Τι θυμάστε από την τελευταία φορά που επισκεφτήκατε τη Σαντορίνη; Το μοναδικό φυσικό τοπίο και το μαγευτικό ηλιοβασίλεμα στην Οία προφανώς. Ο δημοφιλής προορισμός, όμως, έχει πολύ μεγαλύτερο «πλούτο» να προσφέρει σε ντόπιους και επισκέπτες. Η ιστορία και η πολιτιστική κληρονομιά του παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον, παρότι ο υψηλός αριθμός τουριστών που καταφθάνει εκεί ετησίως δεν έχει εύκολα τη δυνατότητα να τις γνωρίσει.
Έτσι, ο Λευτέρης Ζώρζος, η Αναστασία Πλατανιώτη και ο Νίκος Κορακάκης, εκφράζοντας το ενδιαφέρον τους για το νησί, αποφάσισαν να συλλέξουν και να ψηφιοποιήσουν αρχειακό υλικό που αποτυπώνει την πορεία και την εξέλιξή του μέσα στο χρόνο. «Τις τελευταίες δεκαετίες που η δόμηση έχει αυξηθεί ραγδαία και τα παλιά σπίτια ανακαινίζονται, αρκετό από αυτό το υλικό κινδύνευσε να καταλήξει στα σκουπίδια. Αναλάβαμε, λοιπόν, την πρωτοβουλία να το διασώσουμε, να το καταγράψουμε, να το μετατρέψουμε σε ψηφιακή μορφή και να το διαθέσουμε σε οποιονδήποτε επιθυμεί να το μελετήσει», αναφέρει ο κ. Ζώρζος.
Η εθελοντική αυτή προσπάθεια ξεκίνησε πριν από περίπου δέκα χρόνια με αναζήτηση σε τοπικούς φορείς, ιδιωτικές συλλογές, αλλά και αποθηκευτικούς χώρους που διέθεταν ντόπιοι στα σπίτια τους και, έτσι, τα πρώτα ευρήματα εντοπίστηκαν και αξιοποιήθηκαν. Σήμερα, το «Ψηφιακό αρχείο Θήρας» («Santorini Archive Project») όπως έχει ονομαστεί, περιέχει περισσότερες από 20.000 φωτογραφίες του νησιού από το 1866 έως το 1960, χάρτες από τον 15ο μέχρι τον 20ο αιώνα, γκραβούρες, έγγραφα, επιστολές, σχέδια, χαρακτικά, αντικείμενα, έργα τέχνης, οπτικοακουστικό υλικό, ενώ το μέγεθος και το εύρος του διαρκώς αυξάνονται.
Σαφώς, η υλοποίηση του συγκεκριμένου πρότζεκτ δεν είναι εύκολη υπόθεση. «Ένα μέρος του αρχείου βρήκαμε φυλαγμένο σε καλή κατάσταση σε ιδιωτικές συλλογές, αλλά υπήρχαν, για παράδειγμα, και έγγραφα του 19ου αιώνα μέσα σε πατάρι και καλυμμένα από χώμα και ηφαιστειακή τέφρα», περιγράφει ο κ. Ζώρζος. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η συντήρηση, η ψηφιοποίηση και η καταγραφή των ευρημάτων απαιτεί επιμονή και σχολαστική εργασία. Κρίνοντας από το αποτέλεσμα, όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αξίζει τον κόπο.
Μια Σαντορίνη πολύ διαφορετική από τη σημερινή
Η καθημερινή ζωή στο νησί, όπως αποτυπώνεται μέσα από το «Ψηφιακό αρχείο Θήρας», δεν θυμίζει σε τίποτα την παρούσα μορφή της. Τότε, οι κάτοικοι αγωνίζονταν για την κάλυψη των βασικών βιοτικών αναγκών και κύριο μέλημά τους ήταν ο βιοπορισμός. Οι άνδρες εργάζονταν στα χωράφια, γίνονταν ναυτικοί ή ασχολούνταν με το εμπόριο, ενώ οι γυναίκες αναλάμβαναν τη φροντίδα του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών. «Σε κάθε οικισμό, υπήρχαν λίγες εύπορες οικογένειες που έμεναν σε αρχοντικά σπίτια και είχαν στην κατοχή τους τα περισσότερα χωράφια και αμπέλια, ενώ οι υπόλοιπες εργάζονταν για αυτές», αφηγείται ο κ. Ζώρζος. «Η πλειονότητα των ντόπιων βρισκόταν σε δύσκολη οικονομική κατάσταση».
