Ο χριστιανισμός συνδιαλέγεται με τον παγανισμό στην «Κατάρα των Νιμπελούγκεν»

Η ιστορική εξέλιξη της μυθιστορίας χάνεται στα βάθη των αιώνων, αλλά στην πραγματικότητα το ιδιαίτερο αυτό λογοτεχνικό είδος συνδέεται -ως επί το πλείστον- με τη μεσαιωνική αφηγηματική παράδοση. Άλλωστε, είναι σε εκείνη την περίοδο που καθιερώθηκε, για να μετεξελιχθεί στην κυρίαρχη μυθιστορηματική μορφή του δυτικού κόσμου, μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό που εντυπωσιάζει με τις κάθε λογής μυθιστορίες είναι το εξής παράδοξο: Ενώ είναι βαθύτατα υποκειμενικές, η προσωπικότητα του εκάστοτε συγγραφέα τους εκφράζεται μόνο μέσα από την εξέλιξη της ίδιας της ιστορίας, ενώ όλοι οι χαρακτήρες και οι λεπτομέρειες είναι εξαιρετικής σημασίας – τίποτα δεν υπολείπεται σε αξία.

Ο ελληνικός όρος «μυθιστορία» χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Αδαμάντιο Κοραή, για να αποδώσει την έννοια της «πλαστής ιστορίας ερωτικών παθημάτων», αλλά για αρκετά χρόνια επικράτησε για να προσδιορίσει το εκτενές αφηγηματικό είδος που σήμερα ονομάζεται μυθιστόρημα. Η σύγχρονη φιλολογία αντιλαμβάνεται ως μυθιστορίες και τα εκτενή ερωτικά αφηγήματα των βυζαντινών χρόνων – όπως τα «Καλλίμαχος και Χρυσορρόη», «Λίβιστρος και Ροδάμνη», «Αχιλληίς» και «Ερωτόκριτος».

Πάντως, η καθιέρωση και εξάπλωση της μυθιστορίας ξεκινάει στη Γαλλία, με τα έργα του Chrétien de Troyes. Το περιεχόμενό της είναι -ως ένα βαθμό- ερωτικό και η πλοκή ακατάπαυστα περιπετειώδης: αφηγείται συνήθως τα κατορθώματα ενός ήρωα προκειμένου να κερδίσει την αγαπημένη του και να ζήσει μαζί της, ενώ διαδραματίζεται -συνήθως- σε ιπποτικό περιβάλλον με το υπερφυσικό ή και μαγικό στοιχείο να είναι έντονο και σε περίσσεια. Μάλιστα, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μυθιστορίας είναι ο ιδεαλιστικός χαρακτήρας και η απόσταση από την πραγματικότητα – κάτι που την διαφοροποιεί εμφανώς από τον ρεαλισμό του μυθιστορήματος.

Αλλά εκείνο που κυρίως χαρακτηρίζει τις μεσαιωνικές μυθιστορίες, είναι ο τρόπος που ανοίγουν με τη μία όλα τα θέματα που τις απασχολούν. Είτε πρόκειται για το κυνήγι του θησαυρού ή του Δισκοπότηρου, για χρυσάφι ή για τα λάφυρα ενός δράκου, το αντικείμενο της αναζήτησης είναι αρκετά συναρπαστικό από μόνο του και συμπληρώνει μοναδικά την μεγάλη ερωτική περιπέτεια που επίσης κλιμακώνεται.

Όσο για την ένταση που «βγάζει» το κείμενο, δεν οφείλεται τόσο στην όποια κλιμάκωση της πλοκής, αλλά στις εντυπώσεις που προκύπτουν από τις περιγραφές: φωτεινά χρώματα, ήχοι, γρήγορες εναλλαγές σκηνικού, όμορφες γυναίκες, λεπτομερείς αποτυπώσεις αρχιτεκτονικής και διακόσμησης, όπου τα κρίσιμα επεισόδια αποδίδονται στον ίδιο αφηγηματικό τόνο με τις περιγραφές.

