«Με τη Σάρα Κέιν μου συμβαίνει το εξής: είναι σα να είναι μια γνωστή μου. Όταν διάβασα τα κείμενά της δεν αισθάνθηκα ότι είναι άλλης γενιάς -γιατί εγώ ανήκω στην προηγούμενη. Γιατί εμπεριέχει το προηγούμενο, δεν είναι στη λήθη τα γραπτά της, έχει επιρροές και από μουσικές και από τη λογοτεχνία των προηγούμενων γενιών. Είναι από τους ανθρώπους που δεν τους καταλαβαίνει η εποχή τους. Με ένα τρόπο ταυτίζομαι. Τα γραπτά της δηλαδή είναι σαν να συναντούνται με τις σκέψεις μου, που δεν έχουν γίνει γραπτά», εξομολογείται η Αντζελα Μπρούσκου.
«Η Σάρα Κέιν είναι της γενιάς μου, αν ζούσε θα ήμασταν σχεδόν συνομήλικες. Είμαστε παιδιά των ‘90s, της αυταπάτης, και παιδιά που ζήσαμε για πρώτη φορά μέσα από τις τηλεοράσεις μας τους πολέμους», συνεχίζει η Παρθενόπη Μπουζούρη. “Όλοι δηλώνουν συγκλονισμένοι. Κάθε βδομάδα από ένα συγκλονισμένο βλέπω και ακούω. Όμως η λέξη συγκλονισμός εμπεριέχει και τον κλονισμό. Που σημαίνει ότι γυρνώντας σπίτι σου θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο. Ε, η ΣάραΚέιν με συγκλόνισε και με έκανε άλλο άνθρωπο. Το 4.48 όταν το διάβασα συγκλονίστηκα. Κλονίστηκα πραγματικά και έπρεπε να σκεφτώ πώς θα ανασυστήσω τον εαυτό μου. Αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που μετά από 3 χρόνια θέλω να γυρίσω σ’αυτό το συγκλονιστικό κείμενο, γιατί έχω ανάγκη και σήμερα να κλονιστώ ».
Άντζελα και Παρθενόπη, σκηνοθέτιδα και ηθοποιός ενώνουν τις δυνάμεις τους για να ανεβάσουν τρία ακριβώς χρόνια μετά ξανά την παράσταση-ορόσημο του Ψύχωση 4.47, του κύκνειου άσματος της Κέιν στο Θησείον (από 27 Απριλίου). Όσοι είχανε δει την πρώτη παράσταση στο bios γνωρίζουν πως είναι μέχρι στιγμής το πιο ανατριχιαστικό ελληνικό ανέβασμα δείγματος της in-yer-face-theatre δραματουργίας. Mια γροθιά. Το αντέχουμε;
«Νομίζω ότι ειδικά το 4.47 επανέρχεται σαν προφητικό», προσθέτει η Μπρούσκου στη θορυβώδη ηλιόλουστη Σαρρή, λίγο προτού κατευθυνθεί προς την πρόβα της. «Η Σάρα Κέιν είναι σαν μια προφήτισσα, και με την αρχαία και με τη σημερινή έννοια. Στην εποχή της θεωρείται τρελή, ανυπόληπτη, παρίας. Ακόμα και η ιατρική ψάχνει πώς είναι ένας άνθρωπος άρρωστος σε ένα παραλήρημα, που βλέπει το μέλλον. Αυτό όμως είναι η βακχεία».
