«Μάρτυρας κατηγορίας»: Το κλασικό θεατρικό δικαστικό θρίλερ της Άγκαθα Κρίστι

Οι δίκες στη λογοτεχνία έχουν μία μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία, αφού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα -μέσα από αυτές- απεικονίζονται οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Και αναδεικνύονται –ποικιλοτρόπως- ζητήματα δικαιοσύνης, ηθικής, κοινωνικών ανισοτήτων, εξουσίας, με την ταυτόχρονη εξέταση των ανθρώπινων αδυναμιών και συγκρούσεων.

Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και λογοτεχνία μία από τις πλέον διάσημες, είναι η δίκη του Σωκράτη. Ο Πλάτων στην «Απολογία του Σωκράτους» (397 π.Χ. ή 396 π.Χ) περιγράφει αυτήν ακριβώς την απολογία του Έλληνα σοφού όταν κατηγορήθηκε για διαφθορά των νέων και ασέβεια προς τους θεούς της πόλης. Η συγκεκριμένη δίκη ενσαρκώνει μερικά από τα πιο διαχρονικά προβλήματα σχετικά με την ελευθερία της σκέψης, την κοινωνική πίεση και την εξουσία, ενώ φέρνει σε πρώτο πλάνο το θέμα της σύγκρουσης μεταξύ ατομικής ηθικής και δημόσιας τάξης. 

Στον «Έμπορο της Βενετίας» του Σαίξπηρ (που γράφτηκε μεταξύ 1594 και 1597), η δίκη ανάμεσα στον Αντόνιο και τον Σάυλοκ αποτελεί την κεντρική σκηνή. Ο Σάυλοκ, ένας Εβραίος τοκογλύφος, απαιτεί να αποδοθεί το συμβόλαιο που υπογράφει με τον Αντόνιο, ζητώντας «μια λίβρα κρέας από το σώμα του» ως εγγύηση. Και αυτή η δίκη, αποκαλύπτει ζητήματα γύρω από την κοινωνική δικαιοσύνη, τον αντισημιτισμό, την αλληλεγγύη και την έννοια του ελέους, θέτοντας ηθικά διλήμματα που δεν έπαψαν ποτέ να συζητούνται.

Όσο για τη δίκη του Γιάννη Αγιάννη στους «Αθλίους» του Βίκτωρος Ουγκώ (1862), αποτελεί καθοριστική στιγμή στην ιστορία αυτού του χαρακτήρα, ο οποίος έκλεψε μόνο ένα καρβέλι ψωμί για να επιβιώσει. Ο αγώνας του απέναντι στον νόμο, στην κοινωνική ανισότητα και στην προκατάληψη, αλλά και η σταδιακή του μεταμόρφωση σε ήρωα, είναι μία από τις αξιομνημόνευτες παραμέτρους αυτού του αριστουργήματος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Και, βέβαια, δεν μπορεί κανείς να μην αναφερθεί στην περίφημη «Δίκη» (1914) τους Φραντς Κάφκα, όπου ο τραπεζικός υπάλληλος Ιωσήφ Κ. συλλαμβάνεται ένα πρωί χωρίς να γνωρίζει τα αίτια της κατηγορίας του. Αρχίζει έναν απελπισμένο αγώνα επιδιώκοντας να ανακαλύψει τι κρύβεται πίσω από αυτήν τη νεφελώδη κατηγορία και τις αοριστολογίες των υπαλλήλων του δικαστηρίου. Ωστόσο, παντού συναντάει αξεπέραστες δυσκολίες και αδυνατεί να φτάσει σε οποιοδήποτε αποτέλεσμα. Οι προσπάθειες για δικαιοσύνη δεν εισακούονται και μοιραία πέφτουν στο κενό. Οι δικαστές παραμένουν αθέατοι και τα όσα διαδραματίζονται στο δικαστήριο είναι -στο σύνολό τους- ακατανόητα. Έτσι, ο αγώνας του για να αποδείξει ότι είναι αθώος, καθίσταται τελικά μάταιος μπροστά στην παρατεταμένη ασάφεια του παραλόγου που σχεδόν μεταφυσικά τον περιβάλλει, τον σφίγγει και τον πνίγει. Ένα κλασικό μυθιστόρημα του παραλόγου, αλλά και μία αδυσώπητη κριτική του Κάφκα απέναντι στις δυνάμεις της εξουσίας, που δίνουν την αίσθηση στον πολίτη ότι κάθε αντίσταση είναι περιττή.