Βρισκόμαστε απέναντι σε ένα κόσμο πολυπρόσωπο και πολύχρωμο, όλο λεπτομέρεια και μερικότητα, στον οποίο -ωστόσο- μοιάζει να έχει καταργηθεί η προοπτική, παρουσιάζεται επίπεδος, χάνεται η αίσθηση του βάθους, του μακρινού και κοντινού, του σημαντικότερου και του υποδεέστερου και εκείνο που τελικά μένει σαν απόσταγμα είναι η σαγήνη της ιστορίας που εκτυλίσσεται.

Ενσάρκωση του ιδανικού της εποχής εκείνης είναι βέβαια ο ιππότης που αναζητάει την περιπέτεια, γλιτώνει σκλαβωμένες κόρες, σκοτώνει δράκους, θηρία και μάγισσες, ανατρέπει τυράννους και παντοτινά λατρεύει την εκκλησία και τη γυναίκα. Εξάλλου, οι μυθιστορίες αποτελούσαν κυρίως τη λογοτεχνία των αρχόντων και των φεουδαρχών που πίστευαν στο ιδανικό του ιπποτισμού- ο πολύς κόσμος είχε το δικό του λογοτεχνικό είδος, την μπαλάντα.

Οι Τροβαδούροι του Μεσαίωνα, διέσωσαν αλλά και επέκτειναν, μέσα στον χριστιανικό κόσμο, το ηρωικό πρότυπο, εντάσσοντας την περιγραφή των κατορθωμάτων των χαρακτήρων, σε ένα χριστιανικό περιβάλλον. Έτσι, μέσα από την μεσαιωνική αυλή, αναδείχθηκε ο κόσμος των ιπποτών – ένα νέο πρότυπο είχε ανατείλει: εκείνο του χριστιανού ήρωα.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες μυθιστορίες ήταν έμμετρες, αλλά σταδιακά μετασχηματίστηκαν σε αφηγήσεις πεζού λόγου. Το πρώτο από τα μείζονα έργα του ύστερου Μεσαίωνα που συνδυάζει με επιτυχία τη μεσαιωνική μυθιστορία και το έπος είναι η «Νεραϊδοβασίλισσα» -«Faerie Queene»- του Εντμουντ Σπένσερ (1552-1599), ένα από τα ομορφότερα αλληγορικά έργα της ελισαβετιανής λογοτεχνίας. Από τις τελευταίες αυτές η καλύτερη ίσως είναι «Ο Θάνατος του Αρθούρου» του Τόμας Μάλορυ – έργο του δέκατου πέμπτου αιώνα: ίσως το μεγαλύτερο πεζογράφημα του Μεσαίωνα που σταχυολογεί και αξιοποιεί δημιουργικά τις ιστορίες του «ιδανικού άντρα», του Βασιλιά Αρθούρου και των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης, με τις οποίες ασχολήθηκε πρώτος ο Geoffrey of Monmouth τον δωδέκατο αιώνα.

Όπως και να ’χει, ένα από τα ομορφότερα δείγματα του είδους, είναι «Η Κατάρα των Νιμπελούγκεν» – ένα μνημειώδες μεσαιωνικό έπος όπου ο χριστιανισμός συνδιαλέγεται με τον παγανισμό: Γραμμένο περί τα 1.200 μ.Χ. από άγνωστο συγγραφέα, ταξιδεύει τον αναγνώστη σε ένα μυθολογικό σύμπαν που συμπεριλαμβάνει ένα σύμφυρμα ψηγμάτων της Ιστορίας, στοιχείων της γερμανικής παγανιστικής μυθολογίας, θρύλων των σκανδιναβικών χωρών, ακόμη και λαϊκές δοξασίες σλαβικών παραμυθιών. Όλα αυτά, αναβιώνοντας με θαυμαστή ευρηματικότητα την εποποιία της ευρωπαϊκής ιπποσύνης και αποτυπώνοντας -παράλληλα- την σκοτεινή και εν πολλοίς ακατανόητη ανθρώπινη φύση.