Θέλει να μου εξηγήσει γιατί το έργο της Κέιν είναι οικουμενικό και σπάει το φράγμα του χρόνου: «Μέσα από το ιδιωτικό πηγαίνει στο δημόσιο, μιλώντας για μια γενικότερη ψύχωση, που οδηγεί στον πόλεμο, για την ψύχωση της οικογένειας, την ψύχωση του κράτους, την ψύχωση του πολίτη, την ψύχωση των σχέσεων, την ψύχωση του έρωτα, της ιατρικής, της χημείας, όπου όλα ιατρικοποιούνται ή φυλακίζονται. Οι πρόσφυγες… Από το Άουσβιτς μέχρι αυτό που συμβαίνει σήμερα. Γιατί η ανθρωπότητα ζει ένα μεγάλο Αουσβιτς και το ανθρώπινο σώμα έχει χάσει τη σημασία του, μετράμε πτώματα. Όλα αυτά υπάρχουνε μέσα στο κείμενο της Σάρα Κέιν. Και η βία που ασκεί ο άνθρωπος στον άνθρωπο μέσα από το σώμα του. Το έργο και στις επόμενες εποχές θα είναι πάντα δυστυχώς σύγχρονο.»
Η Παρθενόπη Μπουζούρη, που οι λέξεις «ρεσιτάλ ερμηνείας» χάνουν το νόημά τους με αυτό που βιώνεις αντιμέτωπός της ο θεατής, θεωρεί την Ψύχωση «κλασικό κείμενο, Μπέκετ, Σαίξπηρ είναι από τα έργα που θα ανεβαίνουν ξανά και ξανά. Μπορεί να ανήκει στο τέλος 20ου αιώνα αλλά είναι το πρώτο του 21ου. Καταπιάνεται ήδη με τη συνθήκη της ψύχωσης που ζούμε ομαδικά. ‘Εχουμε αρχίσει να έχουμε ομαδικές παραισθήσεις. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τι είναι πραγματικό, τι είναι φανταστικό και τι μας φταίει και, από την άλλη, υπάρχει μια τεράστια χειραγώγηση της κοινωνίας».
Η Μπρούσκου θυμάται το ερώτημα-κλειδί που θέτει ο γιατρός, τον οποίο υποδύεται, στο έργο: «Και ποιον κατηγορείς εσύ;». Για να λάβει την απάντηση: «Τον εαυτό μου». «Δηλαδή, σήμερα το άτομο ενοχοποιείται πάρα πολύ», σχολιάζει η σκηνοθέτις. «Παίρνει όλη την ενοχή επάνω του για καταστάσεις που δεν είναι υπεύθυνος. Από εκεί ξεκινά η ψύχωση. Δεν ξέρεις πώς να βοηθήσεις από τους πρόσφυγες μέχρι τα αδέσποτα ζώα και τις γυναίκες trafficking, δεν ξέρεις πώς να ζήσεις σε αυτό τον κόσμο. Γι’αυτό κάποια στιγμή η ηρωίδα λέει “Εγώ σκότωσα τους Άραβες”. Αυτό το κομμάτι του έργου είναι το πιο σύγχρονο κείμενο της εποχής μας».
Η σκηνοθέτης Άντζελα Μπρούσκου, όρθια και η ηθοποιός Παρθενόπη Μπουζούρη.
«Η πρόθεση της Σάρα Κέιν είναι να μιλήσει για το σώμα σε κατάσταση ευαλωτότητας για τα σώματα χωρίς σημασία. Τα σώματα σε κατάσταση ευαλωτότητας γύρω μας πληθαίνουν. Δεν είμαστε ικανοί να μπούμε στη θέση τους».
Το ίδιο ακριβώς πράγμα για τα σώματα λέει και η Τζούντιθ Μπάτλερ.
Π.Μ: Ακριβώς. Να ξαναγυρίσουμε λοιπόν στο queer, γιατί ο άνθρωπος που φοράει την ταμπέλα της ψυχικής ασθένειας είναι queer, όπως και ο μετανάστης queer είναι. Μιλάμε για σώματα ευάλωτα που δεν σου ανήκουν πια.
