπει να βρεις την κατάλληλη ισορροπία όπως με τα υλικά που χρησιμοποιείς στη μαγειρική».
Αντώνης Πίττας / photo: Studio Vaharidis
Ζηλεύω και την εύρεση της ιδέας για το όποιο στήσιμο. Καλή ώρα η έκθεση «Αντώνης Πίττας: jaune, geel, gelb, yellow, Πράξεις μοντερνισμού με τον Theo van Doesburg». Ζητώ και πάλι τη βοήθεια του έξοχου αφηγητή: «Αυτή είναι μια ατομική έκθεση του Αντώνη Πίττα, ο οποίος είχε κάνει ένα residency στη Γαλλία στο σπίτι του Van Doesburg. Ο Van Doesburg μαζί με τον Mondrian ήταν πρωτεργάτες του κινήματος De Stijl. Ένα από τα βασικά αιτήματα του De Stijl ήταν η χρήση των χρωμάτων στο δημόσιο χώρο. Το περιοδικό Mecano του Van Doesburg χρησιμοποίησε πολύ το κίτρινο χρώμα.
Συμπτωματικά την εποχή που ο Πίττας ήταν στη Γαλλία ξέσπασε το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων. Ο Πίττας συνδύασε τα δύο. Στην έκθεση του ΕΜΣΤ εκτίθενται για πρώτη φορά έργα του Van Doesburg στην Ελλάδα. Ο θεατής όμως τα βλέπει διαμεσολαβημένα. Μπροστά τους βρίσκονται μεγάλες κίτρινες φιγούρες φτιαγμένες από το ανακλαστικό υλικό που χρησιμοποιούμε στις πινακίδες των δρόμων. Έτσι ο Πίττας φτιάχνει ένα έργο που μελετάει την κληρονομιά και τις αντιφάσεις του ιστορικού μοντερνισμού».
Μια έκπληξη: αν φωτογραφίσεις τα έργα με φλας, εμφανίζεται ένα εντελώς διαφορετικό είδωλο. Ένα double vision που πρέπει να δεις για να νοιώσεις το πόσο πράγματι απίθανο είναι.
Σημείωση: στις 14 Νοεμβρίου θα κουβεντιάσουν για την έκθεση του Αντώνη Πίττα και τα Κίτρινα Γιλέκα οι Johan F. Hartle Πρύτανης της Ακαδημίας Καλώς Τεχνών της Βιέννης και Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο ΕΚΠΑ.
Jennifer Nelson. Απόβλητα (Κληρονομιά). Μια δημόσια πραγμάτευση του απωθημένου, 2022 (πρότζεκτ εν εξελίξει)/ φωτο: Δημήτρης Τζαμτζής
Όταν οι σκάλες σε οδηγήσουν στον τρίτο όροφο, ένα παράξενο δωμάτιο είναι αυτό πρωτίστως που θα κερδίσει το ενδιαφέρον σου. “Απόβλητα/Κληρονομιά Μια δημόσια πραγμάτευση του απωθημένου”. Για ένα χρόνο η Jennifer Nelson συνέλεγε τις συσκευασίες και τα υλικά απόβλητα της οικογένειάς της. Και σε αυτό το παράξενο δωμάτιο είναι που τα επεξεργάζεται. Στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Artist At Work. Με σκοπό να δημιουργήσει με αυτά γλυπτικές μορφές που να μπορεί να τις φοράει στο σώμα της και να τις κουβαλά μαζί της. Η διαδικασία αυτή συνιστά μια μορφή λογοδοσίας – επωμίζεται κανείς κυριολεκτικά το βάρος των συνεπειών του τρόπου ζωής του. Αν είσαι από αυτούς που δεν περίμενες εμένα να σου θυμίσω τα διαμάντια της πόλης και έχεις ήδη την εμπειρία του in progress αυτού δωματίου, έχε κατά νου πως σήμερα Πέμπτη 3.11.22 σε αυτό το project room 2 του 3ου ορόφου θα πραγματοποιηθεί συζήτηση με την δημιουργό. Θες να είσαι εκεί; Θες, πολύ! Είσοδος ελεύθερη.
Ειρήνη Βουρλούμη /φωτο: Άννα Πρίμου
Στον ίδιο όροφο όμως ψάξε για την πιο αγαπημένη μου από όλες τις εκθέσεις. Γούστα είναι αυτά και τι αγγίζει τον καθένα, μέγιστη συζήτηση που δεν είναι της στιγμής. Η έκθεση “Ειρήνη Βουρλούμη: Στον ίδιο χώρο” είναι μια «συζήτηση» μια επικοινωνία μέσα στον χρόνο με τον παππού της Παναγή Βουρλούμη, της γενιάς του Μώραλη. Αυτός είχε σημειωματάρια, και περπατούσε και ζωγράφιζε. Αυτή είναι φωτογράφος ρεπόρτερ. Πες πως δουλεύουν με το ίδιο όπλο. Ο διάλογος με τα σκίτσα του παππού της ξεκίνησε όταν, το 2018, το New Yorker της ανθεσε να αναλάβει αποκλειστικά το Instagram του για έξι μήνες. Τότε αυτή σκέφτηκε να φωτογραφίσει τα σημεία, τις τοποθεσίες που κρύβονταν στις σημειώσεις και να ξεκινήσει έτσι ένας διάλογος μεταξύ δυ0 μελών μιας οικογένειας, του παππού και της εγγονής του. Αριστούργημα!
