«Η Κατάρρευση» του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ: ένα αυτοβιογραφικό κείμενο ωμής ειλικρίνειας

Σε όλα σχεδόν τα έργα του κυριαρχεί η αίσθηση της απογοήτευσης, της απελπισίας, της απομάγευσης του κόσμου, της πεποίθησης ότι ο παράδεισος δεν είναι εφικτός. Και, όμως. Από αυτό το εύφλεκτο μείγμα μελαγχολίας, πικρίας και εγκατάλειψης, δεν λείπει ποτέ η διάθεση για ένα νέο ξεκίνημα, για μια πιο ελπιδοφόρα ανάγνωση των πραγμάτων. Άλλωστε, ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ (1896-1940) θα παρέμενε ρομαντικός μέχρι τέλους. Ήδη από το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Η άλλη όψη του παραδείσου» (1920) εστιάζει σε θέματα που συναντάμε στα μεταγενέστερα έργα του.

Ίσως κανένας άλλος συγγραφέας δεν αποτύπωσε τόσο πειστικά, σχεδόν παραισθητικά, το αμερικανικό όνειρο και τη διάψευσή του, παθιασμένους αδιέξοδους έρωτες και το κλίμα μιας «τρελής» εποχής βυθισμένης στη χλιδή και την ανεμελιά. Και όλα αυτά με σκηνικό την εντελώς ανυποψίαστη Αμερική, λίγο πριν από το Μεγάλο Κραχ του 1929, σε μια περίοδο πρωτοφανούς ευμάρειας, ηθικής χαλάρωσης, καιροσκοπισμού και, φυσικά, διαφθοράς.

Στην ουσία, τα μυθιστορήματα του Φιτζέραλντ αποτελούν το χρονικό μιας ολόκληρης εποχής, της «εποχής της τζαζ» όπως την ονόμασε ο ίδιος, καθώς και της κατάρρευσής της. Η τζαζ έκρυβε μέσα της ένα μήνυμα αλλαγής, μια έντονη συγκίνηση και μια άγρια φυγή μαζί με μια λεπτή διαπεραστική θλίψη – πάντα με την υπόσχεση κάποιας επερχόμενης απόλαυσης.

Οι νέοι άκουγαν το μήνυμα και το ακολουθούσαν, έμπαιναν μέσα σε κάθε πόρτα συχνά επιλέγοντας άγνωστα μονοπάτια. Χόρευαν πολύ, έπιναν ακόμα περισσότερο και δούλευαν με την ίδια πυρετώδη ένταση. Δούλευαν για να ανέλθουν, να κερδίσουν κοινωνική αναγνώριση, να πουλήσουν, να διαφημίσουν, να εφεύρουν μηχανήματα, να δημιουργήσουν αθάνατα έργα λογοτεχνίας. Αυτό ακριβώς έκανε και ο ίδιος ο Φιτζέραλντ, αποσκοπώντας στο να ικανοποιήσει το ιδεώδες της εποχής του.

Εκείνα τα χρόνια το αμερικανικό όνειρο αναδυόταν σαν μια καινούργια Επαγγελία: το ατομικό ιδεώδες υποσχόταν ευτυχία, χρήμα και δόξα για όποιον ενδιαφερόταν να τα αποκτήσει. Και για όποιον προσπαθούσε αρκετά και είχε την τύχη με το μέρος του. Αλλά το όνειρο συχνά μεταμορφωνόταν σε απώλεια πικρή όταν κανείς κέρδιζε γόητρο και χρήμα, ενώ την ίδια στιγμή η ευτυχία τού διέφευγε – ξεγλιστρούσε σαν τον υδράργυρο στην παλάμη. Όπως συμβαίνει με τον «Μεγάλο Γκάτσμπυ», μια από τις πλέον σημαντικές ρομαντικές ιστορίες του εικοστού αιώνα.