Αναζητείται μια Σάρα Κέιν σήμερα, η νέα Σάρα Κέιν;
Α.Μ: Απόλυτα. Η Σάρα Κέιν δεν φοβότανε να εκτεθεί, να δηλώσει πόσο θέλει να αγαπήσει, να αγαπηθεί. ‘Ηταν ένα πρόσωπο εκτεθειμένο. Αυτό το πράγμα σήμερα λείπει. ‘Ολοι προσέχουν, θέλουν να είναι έξυπνοι, πιο έξυπνοι από τους άλλους, προσέχουν πάρα πολύ τη συμπεριφορά τους. Πάθος για τη ζωή δεν υπάρχει πια, είναι ξενέρωτα τα πράγματα. Νομίζει κανείς ότι αν εκθέσει συναισθήματα θα πέσουν οι μετοχές του, ότι είναι κάτι μπανάλ. Η προτεραιότητά μας είναι να είμαστε ευφυείς και πετυχημένοι.
Π.Μ.: Σήμερα ζούμε το in-yer-facebook theatre ενώ η Σάρα Κέιν έκανε in-yer-face theatre. Πριν προλάβουμε να κάνουμε κάτι, η επικοινωνία, η προβολή του είναι η προτεραιότητα και έτσι προβάλλεται μόνο η γεμάτη πλατεία κι όχι η σκηνή.
Α.Μ.: Και στην Επίδαυρο πια φωτογραφίζονται οι κερκίδες. Είναι αρένα λίγο το πράγμα. Γυρίσαμε λίγο στο «Αρτος και Θεάματα». Γι’αυτό υπάρχει και το Survivor. Έχει πάει πια εκεί το πράγμα.
Η ηθοποιός Παρθενόπη Μπουζούρη, Αθήνα.
Η κατάσταση στο θέατρο έχει γίνει survivor;
Α.Μ.: Θα μπορούσα να την περιγράψω σαν ένα πελώριο τσουνάμι, ένα μεγάλο κύμα που παρασύρει τα πάντα, από έπιπλα, κρεβάτια ,τραπέζια , παιδιά, ανθρώπους , δέντρα, και κάποιοι μπορεί να βρουν κανένα βουναλάκι, ένα ύψωμα για να γραπωθούν, φέροντας μαζί τους και τα πτώματα όμως.
Αυτή η περιγραφή αφορά το θέατρο ή την κοινωνία;
Α.Μ.: Αφορά και το θέατρο και την κοινωνία. Είναι μια κατάσταση μανίας αλλά χωρίς σκοπό. Γιατί όλοι θέλουνε να εκφραστούν, και το θέατρο είναι ένα μέσο γι’αυτό. Έτσι όμως χάνεται ως τέχνη, γιατί δεν έχουμε χρόνο ούτε για έρευναμ ούτε για να δουλέψουμε τα μέσα μας. Ο καθένας που υπάρχει είναι ένα ντοκουμέντο, και νομίζουμε ότι αυτό φτάνει για να βγει στη σκηνή και να να πει «είμαι εγώ». Αλλά όταν το έκανε ο Καστελούτσι αυτό είχε βάλει 40 σκύλους να του επιτίθενται!
Περιγράφετε μια κατάσταση άκρως ναρκισιστική.
Α.Μ.: Μιλάμε για κοντέινερ ναρκισισμού. Παντού.
Το θέατρο υπάρχει και ζει όμως μέσα σε ένα πλαίσιο. Κι αυτό είναι το διαρκές θρίλερ της αξιολόγησης, τα ανηλεή νέα πακετάκια μέτρων που καταφθάνουν. Χωρίς να ξέρει τι της ξημερώνει, η νεοελληνική κοινωνία, το κοινό της θεατρικής πράξης, πώς αντιδρά;
Α.Μ.: Δεν θέλω να γενικεύω. Αλλά νομίζω έχουμε αφήσει τα πράγματα στην τύχη τους, δηλαδή δεν μπορούμε να εξεγερθούμε.
