Μπωντλαίρ / Τα άνθη του κακού: Η θεμελίωση της μοντέρνας ποίησης

Είναι ο πρώτος που έγραψε για την σύγχρονη μοναξιά, μελαγχολία, θλίψη, αμαρτία, ηδονή και οδύνη, με σκηνικό τα νοσηρά τοπία της μεγάλης πόλης. Ένας ποιητής που είδε τη ζωή -όπως κανένας άλλος μέχρι τότε- ως μία αδυσώπητη ευκαιρία. Αν και σήμερα θεωρείται -ως επί το πλείστον- ο θεμελιωτής της μοντέρνας ποίησης, ο Κάρολος Μπωντλαίρ (1821-1867) υπέστη, ουκ ολίγες φορές, δριμύτατη κριτική για την ποιητική του τέχνη.

Στην πραγματικότητα, τόσο στη ζωή όσο και στο έργο του, οι δυσχέρειες και οι κακοτοπιές φαίνονταν ως το αναπόδραστο πεπρωμένο του. Απ’ την άλλη, εκείνος έμοιαζε να ακολουθεί την προσωπική του ξεχωριστή διαδρομή με μία απαρέγκλιτη συνέπεια, σαν να υπάκουε τους άγνωστους νόμους μιας δικής του εσώτερης τροχιάς που τον πήγαινε κάπου αλλού, κάπου μακριά.

Ο Κάρολος Πιέρ Μπωντλαίρ γεννήθηκε στο Παρίσι, στις 9 Απριλίου 1821, και όλα έδειχναν ότι θα μεγάλωνε μέσα σε ένα έντονα καλλιτεχνικό περιβάλλον, αφού ο πατέρας του ήταν βαθύτατα καλλιεργημένος, αλλά και ερασιτέχνης ζωγράφος. Ο πρώιμος θάνατός του, ωστόσο, το 1827, άλλαξε τα πάντα στη ζωή του τραυματίζοντας ανεπανόρθωτα τον παιδικό ψυχισμό του.

Ένα χρόνο αργότερα, η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε, πράξη για την οποία ο Μπωντλαίρ ποτέ δεν την συγχώρεσε. Ο πατριός του ενσάρκωνε για τον ποιητή όλα όσα στέκονταν ανάμεσά σε αυτόν και σε ό,τι αγαπούσε: την μητέρα του, τα όνειρά του και λίγο αργότερα την τέχνη. Στο μεταξύ, τα πρώιμα σημάδια μιας ιδιαίτερης προσωπικότητας είναι πλέον έκδηλα: ο Μπωντλαίρ -μαθητής ακόμα- νιώθει δυστυχισμένος καθώς αντιλαμβάνεται τη μοναχική του υπόσταση – κάτι που αποτυπώνεται στα πρώτα του θλιμμένα ποιήματα.

Μερικά χρόνια αργότερα, δηλώνει στους έντρομους γονείς του ότι δεν θα πάει στο διπλωματικό σώμα όπως επιθυμούσαν, για να ακολουθήσει την κλίση του: την λογοτεχνία. Έτσι, ο Μπωντλαίρ -δεκαοκτώ χρονών, πια- αποφασίζει να ζήσει ενάντια στις παραδοσιακές οικογενειακές αστικές αξίες: Μία τεταμένη και σκοτεινή περίοδος ασωτίας, καταχρήσεων και έντονων εμπειριών είχε μόλις ξεκινήσει. Είναι σε αυτήν την εποχή της ζωής του που θα πλανηθεί μέσα στο νυχτερινό Παρίσι των σκοτεινών καταγωγίων και καμπαρέ- για την ακρίβεια, θα αλητέψει στα στενά του Καρτιέ Λατέν, αποκτώντας μία μόνιμη σχέση με το ποτό.

Παράλληλα, υιοθετεί τη συμπεριφορά του δανδή: πρωτοτυπία, κομψότητα, ενδυματολογική εκζήτηση και -πάνω απ’ όλα- διάθεση να προκαλέσει. Συχνάζει σε κύκλους «διεφθαρμένων μποέμηδων» που κολακεύουν τη διάθεσή του να σκανδαλίσει και ικανοποιούν την περιέργειά του για κάθε τι που είναι παράδοξο. Μάλιστα, το 1841, κάνει δεσμό με μία νεαρή Εβραία πόρνη, γεγονός ασύλληπτα σκανδαλώδες για την εποχή.

Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τον Θεόφιλο Γκωτιέ και τον Σαιντ-Μπεβ, των οποίων την επίδραση στην ποίηση υφίσταται από καιρό, γράφει πολλά ποιήματα τα οποία αρκείται να διαβάζει στους φίλους του και συνδέεται ερωτικά με την ηθοποιό Ζαν Ντιβάλ, τη «Μαύρη Αφροδίτη», που έμελλε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για ορισμένα από τα σημαντικότερα ποιήματά του. Μία καταστροφική, ηλεκτρισμένη και γεμάτη παλινωδίες σχέση εξάρτησης και πάθους που θα διαρκούσε μέχρι τέλους.