Παρατηρώντας τις φωτογραφίες, διακρίνονται και χαρακτηριστικά κτίσματα, που, είτε έχουν αλλάξει όψη μέχρι σήμερα, είτε δεν υπάρχουν πια: Τοπικά εργοστάσια, μικρά καταστήματα, παλιά σπίτια, νεοσύστατα ξενοδοχεία της εποχής. «Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε ο βιομηχανικός χαρακτήρας του νησιού με τις μονάδες παραγωγής προϊόντων ντομάτας και, φυσικά, τα οινοποιεία. Αρκετά από αυτά έχουν μετατραπεί σε καταλύματα πλέον», περιγράφει ο κ. Ζώρζος. «Πρόσφατα, μάλιστα, εντοπίσαμε σε μια φωτογραφία ένα παλιό κτίριο με εμφανείς ενετικές επιρροές, που έδινε την αίσθηση ότι το είχε “κλέψει” κάποιος από τη Βενετία και το είχε εγκαταστήσει στο τοπίο της Σαντορίνης. Στη συνέχεια, διαπιστώσαμε ότι το κτίριο αυτό υπάρχει ακόμη, βρίσκεται στο Ημεροβίγλι και ονομάζεται “Παρατηρητήριο”. Παρότι ζούμε στο νησί που έχει φωτογραφηθεί ίσως περισσότερο από κάθε άλλο προορισμό, εξακολουθούμε να ανακαλύπτουμε στοιχεία του που δεν είχαμε προσέξει έως τώρα».
Στις φωτογραφίες αποτυπώνονται και τα γεγονότα τα οποία σημάδεψαν τη Σαντορίνη, όπως ο σεισμός του 1956, που επέφερε ανθρώπινες απώλειες, αλλά και τεράστιες υλικές ζημιές. «Ουσιαστικά, μετά την καταστροφή το νησί ξαναχτίστηκε. Τότε ήταν που πολλοί ντόπιοι απέκτησαν δικό τους σπίτι για πρώτη φορά», αναφέρει ο κ. Ζώρζος. Ένα ακόμη σημαντικό συμβάν αποτέλεσε η προσέλευση μεγάλου αριθμού Ελλήνων και ξένων επιστημόνων από το 1866 έως το 1870 με σκοπό τη μελέτη της ηφαιστειακής δραστηριότητας. «Επισκέφθηκαν το νησί γεωλόγοι, αρχαιολόγοι, ηφαιστειολόγοι και διεξήγαγαν συστηματική έρευνα και καταγραφή, από την οποία προέκυψε μια σειρά εντυπωσιακών στοιχείων, χαρακτικών, ακόμη και έργων τέχνης, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του τόπου».
Φαντάζει αρκετά μακρινή η συγκεκριμένη εικόνα με τους επισκέπτες της Οίας στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Χαλαρή διάθεση και αναμονή πιθανότατα για το λεωφορείο και τα πρώτα «ενοικιαζόμενα» μοτοποδήλατα και βέσπες ακριβώς από πίσω (όπως φαίνεται και από την αυτοσχέδια πινακίδα αριστερά).
(© Φωτογραφία από το αρχείο Μάρκου & Μανώλη Δρόσσου)
Δημοτικό σχολείο Πύργου – καθηγητές στο κέντρο ο Αντώνης Πρέκας και ο Ιωάννης Πατινιώτης.
(©Αρχείο Εμμανουήλ Λιγνού)
Η είσοδος στην παλιά κάναβα στη σχολή του Αγίου Ιωσήφ το 2015.
(© Φωτογραφία του Αντώνη Ελευθεράκη)
Συμβιώνοντας με ένα ηφαίστειο.
(© Αρχείο Γεώργιου Βενετσάνου)
Ο Άγιος Στυλιανός στα Πάνω Φηρά.
