«Η Βίβλος του άθεου»: 45 κείμενα κορυφαίων διανοητών που συνιστούν τον κανόνα του αθεϊσμού

Η συνειδητοποίηση ενός κόσμου σκληρού, απάνθρωπου, άγριου και εφιαλτικού, ο οποίος συχνά ξεπερνά τις δυνατότητες του κοινού ανθρώπου που αισθάνεται ελάχιστος μπροστά στο ασύλληπτο της αφιλόξενης φύσης και του χάους που τον περιβάλλει, δεν άργησε να δημιουργήσει -ήδη από τα προϊστορικά χρόνια- την ιδέα του υπέρτατου όντος.

Ενός όντος, δηλαδή, με υπερφυσικές δυνάμεις, ικανού να τον λυτρώσει και να τον απαλλάξει από τις κάθε λογής δυσκολίες, τα βάσανα και τα δεινά μιας καθημερινότητας ενίοτε αδυσώπητης, δυσβάσταχτης στις φυσικές συνθήκες, επιθετικής και καταστροφικής.

Σε περιόδους ειδικά που ο άνθρωπος διαπιστώνει ότι δοκιμάζεται φριχτά, ότι υποβιβάζεται και εξευτελίζεται, ότι χάνει την υπόστασή του και περιέρχεται σε αδιέξοδο, αυτή η ανάγκη για πίστη σε μία άνωθεν βοήθεια που θα τον ανασύρει από την αθλιότητα, γίνεται σπαρακτικά επιτακτική.

Και είναι τότε, μπροστά στο αδύνατο και το αξεπέραστο, που συλλαμβάνεται η έννοια ενός τέτοιου όντος που έχει πάντα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: Διαθέτει μία έμφυτη αγγελικότητα, κατανόηση, καλοσύνη, ευγένεια, καθώς και μια οικουμενική αγάπη για όλα τα πλάσματα. 

Άλλωστε, ο Θεός θεωρείται ότι είναι μία οντότητα που ξεπερνά τα όρια όχι μόνο του ανθρώπου αλλά και κάθε εγκόσμιου όντος, ενώ παράλληλα διαθέτει στον υπέρτατο βαθμό όλες τις θετικής σημασίας ιδιότητες – όπως η γνώση, η καλοσύνη και η δύναμη. Σε κάθε περίπτωση, μια τέτοια σύλληψη προσιδιάζει με μία μυθολογική προβολή εκείνου που θα θέλαμε να υπάρχει.

Κάθε άλλο, λοιπόν, παρά είναι τυχαίο που όλες οι μυθολογίες του κόσμου είναι γεμάτες από τέτοια πλάσματα, με την έννοια του Θεού να αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση της κάθε θρησκείας: χωρίς αυτήν τα θρησκευτικά δόγματα θα έχαναν το νόημά τους. Πάντως, το βασικό ερώτημα σχετικά με τον Θεό -και ανεξάρτητα από τη θρησκεία της οποίας αποτελεί συστατική έννοια- αφορά στην ύπαρξή του, αν δηλαδή πραγματικά υφίσταται.

Και είναι κρίμα που τα λογικά, κοσμολογικά, τελολογικά και ηθικά επιχειρήματα που διατυπώθηκαν -στο πέρασμα των αιώνων- για την ύπαρξη του Θεού, έμελλε ένα προς ένα να καταρρεύσουν. Οι πιστοί, φυσικά, θα παρέμεναν στις θέσεις τους, αφού ούτως ή άλλως πίστη είναι η πεποίθηση η οποία -σε αντίθεση με τη γνώση που έχει αντικειμενικό χαρακτήρα- βασίζεται σε υποκειμενικούς παράγοντες.

Αλλά ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας η πίστη γινόταν αντιληπτή με έναν ιδιαίτερο τρόπο: Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τον Πλάτωνα η πίστη μαζί με την εικασία συγκροτούν τη δόξα που αποτελεί την υποκειμενική έκφανση της γνώσης. Όσο για την αντικειμενική μορφή της γνώσης είναι αυτή ακριβώς που προέρχεται από την επιστήμη.