Η Κατάρα των Νιμπελούγκεν
Μετάφραση: Ανδρέας Δαλέζιο
Εκδόσεις: Υπατία – Λυδία

Αυτός ο συναρπαστικός γερμανικός θρύλος, κατέχει μία θέση ανάμεσα στα έπη της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, και εδώ παρουσιάζεται σε αφηγηματική μορφή, σύμφωνα με τη μετάφραση του Ανδρέα Δαλέζιου, που δημοσιεύτηκε στην Αθήνα το πρώτο τέταρτο του εικοστού αιώνα. Μας μεταφέρει επιδέξια στο χωροχρονικό πλαίσιο της αφήγησης και περιγράφει τον τρόπο διασκέδασης στρατιωτών, κυνηγών και φυλάκων σε ένα πανδοχείο των μέσων του 15ου αιώνα, στην πόλη της Γερμανίας Βορμς.

Μέσα στη νύχτα και κάτω από πυκνό χιόνι, τρεις ραψωδοί εισέρχονται στο καπηλειό του πανδοχείου, όπου αρχίζουν τα κεράσματα και τα τραγούδια, μετά το πέρας των οποίων, κατά παράκληση των συνδαιτημόνων, ξεκινούν εναλλάξ τη διήγηση της ιστορίας των ηρώων της Βουργουνδίας: Μέσα από αφήγηση, διάλογο, μονόλογο και περιγραφή, εξυφαίνεται ο έρωτας της Κριμχίλδ και του Σίγκφριντ, η δολοφονία του τελευταίου, και η εκδίκηση της Κριμχίλδ με τη σφαγή των αδελφών και συμπατριωτών του Βουργουνδών.

Κάπως έτσι, λοιπόν, ένας μεγαλόπνοος έρωτας, μια αντιζηλία, ένας στυγερός φόνος, ένας αιματηρός πόλεμος, μια γυναίκα που διψά για εκδίκηση και φτάνει να σκοτώσει ακόμη και το ίδιο της το παιδί, αλλά και νεράιδες, ρωμαλέοι ιππότες με ευγενή αισθήματα και αχρεία ανθρωπάκια με ταπεινά κίνητρα, συνιστούν -εν τέλει- μία επικών προδιαγραφών ζωηρόχρωμη τοιχογραφία. Πάνω απ’ όλα, όμως, πρόκειται για μια συναρπαστική πολυφωνική εξιστόρηση, μία μαγευτική αφήγηση που καταφέρνει κάτι μοναδικό: να μας συμπαρασύρει, μες στην ρευστότητα της υπέροχης μουσικής της…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Τα λαϊκά νουάρ διηγήματα του Κώστα Θ. Καλφόπουλου μοιάζουν να βγαίνουν από τις κιτρινισμένες και ιλουστρασιόν σελίδες των οικογενειακών περιοδικών μιας άλλης εποχής ή από ταινίες του παλιού, ασπρόμαυρου ελληνικού κινηματογράφου. Ανάμεσα στις γραμμές τους, σαν ολογράμματα, προβάλλουν ο αστυνόμος Μπέκας και ο επιθεωρητής Μαιγκρέ την «αποφράδα μέρα» της 21ης Απριλίου 1967, ο Γιάννης Διακογιάννης φευγαλέα, τα ΒΙΠΕΡ που κατέκλυζαν τα περίπτερα τη δεκαετία του ’70, τα λαϊκά κορίτσια των 70s, ένα φονικό παράξενο καλοκαίρι στην Κρήτη, μαζί και μια διαφορετική ληστεία στην Αθήνα τη μέρα του μεγάλου τελικού Άγιαξ-Παναθηναϊκού το 1971. Τα διηγήματα του βιβλίου συνομιλούν με την παράδοση του αμερικανικού, κυρίως, νουάρ, εκεί όπου συνυφαίνονται οι μοίρες των ηρώων με τον έρωτα, την πόλη και τον θάνατο. Παράλληλα, συνδέουν το λαϊκό μοτίβο με το ποπ στοιχείο, όπως αυτά αναδεικνύονται σταδιακά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 στη νεοελληνική εκδοχή της καταναλωτικής κοινωνίας. Ένα ταξίδι σε μια Ελλάδα φωτεινή και σκοτεινή συνάμα, λαϊκή αλλά και νουάρ.