(© Συλλογή Λ. Ζώρζου)
Παράλληλα, η «βιωματική» σχέση των κατοίκων με το ηφαίστειο (όπως την χαρακτηρίζουν οι δημιουργοί του «Ψηφιακού Αρχείου Θήρας») είναι εμφανής σε μεγάλο μέρος του υλικού που έχει συλλεχθεί και ψηφιοποιηθεί. Οι ντόπιοι από τη μία πλευρά αισθάνονταν ανησυχία και προβληματισμό για αυτή τη συνύπαρξη και, από την άλλη, την αξιοποιούσαν προκειμένου να προμηθεύονται δομικά υλικά. «Από την πρώτη κατοίκηση του νησιού, οι άνθρωποι αποφάσιζαν συνειδητά να ζήσουν επάνω σε ηφαίστειο όσο… παράλογη κι αν φαίνεται μια τέτοια απόφαση», μας λέει ο κ. Ζώρζος. «Όσον αφορά τη δόμηση, τα ηφαιστειακά υλικά, οι πέτρες, η άσπα έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό για να χτιστούν κτίρια. Ακόμη και αρκετά κτίρια της Αθήνας – ιδιαίτερα εκείνα της δεκαετίας του 1920, του ΄30 και παλαιότερα – έχουν κατασκευαστεί με τη χρήση ηφαιστειακής τέφρας. Γι’ αυτό και είχε γίνει τόσο μαζική εξόρυξη ελαφρόπετρας και άσπας από το νησί».
Στο συγκεκριμένο αρχείο δεν θα μπορούσαν να λείπουν και εικόνες από τα καλοκαίρια στη Σαντορίνη εκείνης της εποχής. Αν, για παράδειγμα, έχει κανείς την περιέργεια να δει πώς ήταν η Περίσσα το 1930, δεν έχει παρά να ρίξει μια ματιά στο αντίστοιχο υλικό. «Τότε, οι ντόπιοι είχαν ακόμη και τις αποστάσεις με πολύ διαφορετικό τρόπο στο μυαλό τους. Π.χ., η μετάβαση από τα Φηρά στη Βλυχάδα, τον Φάρο ή την Οία αποτελούσε ημερήσια εκδρομή, καθώς γινόταν συνήθως με τα πόδια ή με γαϊδουράκια».
Μεταξύ των 20.000 και πλέον φωτογραφιών που έχουν συλλεχθεί και ψηφιοποιηθεί, ο κ. Ζώρζος θεωρεί δύσκολο να ξεχωρίσει εκείνες που του έκαναν τη μεγαλύτερη εντύπωση. «Ωστόσο, φωτογραφίες που απεικονίζουν την παλιά αρχιτεκτονική του νησιού, φωτογραφίες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης για ιστορικούς και αρχαιολόγους, φωτογραφίες που αποτυπώνουν τον βαθμό στον οποίο έχει αλλάξει το τοπίο από τότε έως σήμερα, καθώς και φωτογραφίες που δείχνουν πόσο κοντά έφταναν οι άνθρωποι στο ηφαίστειο – και, μάλιστα, με εντυπωσιακή ψυχραιμία – έχουν ιδιαίτερη σημασία», επισημαίνει.
Από τις οικογενειακές ρίζες έως τη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου
Το γεγονός ότι ο 35χρονος Λευτέρης Ζώρζος αποφάσισε να ασχοληθεί με την υλοποίηση του συγκεκριμένου πρότζεκτ δεν είναι τυχαίο. Ο ίδιος κατάγεται από τη Σαντορίνη (η οικογένεια τoυ πατέρα του προέρχεται από τον Πύργο και ο παππούς του ήταν ο ράφτης του χωριού), έζησε τα μαθητικά και τα πανεπιστημιακά του χρόνια στο Λονδίνο όπου σπούδασε αρχαιολογία και, πλέον, κατοικεί μόνιμα στο δημοφιλή κυκλαδίτικο προορισμό. Με ποιο κριτήριο έλαβε αυτή την απόφαση;
«Θεωρώ ότι υπάρχει πολύ καλή ποιότητα ζωής εδώ», εξηγεί. «Έμεινα για σχεδόν 20 χρόνια στο εξωτερικό και πριν από μια δεκαετία επέστρεψα, διότι μου αρέσει να αντικρίζω αυτό το τοπίο και να βρίσκομαι σε επαφή με τη φύση. Η καθημερινότητα στη Σαντορίνη είναι όμορφη όλες τις εποχές του χρόνου, γι’ αυτό και οι μόνιμοι κάτοικοι έχουν αυξηθεί. Πριν από πέντε-δέκα χρόνια ήταν περίπου 16.000 και τώρα έχουν ξεπεράσει τις 30.000».
