Ο Σπύρος Καρυδακης έγραψε ένα βιβλίο για τις Νεράιδες της Ηπείρου, για το ταξίδι ενός Γερμανού στην Ελλάδα, για μια κοινότητα που πάει κόντρα στην πατριαρχική κοινωνία, για ένα μύθο που γίνεται πολύ αληθινός. Για όλα αυτά, εμείς στην Popaganda, τον βρήκαμε και του ζητήσαμε να μας μιλήσει. Το Γυναικόκαστρο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πάπυρος.
Μιλήστε μας λίγο για το νέο σας βιβλίο. Ποια είναι με δυο λόγια η υπόθεση; Ένας νεαρός Γερμανός, περιθωριακός και απαίδευτος, που το μόνο του μέσο αυτοσυνείδησης είναι ο σχεδιασμός κόμικς, κάνει διακοπές στην Ελλάδα. Προσλαμβάνεται από μια πανέμορφη Ελληνίδα βοτανολόγο, για να σχεδιάζει φυτά της ορεινής χλωρίδας. Μετά από μια εμπειρία φαινομενικά μεταφυσικής, αλλά στην πραγματικότητα απολύτως φυσικής τάξης, καταλήγει σε ένα χωριό στην ηπειρωτική Πίνδο, κοντά στην αλπική ζώνη, όπου κατοικούν μόνο γυναίκες, Σαρακατσάνες. Οι γυναίκες αυτές τον προσλαμβάνουν για να εκτελεί μια συγκεκριμένη εργασία, που του προσφέρει ευτυχία μα και συναίσθημα ευθύνης. Γρήγορα όμως οι ιστορίες που του διηγούνται, η πρωτόγνωρη γυναικεία κυριαρχία, διανοητική, ερωτική, ψυχική και σωματική πάνω του, η αντίθεση ανάμεσα στην επιβλητική κοινοτάρχισσα που τον αντιπαθεί και σε μια γερόντισσα η οποία τον προστατεύει και την οποία όλες οι γυναίκες σέβονται και φοβούνται, ανασηκώνουν από τον νου και την ψυχή του, καθώς και από την αφήγηση, το επίστρωμα του νεώτερου πολιτισμού. Διαφαίνεται όλο καθαρότερα το προ της Ιστορίας στρώμα της κοινής κληρονομιάς, η μυθική όψη του κόσμου και των ανθρώπων, που επιζεί στις λαϊκές παραδόσεις όλων των λαών του πλανήτη. Κυρίως, όμως, προβάλλει ζωντανή μπρος στα μάτια του η μητριαρχική αντίληψη για την οργάνωση της ζωής, της κοινωνίας και του πολιτισμού. Έτσι, η παράδοξη γι’ αυτόν καθημερινότητα των γυναικών αλλά και οι γιορτές τους, που ακολουθούν τον κύκλο των εποχών και εκδηλώνονται ως μια διαδικασία βακχικής ένωσης με τη φύση, τον κάνουν να αποκτήσει αυτογνωσία προετοιμάζοντάς τον για μια τελική κατάδυση στον εαυτό του, που εντέλει είναι, στον προπολιτισμικό πυρήνα του, ο εαυτός όλων μας.
Τι σας έκανε να το γράψετε; Βρισκόμαστε σε ένα αδιέξοδο πολιτισμικό. Η πολιτική, η οικονομία, είναι τα επιφαινόμενα. Η επίθεση των δυνάμεων της καταστροφής και της διάλυσης, που πηγάζουν από την μεταστροφή του κεφαλαιοκρατικού ολοκληρωτισμού σε μια μεσαιωνική φεουδαρχία και, ουσιαστικά, αποσκοπούν στην επιστροφή της δουλείας, αντανακλάται και στις τέχνες του Λόγου, που έχουν περιέλθει σε φιλοσοφικό όσο και σε αισθητικό αδιέξοδο. Το βιβλίο είναι μια προσωπική προσπάθεια οργάνωσης ενός αντιθετικού λόγου, από την πλευρά τουλάχιστον της λογοτεχνίας.