Ποια είναι τα αίτια; Γιατί να επικρατεί μια τόσο εκκωφαντική σιωπή αυτό το διάστημα;
Α.Μ.: Έχουμε λοβοτομηθεί κοινωνικά. Υπάρχει φόβος, και γι’αυτό η ξενοφοβία κι ο ρατσισμός έχουν φτάσει σε τέτοια μεγάλα ύψη.Έχει περιχαρακωθεί ο καθένας στο δικό του, έχουμε γίνει πάρα πολύ ανταγωνιστικοί, ακόμη κι αν δεν το λέμε, δεν υπάρχουν συλλογικότητες. Είναι πολύ θλιβερό. Υπάρχουν βεβαίως άνθρωποι που αγωνίζονται, χωρίς χρήματα, χωρίς σπόνσορες και κάνουν ό,τι μπορεί μέχρι να πέσουν κάτω. Εμείς κουβαλάμε σκηνικά και καλώδια ακόμα! Χαίρομαι όμως γιατί μπορώ να το κάνω ακόμα!Οπότε μάλλον αισθάνομαι σα να έχουνε κουραστεί οι άνθρωποι, δεν πιστεύουν ότι μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, αυτό είναι μια πολύ συνήθης άμυνα. «Εγώ θα το κάνω; Κάτι θα γίνει!». Έχουμε πέσει σε μια μοιρολατρία, ότι θα αλλάξουν τα πράγματα από μόνα τους.
Π.Μ.: Είχαμε μια συζήτηση σήμερα με την Άντζελα, μιλώντας για τα παιδιά που ξεκινούν να κάνουν θέατρο. Αυτά τα παιδιά πρέπει να παραδεχτούν ότι θα δουλέψουνε και 4 και 5 και 7 χρόνια σε παραγωγές που δεν θα πάρουν μία.
Α.Μ.: Άρα κάτι δεν πάει καλά!
Π.Μ.: Κάποιοι αποκλείουν τον εαυτό τους από αυτό, γιατί πρέπει να δουλεύουν για να ζουν.
Στην Ελλάδα του ’17 έχει γίνει κοινή παραδοχή ότι οι ηθοποιοί δεν βιοπορίζονται απ΄το θέατρο. Πώς ζουν;
Α.Μ.: Νομίζω πρέπει να ρωτήσουμε καθένα ξεχωριστά πώς ζει, γιατί καθένας είναι μια περίπτωση ξεχωριστή. Πάντως το σίγουρο είναι ότι δεν μπορείς να ζήσεις απο τη δουλειά σου.
Φέτος δεν βρίσκεστε ούτε στο Εθνικό ούτε στο Φεστιβάλ. Ξαναγίνατε ελεύθερος αλεξιπτωτιστής. Συμπτωματικό;
Α.Μ.: Κι εγώ αναρωτιέμαι τις νύχτες. Δεν ξέρω τι έχει συμβεί. Εγώ μπορώ να πω για τον εαυτό μου μόνο ότι δουλεύω 30 και πλέον χρόνια και χωρίς χρήματα και με ομάδες και με ελάχιστες επιχορηγήσεις, δηλαδή πάντα η κρίση υπήρχε στη δουλειά μας. Πίστευα όμως ότι όταν φτάσεις σε ένα σημείο αναγνώρισης, γιατί όντως αναγνωρίστηκε η δουλειά μου, θα μπορούσα να συνεχίσω, να έχω παραγωγές και να είμαι κι εγώ χρήσιμη σε αυτή την κοινωνία, όπως λένε. Αντ’ αυτού βλέπω ότι κάθε φορά που αλλάζει κάτι, αλλάζουν τα πρόσωπα και τα πράγματα, ξανασυσπειρώνεται ένας κύκλος ανθρώπων γύρω μοιραία και οι άλλοι μένουν απέξω. Αυτό δεν είναι σωστό. Γιατί εγώ δεν άλλαξα. Ίδια είμαι. Ούτε ήμασταν με κάποια κυβέρνηση. Δεν είμαστε κομματικά πρόσωπα. Ίσως κι εγώ ως προσωπικότητα δυσαρεστήσει. Ίσως δεν έχω την παρουσία που κοινωνικά θα έπρεπε να έχω.