Σήμερα, εργάζεται στο ξενοδοχείο που διαθέτει μαζί τον αδελφό του στον Πύργο και, παράλληλα, είναι ιδιοκτήτης του παλαιοπωλείου «Crossroad». Τα προβλήματα που προκαλεί η τεράστια προσέλευση τουριστών δεν τον προβληματίζουν άραγε; «Σαφώς χρειάζεται να γίνουν βελτιώσεις στο λιμάνι, το αεροδρόμιο και το οδικό δίκτυο, δεδομένου ότι σχεδόν 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι επισκέπτονται το νησί ετησίως», απαντά. «Παρά τις δυσκολίες, όμως, οι ντόπιοι δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους για να τους εξυπηρετήσουν και, τελικά, νομίζω ότι οι περισσότεροι φεύγουν έχοντας αποκομίσει ευχάριστες εμπειρίες από τον τόπο μας».
Παράλληλα, ο ίδιος απολαμβάνει να ακούει ιστορίες παλιών Σαντορινιών. Όπως αναφέρει, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εκείνες που αφορούν τα χρόνια της Κατοχής, το σεισμό του ‘56, αλλά και τα παραδοσιακά επαγγέλματα. «Πρόσφατα, κατέγραψα μαζί με τους συνεργάτες μου την αφήγηση ολόκληρης της ζωής ενός βαρελοποιού από τον Πύργο. Μας μίλησε για την εποχή στην οποία άρχισε να ασχολείται με το συγκεκριμένο επάγγελμα, τις μεγάλες δυσκολίες που συνάντησε, τον τρόπο με τον οποίο κατάφερε να τις ξεπεράσει και, στο τέλος, μας χάρισε όλα τα εργαλεία του».
Επιπλέον, συλλέγοντας το υλικό για το «Ψηφιακό αρχείο Θήρας», ο κ. Ζώρζος είχε την ευκαιρία να μάθει πολλά πράγματα για το νησί, τα οποία προηγουμένως αγνοούσε. «Για παράδειγμα, καταφέραμε να αναγνωρίσουμε 140-150 άνδρες που κατάγονταν από τη Σαντορίνη και πολέμησαν στους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική εκστρατεία, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είχα βρει μια μικρή φωτογραφία και λίγα προσωπικά στοιχεία για τον καθένα σε κάποιο βιβλίο και, σταδιακά, συγκεντρώσαμε περισσότερες πληροφορίες. Έπειτα, διοργανώσαμε μια έκθεση με τα πορτρέτα τους, στην οποία παρευρέθηκαν και αρκετοί συγγενείς τους».
Στενό στην αγορά των Φηρών – διακρίνεται αριστερά το ραφείο του Σωστη Φυτρου.
(Συλλογή Λ. Ζώρζου)
Ο βαρελοποιός κ. Νίκος Καραμολέγκος.
Με θέα την καλντέρα στα τέλη της δεκαετίας του 1930.
(© Συλλογή Κυβέλης Μουσούρη)
Ο φάρος του Ακρωτηρίου αποτελούσε αγαπημένο προορισμό για τους Θηραίους. Εδώ, βλέπουμε «εκδρομείς» από τον Πύργο στα τέλη της δεκαετίας του 1930.
(© Συλλογή Κυβέλης Μουσούρη)
Ποδήλατο μπροστά στη φάμπρικα.