Πώς εμπνευστήκατε το θέμα; Ο προβληματισμός πάνω σε θέματα προϊστορίας, μυθολογίας και λαϊκής παράδοσης ήταν βασικό μέλημά μου ήδη από τα εφηβικά χρόνια. Είναι γνωστός και πολυεπεξεργασμένος σε πλανητικό επίπεδο από την τέχνη, τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο ο αρχαιοελληνικός μύθος των Αμαζόνων. Το κεντρικό μοτίβο όμως του βιβλίου οφείλεται σε μια λαϊκή παράδοση που καταγράφει ο πατέρας της επιστημονικής Λαογραφίας στην Ελλάδα, ο Ν. Πολίτης: Πρόκειται για την παράδοση του Γυναικόκαστρου, που την παραθέτει όμως σε λίγες μόνο γραμμές και δεν μας δίνει και πολλά στοιχεία. Τούτο το μοτίβο επεξεργάστηκα ελεύθερα, σε μια προσπάθεια να υπερβώ τα ακαδημαϊκά μπλοκαρίσματα του νου και της ψυχής, που έχουν φτωχύνει απελπιστικά τη λογοτεχνική μας φαντασία, αλλά και την πολιτική (με την αρχαία έννοια) συνείδησή μας.
Ποία η σχέση σας με τα χωριά της Ηπείρου όπου διαδραματίζεται η ιστορία; Ο ελληνισμός, στην ιστορική και πολιτισμική διαχρονία του, γεννήθηκε αλλά και, στις δύσκολες περιόδους, επιβίωσε στα νησιά και στα βουνά. Η ραχοκοκαλιά της ελληνικής χερσονήσου, η Πίνδος, μάλιστα το ηπειρωτικό κομμάτι της, αποτελεί έναν συγκλονιστικό φυσικό και ανθρώπινο χώρο. Τα βουνά της Πίνδου και γενικά της Ελλάδας τα γνώρισα όχι ως τουρίστας, μα βήμα-βήμα ως ορειβάτης. Η χαρά και η διδαχή της ορειβασίας οφείλεται σε μια καθολικής φύσης εμπειρία, που περιλαμβάνει όχι μόνο την απόλαυση της ομορφιάς ή την άσκηση, αλλά και τον βαθύ μόχθο και τον κίνδυνο. Άλλωστε, το δημοτικό τραγούδι, η ιστορία, οι αγώνες και ο λαϊκός πολιτισμός της Ηπείρου, όπως κι όλης της ορεινής Ελλάδας, είναι ένα μόνιμο μάθημα. Επίσης, για μένα ήταν μια αποκάλυψη η πεζογραφία (όχι τόσο η ποίηση) του Κώστα Κρυστάλλη. Είμαι πεπεισμένος ότι αν δεν τον δολοφονούσαν σε τόσο νεαρή ηλικία η φτώχεια και η αβελτηρία των συγχρόνων του, θα γινόταν ανώτερος πεζογράφος από τον Παπαδιαμάντη. Τέλος ήταν ζακυνθινής καταγωγής όπως κι εγώ εκείνη η υπέροχη γυναίκα, η Αγγελική Χατζημιχάλη, που μας χάρισε ένα βασικό έργο για την ελληνική αυτογνωσία, τους Σαρακατσάνους, επιτρέποντάς μας σήμερα να γνωρίζουμε τη ζωή και τον μοναδικό σε όλη την Ευρώπη πολιτισμό αυτής της εξαιρετικής σε όλα ελληνικής φυλής.
Ποία είναι η σχέση σας με τη λαογραφική αφήγηση περί Νεραϊδών; Οι νεοελληνικές Νεράιδες είναι οι ίδιες οι αρχαιοελληνικές Νηρηΐδες και οι Νύμφες. Ο ελληνικός χώρος είναι γεμάτος από παραδόσεις για τις Νεράιδες, που εντοπίζονται στα απανταχού επαναλαμβανόμενα τοπωνύμια όπως Νεραϊδόβρυση, Νεραϊδοβούνι, Νεραϊδολίβαδο κ.λπ. Αυτό, με διάφορα κατά γλώσσα ονόματα, επαναλαμβάνεται σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, υπονοώντας ένα αρχαιότερο από την πατριαρχία υπόστρωμα κοινωνικής οργάνωσης και αντίστοιχων μύθων, όπου η θέση των γυναικών ήταν σημαντικότατη και όπου, στις κοινού παρελθόντος ευρωπαϊκές θρησκείες πρώτευαν όχι αρσενικοί πατριαρχικοί θεοί, μα η Μεγάλη Μητέρα και θηλυκές θεότητες της γονιμότητας. Αυτό το μυθολογικό και προ-ιστορικό υπόστρωμα θέλησα να επεξεργαστώ.
