Κώστας Β. Κατσουλάρης
Η Ιλιάδα του Ομήρου είναι ένα από τα πρώτα κείμενα της δυτικής γραμματείας που έχουν διασωθεί, με τους περισσότερους ειδικούς να συμφωνούν στη χρονολόγηση του κειμένου στον 8ο αιώνα π.Χ. Θεματικά, αφηγείται τις 50 ημέρες που κράτησε η μήνις του Αχιλλέα μετά την προσβολή του Αγαμέμνονα. Πέρα όμως από την εξιστόρηση αυτής της διχόνοιας και των συνεπειών της, η Ιλιάδα είναι ένας θησαυρός πληροφοριών για την εποχή του Χαλκού, καθώς μας προσφέρει μια ενδελεχή εικόνα που καλύπτει ενα ευρύτατο φάσμα ενδιαφερόντων: γεωγραφία, οικονομία, δικαιονομικό σύστημα, παραδόσεις, τελετουργίες, αξίες (κλέος, ηρωϊσμός), αθλητικοί αγώνες είναι μόνο λίγα από τα θέματα για τα οποία έχουμε αποθησαυρήσει ανεκτίμητες πληροφορίες.
Καθώς το κείμενο έχει χρησιμοποιηθεί επί αιώνες ως «αναγνωστικό» και είναι ένα από τα θεμέλια του Δυτικού πολιτισμού, αμέτρητοι συγγραφείς, ποιητές και καλλιτέχνες το έχουν προσεγγίσει από πλείστες όσες οπτικές γωνίες, δημιουργώντας μια ατέρμονη αλληλουχία που συνεχίζει να δίνει καρπούς ακόμα και σήμερα. Δύο τέτοια κείμενα είναι το ποίημα «Μνημείο Πεσόντων» της Άλις Όσβαλντ (εκδ. Μελάνι) και το μυθιστόρημα «Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά» του Κώστα Β. Κατσουλάρη (εκδ. Μεταίχμιο) που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.
Στο μυθιστότημά του Κατσουλάρη, ένας εξαιρετικός μαθητής του γυμνασίου, δεν παρουσιάζεται στην Α’ Λυκείου. Το παιδί μοιάζει να έχει εξαφανιστεί αλλά κανείς (ούτε καν η οικογένειά του) δεν φαίνεται να θέλει να βρεθεί. Ο φιλόλογός του απο το γυμνάσιο αφιερώνει όλη του την ενέργεια για να ανακαλύψει γιατί, καθώς θεωρεί ότι το παιδί έχει λαμπρό μέλλον. Έτσι, θα βρεθεί στα πλοκάμια της διαμάχης των νεοναζί και των αντιφασιστών στην περιοχή του Κολωνού αλλά και θα χάσει τη δουλειά του, γιατί ενοχλεί. Τίποτα όμως δεν τον κάνει να σταματήσει, ώσπου λύνει το μυστήριο.
Τότε όμως συνειδητοποιεί ότι ίσως φταίει κι αυτός για τα μπλεξίματα του μαθητή του. Διότι, αντίθετά από τον σκοπό του, τα μαθήματα για την Ιλιάδα έστειλαν το παιδί σε πολύ λάθος δρόμο. Στο αδιαμόρφωτο μυαλό του 13χρονου, οι αναγνώσεις του κειμένου μέσα από τις μεταφράσεις του (Πολυλάς, Μαρωνίτης, κλπ) αλλά και τα ποιήματα του Ρίτσου, του Καβάφη, του Χειμωνά δεν λειτουργούν με τον παιδευτικό τρόπο που πίστευε ο καθηγητής. Αντίθετα, το παιδί στρέφεται – πιεζόμενο από την οικογενειακή του κατάσταση – στους νεοναζί, αναζητώντας έναν σκοπό.
Ο Κατσουλάρης αντλεί από την Ιλιάδα τα «μεγάλα» μοτίβα της: την ηρωϊκή μορφή, το κλέος, τη μήνι. Κυρίως όμως, χρησιμοποιεί τον Όμηρο με την έννοια του «αλφαβηταρίου»: της σταθεράς που οδηγεί και (δια)μορφώνει τον Δυτικό κόσμο εδώ και χιλιετίες και στην οποία θα πρέπει να στραφούμε και σήμερα, για να απαντήσουμε στα ερωτήματά μας.