Πάντως, αν και -εκ πρώτης όψεως- ο Μπωντλαίρ φαινόταν να απολαμβάνει τις επιλογές του, είχε μια ασυνήθιστα χαμηλή αυτοεκτίμηση, μία αυτοκαταστροφική μανία που ερωτοτροπούσε με την εκμηδένιση. Στα επόμενα χρόνια, μεταφράζει συστηματικά ποιήματα και διηγήματα του Εντγκαρ Αλλαν Πόε. Στην ουσία, με αυτές τις ιστορικές μεταφράσεις συστήνει στην Ευρώπη τον εν πολλοίς συγγενικό του Πόε, στου οποίου τα επιτεύγματα έβλεπε να δικαιώνονται οι δικές του απόπειρες.

Ώσπου, στις 25 Ιουνίου 1857, έπειτα από πολυετή κυοφορία εκδίδονται τα «Ανθη του Κακού», μία συλλογή που θα άλλαζε τη ροή της μοντέρνας ποίησης ανοίγοντας δρόμο για τους συμβολιστές, τον Ρεμπώ, τον Μαλλαρμέ και αργότερα τον Βαλλερύ. Με αυτά τα ποιήματα ο Μπωντλαίρ γίνεται ο πρώτος τραγικά ενδοσκοπούμενος ποιητής, εκείνος που παρουσίασε, πολλαπλασιάζοντας τον εαυτό του, τη σύγχρονη ανθρωπότητα της αμαρτίας, της θλίψης, της οδύνης, της μοντέρνας μητρόπολης: Ηδονή και παράπτωμα, πνευματική εκλέπτυνση και πόνος, αισθηματισμός και ανία, μαύρη μοναξιά και μελαγχολία μέσα στο θόρυβο και τις καθημερινές αλλαγές – αυτά είναι τα καινούργια στοιχεία που θα αποτελέσουν το συνθετικό απόσταγμα της τέχνης του.

Για να το καταφέρει αυτό, εξηγεί στις «Αποκαλύψεις για τον Κάρολο Μπωντλαίρ» ο Θεόφιλος Γκωτιέ, «χρειάστηκε ο ποιητής να συνθέσει μόνος του μια γλώσσα, έναν ρυθμό και μια παλέτα. Ήξερε να βρίσκει αυτές τις νοσηρά πλούσιες αποχρώσεις τής -λιγότερο η περισσότερο προχωρημένης- σήψης, αυτά τα κιτρινισμένα λευκά, τα μολυβί γκρίζα της μολυσμένης ομίχλης, τα δηλητηριασμένα και μεταλλικά πράσινα του χαλκού, τα μαύρα του καπνού που διαλύει η βροχή, τα ξαναβρασμένα και καψαλισμένα μέσα στα καζάνια της κόλασης κατράμια και όλη αυτή την γκάμα των αγριεμένων χρωμάτων που αντιστοιχούν στο φθινόπωρο, στη δύση του ήλιου και την έσχατη ώρα των πολιτισμών».

Και, ακόμη, ο Μπωντλαίρ έδωσε το στίγμα όλης της σύγχρονης ευαισθησίας, είδε στη θέση της φύσης την πυκνοκατοικημένη μεγαλούπολη, στη θέση της ηθικής και των ιδανικών την υποβλητική μορφή του κακού σε όλες του τις εκφάνσεις, ενώ τοποθέτησε στην κεντρική σκηνή έναν ολόκληρο κόσμο του περιθωρίου. Και -εν τέλει- αποτύπωσε, με εντυπωσιακή διαύγεια, το σπαρασσόμενο εσωτερικό του τοπίο σε αντιστοιχία πάντα με τον πνιγηρό αστικό περίγυρο.

Όσο για τα «Άνθη του κακού – Παρισινοί πίνακες- τα απαγορευμένα ποιήματα» σε ικανή μετάφραση του Ερρίκου Σοφρά, είναι μία ιδιαίτερα κομψή, δίγλωσση  έκδοση που περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ποιητικές συνθέσεις (οι περισσότερες με τολμηρό ερωτικό περιεχόμενο) που είχαν αποκλειστεί αρχικά – επειδή σκανδάλιζαν τα «χρηστά ήθη» της εποχής. Και μας  προσφέρει απλόχερα, μερικά από τα πιο ευφάνταστα, παράξενα και επικίνδυνα γοητευτικά άνθη του κακού…