Θα έπρεπε να είστε πιο κοσμική, εννοείτε;
Α.Μ:Μάλλον θα έπρεπε να είμαι πιο κοσμική, να είμαι πιο cool, ας πούμε.
Όλα τα πόστα του πολιτισμού έχουν καταληφθεί από ανθρώπους της γενιάς σας, πάντως.
Α.Μ.: Σίγουρα. Εγώ δεν ήμουνα όμως ποτέ στο πάνελ! Αλλά μου κάνει εντύπωση που πρέπει να ξανασυστήνομαι από την αρχή!Να πρέπει να πάρω τηλέφωνο και να πω «ξέρετε είμαι η Αντζελα Μπρούσκου και έχω αυτά τα εμπορεύματα , τα θέλετε; Είμαι πλασιέ.» Και θα μου πουνε «φέτος δεν είναι η χρονιά σας». Είναι σαν αστρολογικό. Είμαστε στον ανάδρομο Ερμή, τώρα είναι η Αφροδίτη. Mπορεί και να είναι αστρολογικό το θέμα και να μην φταίει κανείς. Δεν αισθάνομαι παραπονεμένη ή πικραμένη. Απλώς, σε 30 χρόνια δουλειάς δεν βάζεις ένα Χ. Δεν μπορείς μετά από 3 δεκαετίες σε λίστα αναμονής.
Κάνατε πρόσφατα ένα κάλεσμα σε ανθρώπους του χώρου σας, προκειμένου να συσπειρωθείτε σε μια συλλογικότητα που θα παίρνει αποφάσεις για τον κλάδο. Μια πρώτη αναπάντεχη συσπείρωση είχε γίνει με την επεισοδιακή άφιξη του Γιαν Φαμπρ, στο Θέατρο Σφενδόνη, αλλά ξεθύμανε.
Α.Μ.: Η ιδέα είναι να γίνει ένα δίκτυο επικοινωνίας των καλλιτεχνών, αλλά και με το κοινό,γιατί το κοινο μας δεν μας ξέρει. Είναι κάπως σχιζοφρενικό. Την μια μέρα μπορεί να γεμίσει το θέατρο , την επομένη να είναι άδειο. Πιστεύω, πρέπει καθένας να μπορεί να βρει το κοινό του, να παρουσιάζεται η δουλειά του κι όχι να βράζουμε όλοι σε ένα καζάνι. Δεν μπορούμε να λειτουργούμε μόνο με αστεράκια, καρδούλες κι αρκουδάκια. Με σήματα, τελείες και παύλες. Δεν είμαστε κουκκίδες. Γιατί ανεβάζουμε το έργο, ποιος είναι ο συγγραφέας; Πρέπει να μυήσουμε το κοινό μας, γιατί αυτή τη στιγμή ένας πολτός έχουμε γίνει όλοι.
Άντζελα Μπρούσκου, Αθήνα, Απρίλιος 2017
Έχετε κάνει το επόμενο βήμα για αυτό το δίκτυο;
Π.Μ.: Ναι.’Εχουμε βάλει μπροστά για τη δημιουργία του under construction, ενός καινούριου δικτύου επικοινωνίας. Θα μιλήσω με μια μεταφορά από την αγροτική οικονομία , την πρώτη μου σπουδή. Αν θέλεις ένα προϊόν, παρόλο που η τέχνη δεν είναι ακριβώς προϊόν, είναι αγαθό, με κεφάλαιο τους ανθρώπους, να φτάσει στον αποδέκτη πρέπει να περάσει από δεκάδες ενδιάμεσους μεσάζοντες που απορροφούν χρήματα . Και πρέπει να βρεις το κεφάλαιο να πληρώσεις την επικοινωνία, γιατί αλλιώς η δουλειά σου μένει στο βαθύ πηγάδι της αφάνειας.
Α.Μ.: Και πρέπει να ρίχνεις το μπουκάλι με το μήνυμα στη θάλασσα.