(© Συλλογή Μαρίας Νομικού)
Η πραγματική γοητεία του νησιού μέσα από μια σειρά μελλοντικών δράσεων
Στο μεταξύ, το «Ψηφιακό Αρχείο Θήρας» εμπλουτίζεται διαρκώς με νέο υλικό. Σήμερα, ένα μέρος του έχει αναρτηθεί στη σελίδα του Facebook «Santorini Archive Project», η οποία είναι προσβάσιμη σε οποιονδήποτε ενδιαφέρεται να την επισκεφθεί και να περιηγηθεί στους «θησαυρούς» της. Μελλοντικά, σχεδιάζεται να δημιουργηθεί μια ειδική διαδικτυακή πλατφόρμα όπου θα παρουσιάζονται περισσότερα από τα ψηφιακά εκθέματα, ενώ πιθανότατα θα διοργανωθούν και ορισμένες εκθέσεις σε φυσικό χώρο.
Η δημιουργία του εν λόγω αρχείου είναι σημαντική για μια σειρά από λόγους: Τη διάσωση της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού, τη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, τον εμπλουτισμό των γνώσεων των ντόπιων και των επισκεπτών, τη δυνατότητα αξιοποίησης του υλικού από ερευνητές και φοιτητές που διεξάγουν μελέτες για τον συγκεκριμένο τόπο. Ωστόσο, η δράση του κ. Ζώρζου και των συνεργατών του δεν περιορίζεται σε αυτό. Παράλληλα, διοργανώνουν αρχιτεκτονικούς περιπάτους και επισκέψεις σε παλιά αρχοντικά σπίτια του νησιού, ετοιμάζουν ένα ντοκιμαντέρ για τη ναυτική παράδοση της Οίας και σχεδιάζουν να ξεκινήσουν τη συντήρηση ενός παλιού καρνάγιου στην Καλντέρα όπου κατασκευάζονταν καΐκια για να λειτουργήσει ως εκθεσιακός χώρος ανοιχτός για το κοινό.
Συμβιώνοντας με ένα ηφαίστειο / Living with a volcano.
(©Συλλογή Μαρίας Νομικού)
Η Περίσσα τη δεκαετία του 1930.
(© Συλλογή Γεώργιου Βενετσάνου)
Βαρκάδα κοντά στον Άγιο Νικόλαο Οίας.
(© Συλλογή Λευτέρη Ζώρζου)
Άποψη της βορειοδυτικής πλευράς του φάρου της Οίας, που κατασκευάστηκε περίπου το 1889. Ο Φάρος της Οίας δυστυχώς κατεδαφίστηκε το 1969, καθώς λειτούργησε ορυχείο εξόρυξης θηραϊκής γης.
(© Αρχείο Εμμανουήλ Λιγνού)
ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΤΟΜΑΤΑΣ Δ. ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΤΟ ΜΟΝΟΛΙΘΟ
Το 1915, ο Δημήτριος Νομικός χτίζει στη Μεσσαριά μια μικρή προ-βιομηχανικού τύπου μονάδα. Το 1925, κατασκευάζει στο Μονόλιθο μια από τις πρώτες βιομηχανίες κονσερβοποίησης στα Βαλκάνια μαζί με τους Δ. Μανουδάκη και Κ. Νομικό. Το λογότυπο, που ακόμα υπάρχει στην πρόσοψη του κτιρίου, αναγράφει το όνομα του ιδιοκτήτη και την ημερομηνία «1922» σε χαρακτηριστικό ρομβοειδές σχήμα. Το 1945, ο Γεώργιος Νομικός, γιος του Δημητρού, χτίζει ένα καινούριο εργοστάσιο στη Βλυχάδα, συνεχίζοντας την κληρονομιά του πατέρα του. Τα δύο εργοστάσια παραμένουν στην κατοχή της οικογένειας μέχρι σήμερα.
(© Συλλογή Μαρίας Νομικού)
Καθώς έχουν πλέον φανερωθεί το ειλικρινές ενδιαφέρον και η αγάπη του κ. Ζώρζου για τον τόπο καταγωγής του, η συζήτηση μαζί του ολοκληρώνεται όπως ακριβώς ξεκίνησε. «Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η Σαντορίνη δεν διαθέτει μόνο φυσική ομορφιά», τονίζει για μία ακόμη φορά. «Διαθέτει και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία, την οποία αξίζει όλοι να γνωρίσουμε και, κυρίως, να μην αφήσουμε να χαθεί».
