Οι «Λέξεις» του Σαρτρ είναι ένα αριστουργηματικό αυτοβιογραφικό αφήγημα

Κατάφερνε όσο ελάχιστοι να ισορροπεί θαυμαστά ανάμεσα στην απαράμιλλη στοχαστική του δύναμη και την ιδιοφυή λογοτεχνική του ευχέρεια. Ο λόγος για τον γνωστότερο εκπρόσωπο του υπαρξισμού Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905- 1980) του οποίου το λογοτεχνικό και θεατρικό έργο συναγωνίζεται σε αξία τις εξαιρετικής σημασίας φιλοσοφικές πραγματείες του. Και παρόλο που έμελλε να γίνει διάσημος πρωτίστως για την φιλοσοφία του, την πρώτη του μεγάλη επιτυχία τη γνώρισε μέσα από τη λογοτεχνία. 

Άλλωστε, αποτελεί αμιγώς δική του πρωτοτυπία ένας φιλόσοφος της δικής του εμβέλειας να κάνει την πρώτη του εμφάνιση μέσα από ένα σπουδαίο μυθιστόρημα -τη Ναυτία (1938)- ένα ενδιαφέρον πείραμα, μέσα από το οποίο ο συγγραφέας του χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία ως μέσον για ένα σκοπό: την έκφραση των φιλοσοφικών του ιδεών. Η μορφή του έργου είναι απλή στη σύλληψή της: Πρόκειται για τις ημερολογιακές σημειώσεις που κράτησε ο πρωταγωνιστής, Αντουάν Ροκαντέν, ύστερα από την πρώτη εμπειρία εκείνου που ο Σαρτρ ονόμασε «ναυτία». 

Έπειτα από μια σχετικά δραστήρια ζωή, ο Ροκαντέν εγκαθίσταται ολότελα μόνος στη μικρή πόλη Μπουβίλ, όπου για τρία χρόνια εργάζεται πάνω σε μια ιστορική μελέτη. Η ζωή του κυλάει μέσα στη ρουτίνα και τη μοναξιά, ώσπου μια μέρα, στην ακροθαλασσιά, δοκιμάζει ένα αίσθημα που τον αναστατώνει: καθώς κρατάει ένα βότσαλο νιώθει ένα είδος «γλυκειάς αηδίας» που περνάει από το βότσαλο στα χέρια του – ένα είδος ναυτίας. 

Έπονται και άλλες, παρόμοιες εμπειρίες, οι οποίες τον κατακλύζουν και σταδιακά αρχίζει να φοβάται τα αντικείμενα αδυνατώντας να αποφασίσει εάν άλλαξαν εκείνα ή αυτός. Ο Σαρτρ περιγράφει πώς ο Ροκαντέν βιώνει, με τρόπο ζωντανό που συγχρόνως προκαλεί τρόμο, τον συμπτωματικό χαρακτήρα των πραγμάτων ενός κόσμου που δεν υπόκειται σε καμία λογική συνοχή. Πρόκειται για τον κόσμο τον δικό μας που -ωστόσο- δεν είναι καθόλου «δικός μας» και που στερείται ευκρίνειας και σαφήνειας, διαφεύγοντας συστηματικά τα ερμηνευτικά συστήματα και τις έννοιες μέσω των οποίων προσπαθεί να τον κατανοήσει κανείς. 

Αυτό που ο Σαρτρ αποτυπώνει με ασύλληπτη επιδεξιότητα είναι το αίσθημα της αποστροφής που αισθάνεται ο άνθρωπος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με την ουσία της ύπαρξης. «Ο άνθρωπος γεννιέται χωρίς λόγο, παρατείνει τη ζωή του λόγω αδυναμίας και πεθαίνει τυχαία», καταλήγει ο Σαρτρ στο κορυφαίο φιλοσοφικό του έργο «Το Είναι και το Μηδέν», σκιαγραφώντας την τραγική μοίρα του ανθρώπου που βρίσκεται μόνος και ελάχιστος μέσα σε ένα χαοτικό σύμπαν. 

Εάν η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, όπως πρεσβεύει ο υπαρξισμός, τότε το εκάστοτε άτομο που αγωνιά ή που φοβάται πως δε θα απομείνει ουσία μετά την εξαφάνιση της ύπαρξής του, είναι εκ των πραγμάτων σεβαστό. Πάντως, αυτή δεν είναι η κατάληξη μιας διαδικασίας, αλλά η αφετηρία της επίπονης προσπάθειας να αυτοπροσδιοριστούμε απέναντι στην επίγνωση της ματαιότητας ύπαρξης. 