Π.Μ.: Θεωρώ μια από τις μεγαλύτερες παθογένειες της ελληνικής κονωνίας την αναξιοκρατία.. Είναι ένα πρόβλημα. Άνθρωποι με προσόντα έχουν μείνει εκτός και τις θέσεις τις καταλαμβάνουν άνθρωποι χωρίς προσόντα. Δεν έχει σημασία τι ξέρεις αλλά ποιον ξέρεις ξέρεις . Γι’αυτό αυτή τη στιγμή μεταναστεύουν μυαλά.
Θα μεταναστεύατε εσείς;
Α.Μ.: Αν ήμουνα πιο νέα θα έφευγα. Αμα δεν μπορώ να ζω απ΄τη δουλειά ή να ζω τυχαία; Δεν μπορούμε να ζούμε περιστασιακά. Αυτό πρέπει να σταματήσει και να υπάρχει ένας σεβασμός και προς τους καλλιτέχνες. Όχι! Και αυτή τη στιγμή θα ήθελα να φύγω από τη χώρα όπου υπάρχουν 2500 άνθρωποι διορισμένοι με πλαστά πτυχεία και χιλιάδες δεκάδες ικανοί ταλαντούχοι πτυχειούχοι άνεργοι. Δεν μιλώ μόνο για το θέατρο. Αλλά φοβόμαστε να παρθούν αποφάσεις που να ανοίξουν τα θέματα. ‘Ολοι, και στη Documenta, μιλάμε για αυτονομία, για να πάρουμε τα πράγματα εμείς στα χέρια μας. Γιατί οι αλλαγές μόνο μέσα από συλλογικότητες θα γίνουν κι όχι από το κράτος. Εμείς πρέπει να δείξουμε στο κράτος ότι υπάρχουμε και να διεκδικήσουμε πράγματα. Αυτό το δίκτυο καλλιτεχνών που θα αφορά όλα τα θέματα της τέχνης και της δουλειάς μας θα γίνει ένας τόπος διεκδίκησης.
Π.Μ.: Δυστυχώς, όμως,από την ελληνική κοινωνία, που κοιμάται, λείπει η αυτοπεποίθηση. Αυτό έχει χτυπηθεί στη ρίζα. Κινήσεις σαν αυτές που κάναμε για το δίκτυο, αν γίνονταν στην Ευρώπη, πέντε άνθρωποι να μαζεύονταν γύρο από ένα τραπέζι, θα συνέβαινε αμέσως. ‘Εχουν την αυτοπεποίθηση να συμβεί.
Α.Μ.: Μπορεί μαζί με το site, να βγει ένα έντυπο αύριο, να φτιαχτεί ένα ραδιόφωνο. Μπορεί αν θέλουμε. Δεν θα γίνει για να αντικαταστήσει το freepreess ή το εβδομαδιαίο περιοδικό της πόλης, αλλά για να ξαναβρούμε την καλλιτεχνική μας ταυτότητα, γιατί αυτό λείπει από την τέχνη. Δεν υπάρχει τέχνη, υπάρχουν μόνο κράχτες. Λυπάμαι, αλλά η τέχνη έχει αποπολιτικοποιηθεί. Ξέρω ότι ακούγεται ουτοπικό και είναι, αλλά εντάξει, κάπου υπάρχει η Αμερική και πρέπει να πάμε να την ανακαλύψουμε.
Π.Μ.: Στο δίκτυο αυτό οραματίζομαι να υπάρχει ένας διάλογος με τα έργα τέχνης και το κοινό. Εγώ δεν τη φοβάμαι τη λέξη ουτοπία. ‘Εχουμε πήξει στο ρεαλισμό. Θέλω ουτοπία, μαγεία και ιδεαλισμό. Βλέπω έναν άδειο χώρο και ξέρω ότι μπορώ να χτίσω μέσα ένα σπίτι. Αυτό το ρομαντισμό, αυτό τοn ιδεαλισμό τον έχει χάσει η ελληνική κοινωνία. ‘Εχει σταματήσει να ονειρεύεται.