Πώς εντάξατε τα μυθικά και λαογραφικά στοιχεία στη σύγχρονη αφήγηση; Οι αναφερόμενοι στο βιβλίο μύθοι και οι παραδόσεις δεν έχουν σκοπό την ηθογραφία, γι’ αυτό δεν παρουσιάζονται αυτούσια, όπως από έναν συλλέκτη λαογραφικού υλικού, αλλά απομονώνονται κάποια λειτουργικά μοτίβα τους και μεταμορφώνονται με καθαρά λογοτεχνικό τρόπο. Όλοι οι μύθοι και οι παραδόσεις που αναφέρονται στο βιβλίο έχουν υποστεί μια ελεύθερη λογοτεχνική λόξευση, εφόσον έχουν πλεχθεί με στοιχεία εφευρημένα από εμένα, που μοιάζουν παραδοσιακά χωρίς να είναι. Για τούτο, άλλωστε, δεν χρησιμοποίησα παρά ελάχιστα γλωσσικά στοιχεία της ηπειρωτικής διαλέκτου, κι αυτά με αισθητικό κι όχι γλωσσικό στόχο. Τέλος, προσέχθηκε ώστε οι υπαινιγμοί περί Νεράιδων να μην προσδώσουν μεταφυσικό αλλά μόνο συμβολικό χαρακτήρα στην αφήγηση. Μέχρι το τέλος, ο αναγνώστης θα δει ότι τα συμβάντα θα μπορούσαν να είναι απολύτως πραγματικά, κι ότι η όποια φαντασιακή τους διάσταση μπορεί να αποτελεί απλά τον ονειρικό διάκοσμο μιας ακραίας εμπειρίας.
Πώς χρησιμοποιείτε αυτά τα στοιχεία για να γίνει το βιβλίο σας μια κριτική στην πατριαρχική κοινωνία; Η Ανθρωπολογία υποδεικνύει ένα υπόστρωμα μύθων και παραδόσεων των ευρωπαϊκών (και όχι μόνο) λαών που ανάγεται σε εποχές προ της πατριαρχικής παγίωσης. Ο Φρόιντ, σε ένα σύντομο βιβλίο του, τιτλοφορούμενο Μαζική ψυχολογία και ψυχανάλυση, έδειξε βάσιμα ότι ισχυρότατες σταθερές στην ανθρώπινη ιστορία που εμποδίζουν τη δημοκρατική εξέλιξη των πολιτευμάτων, την ειρήνη, την ελευθερία και την ανθρωπιά, κατάγονται από κανόνες της πρωτόγονης ορδής, μα και, παλαιότερα, από τα χιλιάδες χρόνια εξέλιξης των αγελαίων θηλαστικών, που διαστρεβλώθηκαν και μεγιστοποιήθηκαν μέσω της πατριαρχίας. Μια από τις ισχυρότερες σταθερές, για παράδειγμα, είναι η τυφλή πίστη των μαζών στον Αρχηγό, τον Ηγέτη, το «Πρώτο Κριάρι» και τον «Μεγάλο Λύκο», που ανακόπτει παλαιόθεν κάθε δημοκρατική διαδικασία εξανθρωπισμού των λαών.
Ο Βίλελμ Ράιχ, αργότερα ο Μαρκούζε και νεότεροι, μελέτησαν τις ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες μέσω των οποίων ο κάθε απόχρωσης (όχι μόνο ο μαύρος) ολοκληρωτισμός, μέσω της λατρείας του «Μεγάλου Λύκου» και των μαζικών υποκατάστατών του, του «κόμματος» και του ξεκομμένου από την κοινωνία «κράτους», μεταβάλλει τον λαό σε άβουλη μάζα, ανίκανη να υπερασπίσει τον εαυτό της σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο από τη θηριωδία των δυνάμεων της καταστροφής και του θανάτου. Αυτό το ζούμε σήμερα στην Ελλάδα. Η κυριαρχία, λοιπόν, της γυναικείας αντίληψης για τον άνθρωπο και την κοινωνική ζωή, μπορεί να χτυπήσει το πρόβλημα στη ρίζα του, δηλ. στην ίδια την πατριαρχία.
Πώς πιστεύετε πως θα γίνει δεκτό από το κοινό το βιβλίο αυτό; Σε τούτο το ερώτημα μπορεί να απαντήσει μόνο το κοινό.
Το βιβλίο του Σπύρου Καρυδάκη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πάπυρος