Η μοντέρνα μυθολογία, πάλι, θέλοντας να απομακρυνθεί από την ιδέα του Θεού, θέλησε να προέρχεται από τον ίδιο τον άνθρωπο: ο 18ος και ο 19ος αιώνας θα σκότωνε την ιδέα του Θεού στήνοντας πάνω στο πτώμα του έναν νέο γήινο Θεό: την επιστήμη και την τεχνολογία. Ο «Φρανκενστάιν» (1818) της Μαίρης Σέλεϊ -για παράδειγμα- θα έδειχνε το δρόμο, αν και θα αποδεικνυόταν δύσβατος και ολισθηρός.

Όπως και να ’χει, η ιστορία της αθεΐας, της αντίληψης ότι δεν υπάρχει Θεός, είναι -με τη σειρά της- συνομήλικη με την ανθρώπινη σκέψη: Από τις απαρχές της ανθρωπότητας αποτελεί μία ιδιαίτερα σημαντική κοσμοθεώρηση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ολομόναχος απέναντι στον εαυτό του και τους αμείλικτους νόμους της φύσης. Να ’μαστε, λοιπόν, πάλι στην αρχή του προβλήματος.

Απ’ την άλλη, ωστόσο, η αθεΐα δεν αποτελεί απλώς μία στάση άρνησης, απόρριψης ή αδιαφορίας, που προσδιορίζεται μόνο σε σχέση με τις θρησκείες. Μπορεί να είναι και μία στάση θετική, δημιουργική και αυτόνομη. Ο άθεος δεν είναι απλώς αυτός που δεν πιστεύει. Ο άθεος πιστεύει, όχι στον Θεό, αλλά στον άνθρωπο, στην ύλη, στη λογική.

Ο Κρίστοφερ Χίτσενς μας οδηγεί επιμελώς στην αγνωστικιστική και αντιθρησκευτική σκέψη πολλών αιώνων. Η «Βίβλος του άθεου» περιλαμβάνει 45 κείμενα που συνιστούν τον κανόνα του αθεϊσμού. Από τον Λουκρήτιο στον Ντέιβιντ Χιουμ, από τον Τόμας Χομπς και τον Σπινόζα ως τον Σέλλεϋ και τον Καρλ Μαρξ, και από τον Δαρβίνο και τον Φρόυντ ως τους νεότερους και σύγχρονους μαχητικούς συνήγορους του αθεϊσμού, τον Ρίτσαρντ Ντώκινς, τον Ντάνιελ Ντένετ, τον Μάικλ Σέρμερ, τον Σαμ Χάρις, τον Ίαν Μακιούαν, και πολλούς άλλους.

Αναμφίβολα, τα διαφωτιστικά όσο και απολαυστικά κείμενα της ανθολογίας, εμπλουτισμένα με τα εξαιρετικά σχόλια του Κρίστοφερ Χίτσενς, ενδιαφέρουν όχι μόνο τον άθεο, τον αγνωστικιστή και τον πανθεϊστή, αλλά διεγείρουν την περιέργεια ακόμη και του μονοθεϊστή αναγνώστη.

Εάν κάτι προκύπτει μέσα από αυτά τα ετερόκλητα κείμενα είναι ότι αθεΐα δεν αποτελεί την άρνηση της ιστορίας των θρησκευτικών πίστεων. Αλλά την ιστορία όλων εκείνων που αναζητούν το νόημα της ζωής έξω από κάθε θρησκευτική πίστη. Και, βέβαια, η αναζήτηση αυτή απλώς συνεχίζεται… 

Βιβλία στη Βιτρίνα 

Οι χαρακτήρες των βιβλίων και των θεατρικών έργων συλλαμβάνονται από τους δημιουργούς τους για να ζήσουν στις σελίδες και στη σκηνή. Οι σημαντικότεροι από αυτούς ζουν για πάντα στην ψυχή των αναγνωστών και των θεατών τους. Τι γίνεται όμως μετά με τα ανύπαρκτα αυτά πλάσματα, η ζωή των οποίων δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό του συγγραφέα-νονού τους; Πού πάνε όταν αυτός που τους επινόησε τους παραδίδει στο κοινό; Στο Λευκό δωμάτιο οι χαρακτήρες και οι ρόλοι μεταφέρονται σ’ ένα καταφύγιο-κάστρο, στην αχανή πανσιόν της αινιγματικής κυρίας Φλόρας. Εκεί η Έντα Γκάμπλερ θα συνομιλήσει με άλλα θρυλικά πρόσωπα, που θα συγκρουστούν και θα ομονοήσουν για τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της ύπαρξης, τις αναταράξεις και τις ανατροπές της ζωής. Ένα λογοτεχνικό θρίλερ όπου η αγωνία εξαρτάται από την ανάγκη της κεντρικής ηρωίδας να αποκτήσει έναν πραγματικό εαυτό, να ζήσει, να ερωτευτεί, να υπάρξει ως οντότητα.