Απ’ την άλλη, σε ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα, στον «Ξένο» του Αλμπέρ Καμύ (1942), η δίκη του πρωταγωνιστή Μερσώ, αφορά όχι μόνο το έγκλημα της δολοφονίας που διέπραξε, αλλά και την αδιαφορία του προς τις κοινωνικές συμβάσεις και τη ζωή γενικότερα. Κάπως έτσι, η δίκη γίνεται εν τέλει μία μεταφορά για την αναμέτρηση του ανθρώπου με την ίδια την παράλογη φύση της ύπαρξης – σύμφωνα, πάντα, με τις θεμελιώδεις αρχές του υπαρξισμού.

Όσο για το «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» της Χάρπερ Λι (1960), είναι ένα ίσως το κατεξοχήν σύγχρονο κλασικό μυθιστόρημα όπου μια δίκη αποτελεί το κεντρικό θέμα. Πρόκειται για τη δίκη του Τομ Ρόμπινσον, ενός Αφροαμερικανού που κατηγορείται άδικα για βιασμό μίας λευκής γυναίκας. Η ιστορία εκτυλίσσεται στον Αμερικανικό Νότο κατά την περίοδο των φυλετικών διακρίσεων και αναδεικνύει με ασυνήθιστη τόλμη θέματα-ταμπού για εκείνα τα χρόνια: ο ρατσισμός, η κατάφορη κοινωνική αδικία και η ηθική ευθύνη των πολλών απέναντι στις κάθε λογής μειονότητες.

Αλλά και στην αστυνομική λογοτεχνία οι δίκες έχουν αξιοποιηθεί ουκ ολίγες φορές – όπως, για παράδειγμα, στην «Υπόθεση Παραντάιν» του Robert Hichens (1933), ένα δικαστικό δράμα που αποτέλεσε τη βάση για την ομώνυμη ταινία του Άλφρεντ Χίτσκοκ, το 1947. Η υπόθεση εξελίσσεται γύρω από την Μάντλεν Παραντάιν, μια πανέμορφη μυστηριώδη γυναίκα που κατηγορείται για τη δολοφονία του τυφλού συζύγου της, του πλούσιου συνταγματάρχη Παραντάιν. Η Μάντλεν ζούσε φαινομενικά μια ευτυχισμένη σχέση μαζί του, παρά τις φήμες για έναν εξωσυζυγικό δεσμό με τον υπηρέτη του, τον Αντρέ Λατούρ. Η υπεράσπιση της Μάνταλεν ανατίθεται στον Άντονι Κιν, έναν καταξιωμένο και ηθικό δικηγόρο, ο οποίος όμως γοητεύεται από την κατηγορούμενη. Ο Κιν, παρά τον επαγγελματισμό του, αρχίζει να ερωτεύεται παράφορα την Μάντλεν, κάτι που τον οδηγεί σταδιακά σε μια επικίνδυνη ψυχολογική και ηθική κρίση.

Σε αυτήν την ιδιότυπη παράδοση, όπου οι δίκες πρωταγωνιστούν σε μυθιστορήματα και θεατρικά έργα, εντάσσεται με άνεση το κομψοτέχνημα «Μάρτυρας κατηγορίας» της Aγκάθα Kρίστι. Κάποτε ειπώθηκε -ίσως με μία δόση υπερβολής- ότι η αποκαλούμενη και «βασίλισσα του εγκλήματος», έγραφε τα βιβλία της μέχρι τέλος και μετά αποφάσιζε ποιος χαρακτήρας ήταν λιγότερο πιθανόν να εκληφθεί ως ύποπτος. Έπειτα, έκανε τις απαραίτητες αλλαγές στο κείμενο για να «ενοχοποιήσει» τελικά αυτόν τον χαρακτήρα.