Έμιλυ Ντίκινσον
Ποιήματα
Μετάφραση & ανθολόγηση: Κώστας Κουτσουρέλης
Εκδόσεις: Κίχλη
Σελίδες: 168

Σαν τα παιδιά, η Έμιλυ Ντίκινσον ρουφάει τον κόσμο αφιλτράριστο – κάθε χαρά της είναι απέραντη, κάθε της λύπη απαρηγόρητη. Οι στίχοι της είναι ένα διαρκές ανάκρουσμα οριακών συναισθημάτων. Δεν υπάρχει τίποτε νερωμένο εδώ, τίποτε το χλιαρό, τίποτε το μέτριο. Τα θέματά της είναι συναφή με την ποιητική της και αυτή πάλι ταυτίζεται με τη βιοθεωρία της. Καθαρά ρομαντική, τρεις θεούς προσκυνά: τη Λέξη, την Έκσταση και την Αλήθεια. Πάει να πει, κατά σειρά: τη δύναμη της έκφρασης, τη μέθη της ζωής και την αυθεντικότητα του βιώματος. Τι ήταν και τι ήθελε, το λένε μόνο τα ποιήματά της. Αυτό το θαύμα του ατόφιου λυρισμού, αυτό το διαρκές τραγούδι που λάμπει ανεξαρτήτως της αφορμής.

Στέφανος Ξενάκης
8 μέρες μέσα
Εκδόσεις: Key Books
Σελίδες: 240

Ποτέ μην κάνεις το λάθος να ξεχάσεις ότι έχεις την Προσωπική σου Ελευθερία, όπου κι αν διαβάζεις το βιβλίο αυτό. Αν είσαι στη θάλασσα, μπορείς να βρέξεις τα πόδια σου˙ αν είσαι στην πόλη, μπορείς να πας σούπερ μάρκετ για σουλάτσο, κι ας σου φαίνεται χαζό˙ αν είσαι στο βουνό, μπορείς να μυρίσεις το πουρνάρι και να ξαπλώσεις κάτω από τα πεύκα. Τα θεωρούσα κι εγώ τόσο δεδομένα, μέχρι που τα στερήθηκα. Όπως θεωρούσα δεδομένη την Προσωπική μου Ελευθερία, μέχρι που κατάλαβα ότι δεν ήταν. Μετά από μια μεγάλη προσωπική δοκιμασία, ο Στέφανος Ξενάκης επιστρέφει με το πιο προσωπικό του βιβλίο. Πιο ευάλωτος, πιο δυνατός, πιο αληθινός. Το «8 μέρες μέσα» είναι το ημερολόγιο ενός ανθρώπου που στην πιο σκοτεινή στιγμή της ζωής του αναζήτησε και βρήκε το φως εκεί που κρύβεται πάντα: μέσα.

Τα δεκαπέντε δοκίμια που απαρτίζουν τούτο το βιβλίο γράφτηκαν κατά τη δεκαετία 2013-2022 και αποτελούν συνέχεια του βιβλίου «Ποιος Θεός και ποιος άνθρωπος; Φιλοσοφικά δοκίμια» (Πόλις, 2013). Συζητώ εδώ με συγγραφείς -Ζακ Μαριταίν, Σιμόν Βέιλ, Αλβέρτος Σβάιτσερ, Πωλ Ρικαίρ, Χανς Γιόνας, Έττυ Χίλλεσουμ, Σαούλ Φρηντλαίντερ, Τζορτζ Όργουελ, Τόνυ Τζαντ, Βάτσλαβ Χάβελ- που ανήκουν σε διαφορετικές πνευματικές παραδόσεις, αλλά που συναντιούνται όλοι τους στην προσήλωση στη δημοκρατία, την οποία πάντως δεν μπορούν να εννοήσουν χωρίς ηθικό περιεχόμενο, δηλαδή, με απλά λόγια, χωρίς την αγάπη για τον συνάνθρωπο. Επιπλέον, κανείς τους δεν έμεινε αμέτοχος στις ιστορικές περιπέτειες του καιρού του, ορισμένοι μάλιστα τις υπέστησαν οδυνηρά, και όλοι τους πήραν μέρος στις κρίσιμες δημόσιες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις με στοχαστικό λόγο, σαφήνεια και παρρησία.