Και δεν είναι το μόνο, όπως καταλαβαίνεις, μετά τα τόσα παραδείγματα. Γιατί θα έρθουν κι άλλες περισσότερες. Με το ίδιο βαθύ πολιτικό και κοινωνικό ενδιαφέρον. Κυρίως από την τέχνη που γεννά η γειτονιά μας. Μια από τις εξαγγελίες της Γρέγου για το πρόγραμμα του μουσείου τα επόμενα χρόνια θα είναι ότι και οι περιοδικές εκθέσεις, αλλά κυρίως η συλλογή, οι αγορές των έργων και το εκθεσιακό πρόγραμμα της μόνιμης έκθεσης θα είναι προσανατολισμένο στην περιοχή μας. Δηλαδή κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο, Βαλκάνια, Ιταλία, Τουρκία, Αίγυπτο, Λίβανο, Ισραήλ.
Μου λέει ο Θεόφιλος Τραμπούλης κάτι πάνω σε αυτό: «Σύμφωνα με την καινούρια δήλωση αποστολής του Μουσείου, ένας από τους κεντρικούς άξονες της συλλογής, είναι η ιδέα του «Λεβάντε». Το «Λεβάντε» είναι ένας όρος που χρησιμοποιούσαν παλιά για την Ανατολή, μιλάει για μια εποχή πριν τον κατακερματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε έθνη- κράτη. Το Λεβάντε είναι ένας γεωγραφικός και πολιτισμικός προσδιορισμός. Πηγαίνουμε πίσω στην ιστορία, μέσα από το Λεβάντε διερευνούμε τα κοινά σημεία που ενώνουν την Ελλάδα, την Τουρκία, την Αίγυπτο, το Λίβανο, την Παλαιστίνη, το Ισραήλ.
Lawrence Abu Hamdan
Και την ώρα που συζητάμε, γιατί η στιγμή καμιά φορά εξηγεί με παραδείγματα, φτάνουμε στην αίθουσα με τις μικρές ταινίες του Λιβανέζου καλλιτέχνη Lawrence Abu Hamdan, που έχει πάρει και το βραβείο Turner, ο οποίος αποκαλεί τον εαυτό του «ηχητικό ντετέκτιβ» γιατί κάνει έρευνες βασισμένες στον ήχο και προσπαθεί να πάρει σχεδιάσματα από αυτόν. Οι ταινίες είναι η εξιχνίαση ενός εγκλήματος, μιας δολοφονίας που κάνει ο ισραηλινός στρατός εναντίον δυο Παλαιστινίων εφήβων. Ο στρατός εννοείται ότι ισχυρίστηκε ότι χρησιμοποίησε πλαστικές σφαίρες. Αυτός λοιπόν ανέλυσε τον ήχο από τους πυροβολισμούς, από την καταγραφή που έγινε από κινητά τηλέφωνα και απέδειξε ότι δεν ήταν πλαστικές σφαίρες αλλά κανονικές. Γνωστός και από τη συνεργασία του με τους Forensic Architecture με την παρέμβαση τους πάνω στην ιστορία του Ζακ.
Το κυνήγι του θησαυρού στο ΕΜΣΤ: Ψάξε να τα βρεις (θα διαλέξω εγώ για σένα)
Το έργο του Jonas Staal. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια αγωγή ενάντια στο Facebook, την οποία είχε καταθέσει σε έναν δικηγόρο πνευματικών δικαιωμάτων. Η οποία ουσιαστικά μιλά για τα social media και τον πολιτικό διάλογο που γίνεται μέσα σε αυτά, όπως και για τον κίνδυνο που επιφέρει η ιδιοκτησία από έναν ιδιώτη. Οι αλλοιώσεις στη δημοκρατία δεν ήταν ποτέ τόσο ορατές. Σε καλεί επίσης να συμμετέχεις σε μια διαδικασία όπως είναι το Avaaz, να βάλεις την υπογραφή σου ως θεατής και να πάρεις μέρος σε αυτή την πρόταση κολεκτιβοποίησης.