Ο συγγραφέας του, μέσω της εμμονής του Γκάτσμπυ για την παλιά αγαπημένη του, κατορθώνει να φιλοτεχνήσει τη νεοϋορκέζικη κοινωνία της δεκαετίας του ’20 και να περιγράψει με εκπληκτικό τρόπο το ανέμελο κλίμα της εποχής λίγο πριν από το Μεγάλο Κραχ. Εδώ, ο ρομαντισμός του Γκάτσμπυ θα συγκρουστεί με την πραγματικότητα και ο πρωταγωνιστής θα εγκλωβιστεί ανάμεσα στα αδιέξοδα των επιλογών του και τη ματαιότητα μιας επιφανειακής ζωής.

Και, πράγματι, ο Φιτζέραλντ διαισθάνθηκε την καταστροφή που ερχόταν. Η Aμερική θα γινόταν μία χώρα όπου θα κυριαρχούσε ο υπόκοσμος με τους δικούς του κώδικες οι οποίοι είχαν -στην πράξη- καταργήσει την έννομη τάξη και επέβαλαν τη βία, ενώ -παράλληλα- ευνοούσαν το ψέμα και την υποκρισία: Eίναι η εποχή του οικονομικού κραχ του 1929 με τις ατέλειωτες στρατιές ανέργων, την παρατεταμένη ηθική διαφθορά, την πείνα και την απελπισία που ανάγκαζε ανθρώπους να νοικιάζουν ένα δωμάτιο σε ξενοδοχείο μόνο και μόνο για να πηδήξουν απ’ το παράθυρο.

Εάν η «εποχή της τζαζ» είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί, εκείνο που την αντικατέστησε δεν ήταν η παρακμή, αλλά η απόλυτη ανομία, η γενικευμένη ανασφάλεια και η αναπόφευκτη καταστροφή. Με το «Τρυφερή είναι η νύχτα» (1934) ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας προσδίδει μία ακόμη ψηφίδα στη σκιαγράφηση της αιώνιας νύχτας μιας ολόκληρης εποχής: Αλκοολισμός, ψυχοφάρμακα, ομπρέλες στην παραλία της Pιβιέρας, ακριβά ξενοδοχεία, αλλά και αυτοκτονίες και χαμένες ψευδαισθήσεις ιδωμένες από τον κατ’ εξοχήν συγγραφέα που ενσαρκώνει ιδανικά τις τάσεις της «χαμένης γενιάς», ιχνηλατώντας -με τρόπο σπαρακτικό- τα όρια μεταξύ καλού και κακού, υγείας και αρρώστιας, αληθινού και φανταστικού, πίσω από μια φαινομενικά ανέμελη και σπάταλη ζωή.

Ένα ακόμη τραγικό παράδειγμα των δύο όψεων του Αμερικανικού Ονείρου: οι χαρές του πλούτου, της επιτυχίας και του έρωτα και η τραγωδία που είναι συνυφασμένη με τις ακρότητες και την αποτυχία. Μια ερωτική ιστορία, η οποία γίνεται ταυτόχρονα και το χρονικό της διάλυσης ενός γάμου που φαινόταν ο πιο ταιριαστός στον κόσμο. Αλλά, εδώ, τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται: οι όμορφοι είναι καταραμένοι, οι πλούσιοι είναι καταδικασμένοι στην αποτυχία και η ευτυχία είναι ένας στόχος που μοιάζει συνεχώς να απομακρύνεται.

Ώσπου έρχεται «Η Κατάρρευση» (The Crack-up), που δημοσιεύτηκε το 1936 – ένα αυτοβιογραφικό κείμενο ωμής ειλικρίνειας, όπου συνυπάρχουν ο αυτοοικτιρμός και η υπερηφάνεια. Κείμενο πικρό, που δεν του λείπει το χιούμορ όταν καταγράφει τη «σκοτεινή νύχτα της ψυχής, που είναι πάντα τρεις το πρωί, κάθε μέρα».