Στον αντίποδα του Κατσουλάρη, η Άλις Όσβαλντ επιλέγει, στο μακροσκελές της ποίημα «Μνημείο Πεσόντων», να διαβάσει «ανάμεσα από τις γραμμές» της Ιλιάδας.
«Και ο ΛΕΥΚΟΣ φίλος του Οδυσσέα
Ελάχιστα γνωρίζουμε γι’αυτόν μόνο τον θάνατό του»
Η ποιήτρια αποφασίζει να αγνοήσει τους κεντρικούς ήρωες και τις δικές τους αξίες και αναδεικνύει τον κατάλογο των ασήμαντων: εκείνων των ανδρών (Αχαιών και Τρώων) που αναφέρει ο Όμηρος, οι οποίοι δεν είχαν να κερδίσουν δόξα και υστεροφημία από τον αγώνα τους στην Τροία και το μόνο που άφησαν πίσω τους ήταν το χνάρι του ονόματός τους, ακριβώς επειδή πέθαναν στην Τροία.
Tο ποίημα ξεκινάει με έναν κατάλογο με τους άνω των διακοσίων άνδρες που αναφέρονται στην Ιλιάδα. Έπειτα, δουλεύοντας κοντά στο αρχαίο κείμενο, η ποιήτρια Όσβαλντ μεταφράζει δημιουργικά το πρωτότυπο, ώστε να χτίσει το δικό της ποίημα, το οποίοι είναι μια ελεγεία σε κάθε έναν τους, βλέποντας σε αυτούς μια σημασία κυριολεκτικά «φυσική».
«Όπως τα φύλλα ποιός θα μπορούσε να γράψει μια ιστορία
των φύλλων
Ο άνεμος σκορπίζει τα φαντάσματά τους στο έδαφος
Κι η άνοιξη αναπνέει νέα φύλλα μες στα δάση
Χιλιάδες ονόματα χιλιάδες φύλλα
Όταν τα θυμάσαι να θυμάσαι αυτό
Νεκρά σώματα είναι η καταγωγή τους
Που δεν βαραίνουν παραπάνω από τα φύλλα»
Οι περιγραφές των ατελείωτων μαχών από τον Όμηρο είναι έξοχες. Η Όσβαλντ τις προβάλει και, χρησιμοποιώντας τη δύναμη της επανάληψης, χτίζει την «ποιητικότητα» του κειμένου της.
«Όπως τον Ιούνιο
Μια παπαρούνα που τη σφυροκοπά η βροχή
Γέρνει το κεφάλι της
Έτσι ακριβώς είναι
Όταν παραδιδεται ο λαιμός του ανθρώπου
Και ο χαλκινος κάλυκας του κράνους του
Γέρνει το κεφάλι του»
Η Όσβαλντ εστιάζει στις τρομερές στιγμές του τέλους, όταν μια ολόκληρη ζωή μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια πρόταση και όταν ακόμα και οι θεοί δεν μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να παρακολουθούν.
«Της Αθηνάς ο αγαπημένος ΦΕΡΕΚΛΟΣ γιος του Άρμονα
Στα χέρια επιδέξιος όσο λίγοι κι από μακριά γενιά τεχνίτη
Αυτός ήταν που έφτιαξε του Πάρη τον καταραμένο στόλο
Πού να το ξέρει πώς ήταν καράβι θανάτου για τον ίδιο»
«Προσευχόταν κάθε πρωί την ίδια προσευχή
Θέε μου σε παρακαλώ τη θέση μου σεβάσου
Προστάτεψε του γιούς μου ΦΗΓΕΑ και ΙΔΑΙΟ
Ηρέμησε τα άλογα τους σήκωσέ τους
Από τη μάχη ανάλαφρα σαν να’ταν στάχτη
Ο Ήφαιστος τον άκουσε μα δεν μπορούσε
Να συγκρατήσει αυτά τα αγόρια τα άγρια
Που κάλπαζαν μέσα στη μάχη τόσο γρήγορα
Συνάντησαν ένα ιπτάμενο δόρυ
Και σαν την πόρτα του ασανσέρ που κλείνει
Ο ανεξήγητος Ήφαιστος
Άρπαξε τον έναν τους
Και ο άλλος πέθανε».
Άλις Όσβαλντ – Μνημείο Πεσόντων (εκδ. Μελάνι)