Βιβλία στη Βιτρίνα

Μια γιαγιά που συνομιλεί με ένα ΑΤΜ, μια κυρία που αγαπά τα σκυλιά και τις επώνυμες τσάντες, μια άλλη κυρία που οργανώνει γεύματα αγάπης για απρόθυμους ανέργους, ο θρύλος ενός τραγουδιστή των τρένων, μια ηθοποιός της «εισόδου με προαιρετική συνεισφορά», ένας Έκτορας που ποτέ δεν πολέμησε στην Τροία, ένα κορίτσι που παίζει το «Χασαπάκι» του Βαμβακάρη στο σαξόφωνο. Πρόσωπα της Αθήνας, επεισόδια της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, καταστάσεις και σκηνές της καθημερινής ζωής, αποτυπώματα που άφησε η κρίση σε διαφορετικές γενιές. Διηγήματα που μαζί με τις παρένθετες ιστορίες τους μπορούν να ιδωθούν και σαν μυθιστόρημα με λυμένα φύλλα, καθώς κάποιοι ήρωες επανέρχονται, ενώ κύκλοι ανοίγουν, κλείνουν ή μένουν μισάνοιχτοι αφήνοντας ίσως χώρο για λίγη ελπίδα.

Ήταν και οι δύο Εβραίοι. Τα βιβλία τους κάηκαν από τους Ναζί στο Αουτονταφέ το 1933. Οι δύο συγγραφείς, ο Στέφαν Τσβάιχ και ο Γιόζεφ Ροτ, διατήρησαν αλληλογραφία σπάνιας δύναμης από το 1927 ως το 1938, σε μια Ευρώπη στη δίνη των ταραχών, στα πρόθυρα του πολέμου, με την άνοδο του ναζισμού και τη συνακόλουθη εξορία. Τα γράμματά τους άλλοτε αφορούν την προσωπική τους ζωή και άλλοτε τη δημόσια, άλλοτε είναι γεμάτα επιπλήξεις και άλλοτε είναι γράμματα συμφιλίωσης. Δεν παύουν όμως να αντανακλούν την πραγματικότητα της εποχής τους όσο και την ισχυρή φιλία τους, που τίποτε δεν την πτόησε. Η αλληλογραφία τους είναι ένα θαυμάσιο ντοκουμέντο αυτής της κομβικής εποχής στην παγκόσμια ιστορία και διαβάζεται σαν μυθιστόρημα, με τις εντάσεις της, τα απρόοπτά της, τη δική τους κάθε φορά αλήθεια, σύνθετη και συνάμα τραγική.

Παρίσι, 1792. Η Γαλλική Επανάσταση στο αποκορύφωμά της. Με εντολή της Εθνοσυνέλευσης, οι αστρονόμοι Ντελάμπρ και Μεσέν αναλαμβάνουν να υπολογίσουν την ακριβή απόσταση ανάμεσα σε δύο πόλεις: τη Δουνκέρκη στον βορρά και τη Βαρκελώνη στον νότο. Απώτερος σκοπός αυτής της αποστολής είναι ο προσδιορισμός του μήκους του πρότυπου μέτρου και η καθιέρωση μιας νέας οικουμενικής μονάδας μέτρησης – «για όλους τους ανθρώπους, για όλες της εποχές», όπως διεκήρυττε ο Κοντορσέ. Το ταξίδι των δύο αστρονόμων πολύ γρήγορα μετατρέπεται σε περιπέτεια. Οι Ντελάμπρ και Μεσέν διασχίζουν δυσπρόσιτες και αφιλόξενες περιοχές και αντιμετωπίζουν κάθε λογής κινδύνους. Στην πορεία, ο Ντελάμπρ πέφτει σε δυσμένεια από την Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας, ενώ ο Μεσέν συλλαμβάνεται, φυλακίζεται στην Ισπανία και αργότερα εξορίζεται στην Ιταλία. Στη διάρκεια της απομόνωσής του ξαναζεί νοερά τα γεγονότα. Μια σκέψη τον βασανίζει: η πιθανότητα να έχει κάνει λάθος στις μετρήσεις του. Από τον συγγραφέα του μπεστ σέλερ «Το θεώρημα του παπαγάλου».

Σε ένα διαμέρισμα στον τρίτο όροφο μιας αθηναϊκής πολυκατοικίας, τρεις ένοικοι αφήνουν το αποτύπωμά τους στα χρόνια της κρίσης. Η Ήβη κυνηγώντας το όνειρο, μακριά από την επαρχιακή πόλη της, καταλήγει δέσμια των διαθέσεων ενός σκοτεινού ανθρώπου. Ο Θοδωρής, στο απόγειο της κοινωνικής καταξίωσης, βρίσκεται ποδοπατημένος από το τσουνάμι των οικονομικών εξελίξεων. Η Θάλεια, προδομένη από τον πρώτο και μοναδικό έρωτά της, επιλέγει να κρυφτεί μες στα σκουπίδια των επιθυμιών της, μέχρι τα βαθιά γεράματα. Το τρίτο λάθος έρχεται να ενώσει τις μοίρες τους. Ένα μυθιστόρημα για τις σκιερές και τις φωτεινές ψυχές, για τη δύναμη της θέλησης και την αδυναμία της βούλησης.