Έξι μήνες μετά τα γεγονότα του Πέντε συν τρία ο Σαμ Μπέργερ είναι ολομόναχος. Έχει χάσει το “σταθερό σημείο του περιστρεφόμενου κόσμου” – τους δίδυμους γιους του και τη Μόλι που είναι έγκυος μάλλον στο παιδί του. Μετά από παρότρυνση της Ντεζιρέ Ρούσενκβιστ θα επισκεφτεί μια ψυχοθεραπεύτρια που ειδικεύεται στη θεραπεία θυμάτων εγκληματικών ενεργειών. Όταν μία από τις ασθενείς της απαχθεί από αγνώστους θα ζητήσει από τον Σαμ, ο οποίος πλέον εργάζεται ως ιδιωτικός ερευνητής, να αναλάβει την υπόθεση. Όσο προχωράει την έρευνά του τόσο πιο βαθιά βυθίζεται σε μια σκοτεινή ιστορία που φτάνει δεκατέσσερα χρόνια πριν – όταν η Μόλι Μπλουμ ήταν ακόμη μια μυστική αστυνομικός που είχε παρεισφρήσει σε ένα παρακλάδι της ρώσικης μαφίας. Τώρα πια δεν είναι μόνο η αγνοούμενη γυναίκα που κινδυνεύει, αλλά και η ίδια η Μόλι… 

Στη Δράμα του 1943 ένας ορφανός έφηβος υπηρετεί ως οικιακός βοηθός στον Βούλγαρο λοχαγό και τη γυναίκα του, που εγκαταστάθηκαν στο επιταγμένο πατρικό του σπίτι. Η επίσκεψη της πανέμορφης αδελφής του λοχαγού, η κλοπή ενός άλμπουμ με φωτογραφίες γυμνών γυναικών, οι παιδικές φιλίες και οι εφηβικές ορμές, η σύλληψη των Εβραίων της πόλης, η ειλικρινής αγάπη που αναπτύσσεται μεταξύ του Βούλγαρου αξιωματικού και του παιδιού συνθέτουν μια αφήγηση με απροσδόκητη κατάληξη για τους πρωταγωνιστές της ιστορίας. Όταν, εντέλει, ο καθένας βρει τον δρόμο του, αυτό που μένει είναι η καλοσύνη κάποιων προσώπων, η συμπαράσταση από άτομα που δεν τα υπολόγιζες, η απίστευτη -κρυμμένη- δύναμη του έρωτα, μα προπαντός η αντοχή και το κουράγιο των τυραννισμένων, που ξαναρχίζουν μ’ ελπίδα τη ζωή τους σ’ έναν δύσκολο αλλά πανέμορφο κόσμο. 

Ο αναγνωρισμένος συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων Φρανκ Κερνς σχεδιάζει τον τέλειο φόνο – ένα φόνο που θα διαπράξει ο ίδιος. Σκοπεύει να σκοτώσει τον ασυνείδητο οδηγό που έγινε η αιτία θανάτου του μικρού παιδιού του. Όταν όμως το υποψήφιο θύμα του βρίσκεται νεκρό και ο Κερνς είναι ο κύριος ύποπτος, ο συγγραφέας επιμένει ότι τον έχουν παγιδέψει. Ένας παλιός φίλος τού Κερνς καλεί τον ιδιωτικό ντετέκτιβ Νάιτζελ Στρέιντζγουεϊζ, που πρέπει να διαλευκάνει ένα σατανικά σχεδιασμένο έγκλημα για να ανακαλύψει τι πραγματικά συνέβη στον Τζωρτζ Ρότερι.