Στην πραγματικότητα, ο Ροκαντέν εκφράζει με εκπληκτική κομψότητα την άποψη του Σαρτρ ότι η γλώσσα και ο κόσμος βρίσκονται σε απελπιστική διάσταση. Ωστόσο, το ζητούμενο είναι η κατάδειξη της τραχύτητας ενός κόσμου που μας διαφεύγει και όχι της αναμενόμενης ανεπάρκειας των λέξεων: «Στα τριάντα μου χρόνια, πέτυχα τούτο το υπέροχο κόλπο: να καταγράψω στο μυθιστόρημά μου “Η Ναυτία” -με κάθε ειλικρίνεια, μπορείτε να με πιστέψετε- την αδικαιολόγητη ύπαρξη…», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σαρτρ στην ιδιότυπη αυτοβιογραφία του «Οι Λέξεις», για να προσθέσει: «Εγώ ήμουν ο Ροκαντέν, ο ήρωας, έδειχνα σ’ αυτόν, χωρίς αυταρέσκεια, την πλοκή, το νήμα της ζωής μου, ταυτόχρονα, ήμουν εγώ, ο εκλεκτός, ο πρακτικογράφος της κόλασης… Αργότερα, έγραψα εκθέτοντας εύθυμα το πώς και το γιατί ο άνθρωπος είναι αδύνατο να υπάρξει – αδύνατος εγώ ο ίδιος, δε διέφερα απ’ τους άλλους παρά μόνο χάρη στην εντολή που είχα να εκφράσω αυτήν την αδυναμία…».

Αυτό ακριβώς επιτυγχάνει με αυτό το αριστουργηματικό αυτοβιογραφικό αφήγημα, τις «Λέξεις». Εδώ, ο Σαρτρ ανασύροντας παιδικές αναμνήσεις και βιώματα, περιγράφει τις πρώτες του αναγνωστικές εμπειρίες και τη σύνδεση των λέξεων και της ανάγνωσης με τη δόμηση της συνείδησης και του εαυτού του, καθώς και με την ανακάλυψη του κόσμου και της ύπαρξης.

Μετά τις «Λέξεις» του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το οποίο και απέρριψε. Χωρισμένο σε δύο μέρη (Διαβάζω – Γράφω), είναι ένα βιβλίο της απόλυτης μαθητείας γραμμένο με ποιητικότητα, οξυδέρκεια, ειρωνεία, ελεγχόμενη συναισθηματική φόρτιση, αυτοσαρκασμό, αλλά και μια κριτική απόσταση από τα πράγματα. Και, βέβαια, μέσα από αυτό επιτυγχάνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: συντηρεί συνεχώς το ενδιαφέρον του αναγνώστη –μέσα από μία σαγηνευτική διανοητική περιπέτεια- γύρω από το «τι πρόκειται να συμβεί». 

Στην ουσία, όμως, αυτό το «τι πρόκειται να συμβεί» δίνει τη θέση του σε ένα άλλο ερώτημα, αυτό της επιλογής: «τι να πράξουμε»; Η απάντηση του Σαρτρ δεν είναι οριστική, δεν θα μπορούσε άλλωστε. Ο ίδιος είναι ένας συγγραφέας που μέσα από τη λογοτεχνία πιστεύει ότι θα δώσει κάποιο νόημα στη ζωή του, θα δώσει περιεχόμενο στην αχανή ελευθερία του. 

Εντούτοις, με ψυχρή διανοητική διαύγεια και μια διάχυτη μελαγχολία, καταφέρνει να καταδείξει ότι το ζητούμενο είναι τόσο η απόλυτη ελευθερία της επιλογής, όσο και η συνακόλουθη στάθμιση των συνεπειών της: Απέναντι στην επίγνωση του πρόσκαιρου και του μάταιου της ύπαρξης, η επιλογή δεν παύει να είναι αμετάκλητα δική μας – όπως ακριβώς και η ευθύνη…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Σε ένα ειδυλλιακό κυκλαδονήσι, όπου όλα υπονοούν τον επί γης παράδεισο, ένας νέος θέλει να γευτεί τον απαγορευμένο καρπό της ελευθερίας του που εξαντλείται στο όριο της θάλασσας. Ποθεί να ξεφύγει από την εκρηκτική διαφάνεια του κυκλαδίτικου φωτός, από την εξοντωτική επανάληψη των ίδιων εντυπώσεων, την τυραννία των προσώπων, τον βασανιστικό ήχο της καμπάνας, την εξοικείωση με το θάνατο. Θέλει να αποτινάξει όλη τη σκληρότητα του κόσμου της αθωότητας. Έτσι, κάθε βράδυ καταστρώνει, μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, ένα σχέδιο διαφυγής όπου το σπίτι του γίνεται καράβι και ταξιδεύει σε σκοτεινά πελάγη. Το όνειρό του είναι να φορέσει ένα λευκό κουστούμι μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα και ό,τι τον συνδέει με μια ζωή καθορισμένη από τον τόπο. Στην αγωνία του να ξεφύγει από τη σκοτοδίνη της επανάληψης, τα μετρημένα βήματα πριν τα διακόψει η θάλασσα με το πανούργο γαλάζιο, το παρελθόν του γίνεται μύθος και το παρόν του οι ανεξερεύνητοι δρόμοι της πρωτεύουσας.