Η λογοτεχνία καταφέρνει και αποτυπώνει την εποχή της, και οι εποχές –με τη σειρά τους- σπρώχνουν τους ανθρώπους στις δικές τους αχαρτογράφητες κατευθύνσεις. Προς τα πού πηγαίνουμε; Μπορούμε κάπως να αντιδράσουμε; Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν γνωρίζει εάν η κόλαση απέχει μακριά από εκεί που βρίσκεται.

Στην «Κατάρρευση» κυριαρχεί η αίσθηση της χρεοκοπίας, της αποτυχίας, της απογοήτευσης, της πρόωρης ψυχικής γήρανσης, της πικρίας, της απελπισίας, αλλά και της νοσταλγίας, της απώλειας όχι του παραδείσου αλλά της πεποίθησης ότι ο επίγειος παράδεισος είναι εφικτός. 

Και πίσω από όλα αυτά, βρίσκονται η αποτυχία της ερωτικής πίστης, η εγκατάλειψη της ρομαντικής ψευδαίσθησης ότι ο έρωτας μπορεί να είναι παντοτινός, η παραίτηση απέναντι σε μια πραγματικότητα που προκαλεί μόνο θλίψη. Τελικά, τι απομένει; Τίποτα περισσότερο από τις αναμνήσεις μιας χαμένης νεότητας – μιας εποχής απατηλής, που κάποτε υπαινίχθηκε την ευτυχία…

Βιβλία στη Βιτρίνα

Ο διανοητής Φωκάς Κορέσιος, στη δύση της ζωής του και αποσυρμένος από κάθε δημοσιότητα, αποφασίζει το 2001 να ενδώσει στην πρόσκληση της σκηνοθέτριας Άσπας Παμπλέκη να κάνει ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του. Αρχίζει την αφήγηση από τα παιδικά του χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του ’30: την καταπίεση από τον φιλοφασίστα στρατιωτικό πατέρα, το αυστηρό πλαίσιο το οποίο επιβάλλει το οικογενειακό πρωτόκολλο, τον απειθή, έκλυτο εφηβικό του βίο, τη στράτευσή του στη Μεταξική Νεολαία και εν συνεχεία στις γραμμές του ΕΑΜ. Μετά την απελευθέρωση βρίσκονται, μαζί με τη γυναίκα της ζωής του, ως υπότροφοι του Γαλλικού Ινστιτούτου στο Παρίσι, όπου αναμειγνύονται με τον κύκλο των υπαρξιστών και υπερρεαλιστών και εκείνος εξελίσσεται σε μέντορα του φιλοσοφικού στοχασμού. Συνειδητά και κάτω από το βάρος των αφόρητων ενοχών του, καθιστά τη σκηνοθέτρια εξομολόγο του και της αποκαλύπτει τα βαθιά κρυμμένα μυστικά, ακόμα και τα εγκλήματά του μέχρι την κατάκτηση της κορυφής. Έτσι, τη θέτει προ του διλήμματος αν η ίδια θα υπηρετήσει την ιστορική αλήθεια ή θα συνεχίσει τα κατά συνθήκην ιστορικά ψεύδη.

Τέλη Αυγούστου, 2015. Στον απόηχο του δημοψηφίσματος, η Γαλάτεια επιστρέφει στην επαρχιακή γαλλική πόλη όπου σπουδάζει. Πίσω στη Θεσσαλονίκη, η δίδυμη αδερφή της ζει αμφισβητώντας τα όρια του κόσμου που τις περιβάλλει. Καθώς η Γαλάτεια συνειδητοποιεί πως το αγόρι της την άφησε, καλείται να κάνει τις δικές της επιλογές, μακριά από τη σκιά της αδερφής της. Πριν μετακομίσει θα γνωρίσει έναν ζωγράφο και θα αρχίσει να ποζάρει για εκείνον. Τι συμβαίνει, λοιπόν, όταν η Γαλάτεια, αναγνώστρια της Ντόρις Λέσσινγκ και της Έλσα Μοράντε, αποφασίζει να διηγηθεί η ίδια την ιστορία της, να μετατραπεί από μοντέλο σε δημιουργό και να κυνηγήσει το δικό της προσωπικό ιδανικό, αμφισβητώντας το δικαίωμα του Πυγμαλίωνα να την «πλάσει»;
Μια αφήγηση ώριμη και απολαυστική, που ακροβατεί μεταξύ λογοτεχνίας και πραγματικότητας.

Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο είναι το λαμπερό πρόσωπο του ΝΒΑ, ο πρωταγωνιστής των τελικών του 2021 και ίνδαλμα για εκατομμύρια παιδιά. Ωστόσο, χρειάστηκε να υπερπηδήσει αδιανόητα εμπόδια για να γίνει παγκόσμιο σύμβολο ελπίδας και ζωντανή ενσάρκωση του Αμερικανικού Ονείρου. Η έμπειρη δημοσιογράφος Μίριν Φέιντερ, μέσα από εκατοντάδες συνεντεύξεις που πήρε, φέρνει στο φως άγνωστες ιστορίες από τα παιδικά χρόνια του νεαρού που έλαβε το προσωνύμιο «Greek Freak»: από τις νύχτες που έζησε στριμωγμένος σε ένα κρύο δωμάτιο μαζί με τα αδέλφια του μέχρι τη βιοπάλη στους δρόμους της Αθήνας και τον ρατσισμό που αντιμετώπισε προσπαθώντας ως μικροπωλητής να ενισχύσει οικονομικά την οικογένειά του. Μια βαθιά ανθρώπινη ιστορία, με πρωταγωνιστή έναν νέο με ισχνό κορμί, που ξεκίνησε αργά στην εφηβεία να παίζει μπάσκετ στις κατώτερες κατηγορίες του ελληνικού πρωταθλήματος. Ώσπου τον ανακάλυψαν από το ΝΒΑ. Έκτοτε, η μεταμόρφωσή του, σωματική και πνευματική, υπήρξε θεαματική.

Αρχές της δεκαετίας του 1980. Η Γλασκόβη βρίσκεται σε παρακμή, οι πολιτικές της Θάτσερ έχουν βυθίσει ολόκληρες οικογένειες στην ανεργία, και όλοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να επιβιώσουν. Η Άγκνες Μπέιν είχε μεγαλύτερες προσδοκίες για τη ζωή. Ονειρεύεται πράγματα πιο σπουδαία: ένα δικό της σπίτι, μια ζωή με μεγαλύτερες πολυτέλειες, σαν εκείνες που βλέπει στα περιοδικά, οτιδήποτε θα μπορούσε να φωτίσει κάπως τη δική της γκρίζα ζωή. Προσπαθεί να διατηρήσει την αξιοπρέπειά της παραμένοντας περιποιημένη και όμορφη, αλλά τελικά καταφεύγει στο ποτό, βρίσκοντας σε αυτό ολοένα και μεγαλύτερη ανακούφιση. Όταν ο άντρας της την εγκαταλείπει, η Άγκνες και τα τρία παιδιά της θα βρεθούν σε αδιέξοδο, σε αυτή τη διαλυμένη πόλη. Και όσο εκείνη θα βουλιάζει όλο και περισσότερο στον αλκοολισμό, τα παιδιά θα αναγκαστούν να φύγουν, να σώσουν τον εαυτό τους. Ο μικρός Σάγκι όμως μένει. Και δεν σταματά ποτέ να ελπίζει. Ο Douglas Stuart με γραφή ωμή αλλά και τρυφερή, μιλάει για την ανέχεια, τις καταχρήσεις και τις διαλυμένες οικογένειες. Μέσα από το σκοτάδι, όμως, μας φανερώνει το φως, την αφοσίωση και τελικά την ελπίδα.