Το Bloc ballad της Stephanie Lagarde. Πήρε την ιδέα από το black box των antifa αναρχικών. Θυμίζει μάσκα που «εκπέμπει» τραγούδια βασισμένα στη ποίηση του Πορτογάλου ποιητή και συγγραφέα Φερντάντο Πεσσόα
Οι κωδικοί της CIA δια χειρός Trevor Paglen. Μοιάζει με κόμικ. Και είναι όλο εμπνευσμένο από τις μυστικές επιχειρήσεις της υπηρεσίας που μετέτρεψε τις παρακολουθήσεις πολιτών σε προσωπικό της masterpiece Άγιο Δισκοπότηρο
Κουτλουγκ Αταμαν (Kutlug Ataman)
Τα 99 ονόματα του Θεού, του Κουτλούγκ Αταμάν, η βιντεοσκοπημένη προσευχή ενός πιστού μουσουλμάνου με όλη την σωματικότητα που σε περιπτώσεις τη συνοδεύει. Απλά, συγκλονιστικό!
Το έργο του Ούγγρου Szabolcs KissPál. Δύο βίντεο και κάποια υποτιθέμενα κειμήλια από ένα μουσείο της σύγχρονης ιστορίας της Ουγγαρίας. Το βίντεο είναι ένα μεγάλο ζήτημα, γιατί απαιτεί χρόνο. Άμα το παρακολουθήσεις, μπαίνεις αμέσως σε μια πολύ αφηγηματική και σπουδαία ατμόσφαιρα. Δείχνει πώς ο σημερινός εθνικισμός της χώρας βασίζεται στη διάλυση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και στην οικειοποίηση της αναγεννώμενης έλξης για αυτόν μέσα από τη σύμπλευση με τους Ναζί. Πολύ υλικό. Αφιέρωσε ώρα!
Το έργο της Ella Littwitz που της απαγορεύεται η είσοδος σε 24 αραβικές χώρες. Έχει φτιάξει ένα γλυπτό με χώμα από τις «απαγορευμένες» χώρες. Χώμα που ζήτησε από ανθρώπους που κατοικούν εκεί να της προσφέρουν.
Έναν τοίχο με ενενήντα σχέδια του Γερμανού Thomas Kilpper. Σχέδια με μολύβι που μοιάζουν σαν φωτογραφίες από νεοναζιστικές επιθέσεις σε καταυλισμούς προσφύγων στην επαρχία της Γερμανίας. Η χρήση του κάρβουνου στο χαρτί υπάρχει για να υπαινιχθεί το κάψιμο των σπιτιών.
Katya Ev / φωτο: Mathilde Geldhof
Την performance που είχε κάνει η Katya Ev στο Παρίσι όταν έγινε η επίθεση στο Bataclan. Έβαλε performers να περπατήσουν μέσα από τις 24 πύλες του, ως το εμπορικό κέντρο στις Hales, κρατώντας έναν φάρο περιπολικού που βγάζει ήχο σειρήνας. Το εντυπωσιακό είναι πως όταν έφτασαν στις Hales και ακουμπήσαν τις σειρήνες τους κάτω, όλες έπαιζαν την «Τέχνη της φούγκας» του Bach. Ήταν κουρδισμένες έτσι ώστε να συγχρονιστούν.
Βαγγέλης Βλάχος / Φώτο: Άννα Πρίμου
Το έργο του Βαγγέλη Βλάχου, ο οποίος είχε βρει στα σκουπίδια, πεταμένο στο Μοναστηράκι, το αρχείο της χουντικής εφημερίδας «Ελεύθερος Κόσμος», η οποία έκλεισε λίγους μήνες μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981. Πίσω από τον τίτλο «1981: Αλλαγή» θα βρεις το φωτογραφικό αρχείο των τελευταίων μηνών της εφημερίδας.
Ένα αλφαβητάρι που από μακριά φαίνεται σαν ένα παιδικό, της Daniela Ortiz. Όλες οι λέξεις όμως που αντιστοιχούν στα γράμματα, είναι λέξεις που μιλάνε για τον αποκλεισμό των μεταναστών, για τη βία στα σύνορα, για τον ρατσισμό.
Τη χορωδία της Πολωνής Marta Gornicka με τους μετανάστες, τους ακροδεξιούς, τα ΑΜΕΑ, τους εκπροσώπους από διάφορες κοινότητες της Πολωνίας. Όλοι αυτοί διαβάζουν το Σύνταγμα της Πολωνίας. Σαν χορός αρχαίας τραγωδίας. Η ιδέα της είναι ότι «Πιστεύουμε ότι το Σύνταγμα είναι αποτέλεσμα ομοφωνίας. Στην πραγματικότητα, το Σύνταγμα είναι αυτό που πρέπει να αποτυπώνει τη διαφορετικότητα. Άρα πρέπει να εκπροσωπούνται όλοι, άρα το ζητούμενο δεν είναι η ομοφωνία, αλλά το να ζούμε μαζί»._