Πώς κατέληξε ο «λευκός» άντρας ο αποδιοπομπαίος τράγος των ημερών µας; Ποιοι μετασχηματισμοί στις δυτικές κοινωνίες δημιούργησαν τους μηχανισμούς που του φορτώνουν την ευθύνη για όλες τις συµφορές της ανθρωπότητας διαχρονικά; Με ορόσημο την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ο διάσημος Γάλλος συγγραφέας εξετάζει, µε λόγο αντισυμβατικό και άρτια δομημένη επιχειρηματολογία, τη διολίσθηση στη Γαλλία αλλά και σε όλη την Ευρώπη από τον προοδευτισμό του τριπτύχου «φεμινισμός – αποαποικιοποίηση – αντιρατσισμός» της παραδοσιακής αριστεράς στον σκοταδισμό που εκπροσωπεί η κακοχωνεµένη made in USA εκδοχή του. Αναλύοντας την τρέχουσα επικαιρότητα και αντλώντας στοιχεία από τη νεότερη και σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, ο Πασκάλ Μπρυκνέρ διατυπώνει το εξής ερώτημα: Μήπως η αδιαμαρτύρητη αποδοχή του στίγματος του σύγχρονου αποδιοπομπαίου τράγου για τον λευκό άντρα οδηγεί εν τέλει στην υποκατάσταση ενός ρατσισμού από έναν άλλον και σε ένα είδος πολέμου όλων εναντίον όλων;

Τι συμβαίνει πίσω από την κλειστή πόρτα; Πέντε ήρωες που το συρματόπλεγμα γύρω από τους τοίχους του ορφανοτροφείου σφράγισε ερμητικά τα όνειρά τους. Ένας όρκος, να μη γίνουν τροφή στους λύκους, δένει τις ζωές τους και γίνεται η δύναμη να επιβιώσουν. Ο Στέλιος πιέζει ακόμη το σημάδι κάτω από το μάτι, κάθε φορά που κλειδώνει τη γυναίκα του στο σπίτι. Ο Βασίλης γίνεται η σκιά της Σοφίας, από τη μέρα που της παρέδωσε εκείνο το δέμα. Η Άννυ χάνεται στην οδό Φυλής πάνω στη μεγάλου κυβισμού μηχανή της. Ο Σταύρος αντιμετωπίζει τον εφιάλτη των παιδικών του χρόνων. Και η Ειρήνη κρατά στα χέρια της το κλειδί για να τα χτίσει όλα από την αρχή. Τα εγκλήματα πίσω από τις κλειστές πόρτες χαράζουν τον δρόμο της ενηλικίωσής τους και καθορίζουν την πορεία τους. Θα καταφέρουν να ξεφύγουν; Και όταν η πόρτα ανοίξει, θα είναι έτοιμοι να δραπετεύσουν;

Διασώστες στο Λοουνσοράιβι αναζητούν μια ομάδα αγνοούμενων. Τι γύρευαν αυτοί οι άνθρωποι στην ερημιά το καταχείμωνο; Και γιατί εγκατέλειψαν το καταφύγιό τους, ακατάλληλα ντυμένοι, ευάλωτοι στις άγριες καιρικές συνθήκες; Την ίδια ώρα, παράξενα συμβάντα παρατηρούνται στον απομονωμένο σταθμό των ραντάρ στο Στόκσνες.
Εδώ τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται — είτε πρόκειται για μια λίμνη αίματος στο πάλλευκο, απάτητο χιόνι, κάπου μακριά από τον πολιτισμό, μια ανωμαλία στο ραντάρ, ένα παιδικό παπουτσάκι που εμφανίζεται απροσδόκητα ολόκληρες δεκαετίες μετά την εξαφάνισή του ή μια τρύπα στα βράχια που φαίνεται πως παρασέρνει ανθρώπους στον χαμό τους…