Και έτσι όμως να μην είναι, η λογική μέσα στην οποία κατάφερνε με επινοητικότητα να αιχμαλωτίζει, να υποτάσσει -θα έλεγε κανείς- τον αναγνώστη, καθιστά τον παραπάνω συλλογισμό ιδιαίτερα αληθοφανή. Στο συγκεκριμένο θεατρικό έργο, που έμελλε να γνωρίσει ασυνήθιστα μεγάλη επιτυχία, ο Λέοναρντ Βόουλ κατηγορείται για τη δολοφονία μιας πλούσιας χήρας. Όλες οι ενδείξεις συνηγορούν ότι αυτός είναι ο δολοφόνος. Ωστόσο, ο δαιμόνιος ποινικολόγος Ουίλφρεντ Ρόμπαρτς, που αναλαμβάνει την υπεράσπισή του, δεν είναι τόσο σίγουρος για την ενοχή του.

Ο αγώνας του νεαρού άντρα να μην καταδικαστεί θα κριθεί στα έδρανα του δικαστηρίου, όπου οι μαρτυρίες είναι συντριπτικά εναντίον του και η ετυμηγορία των ενόρκων φαίνεται μονόδρομος. Μόνη μάρτυρας για την υπεράσπισή του είναι η αινιγματική σύζυγός του, η οποία κρατάει την άκρη του νήματος και τη λύση του γρίφου. Πέρα από την αδιαμφισβήτητη ικανότητα της Άγκαθα Kρίστι να παραπλανάει τον αναγνώστη, το συγκεκριμένο έργο της διακρίνεται και για το προσεγμένο ψυχολογικό υπόβαθρο των χαρακτήρων της, όπως εμφανίζονται μέσα από τις λεπτομέρειες των διαλόγων τους, τις αυθόρμητες αντιδράσεις τους, τις ψυχικές μεταπτώσεις και τις συναισθηματικές εξάρσεις τους – και όλα αυτά, υπό συνθήκες ασφυκτικής πίεσης κλειστού δωματίου.

Άλλωστε, η εξαιρετική οικονομία της πλοκής, η σφιχτή δράση και η παράταση της αγωνίας μέχρι την τελευταία σελίδα είναι εκείνα τα στοιχεία που ανέδειξαν την τέχνη της Aγγλίδας συγγραφέως, σε μία διαχρονική πραγματεία πάνω στη μονίμως αινιγματική φύση της λογικής και των ορίων της. Και αυτό, το συγκεκριμένο έργο το επιτυγχάνει κάπου εκεί που πρέπει να βρίσκονται τα όρια της λογικής, με την ιστορία –την ίδια στιγμή- να κλιμακώνεται, οδεύοντας ιλιγγιωδώς στην πλέον απρόβλεπτη κατάληξη…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ 

Χρήστος Βακαλόπουλος
Οι πτυχιούχοι
Εκδόσεις: Εστία
Σελίδες: 224

Ενώ ο Μάρκος Μπαρδάς και ο Σήφης Σουρώδης διαβάζουν Οικονομετρία -το τελευταίο μάθημα του πτυχίου- τα φλας μπακ πέφτουν το ένα πίσω από το άλλο και το παρόν γίνεται ξανά φωτεινό, με γυναίκες, γιαγιάδες και παράξενες γεωγραφίες. Οι δύο φίλοι θα ζήσουν εκατό φορές τη ζωή τους, όπως συμβαίνει το βράδυ της πρωτοχρονιάς, θα συλλάβουν το νόημα των διακοπών, θα κατανοήσουν τη σχέση παιδικής συμμορίας και πολιτικής στράτευσης και θα συζητήσουν με υπομονή το πρόβλημα της ικανότητας των κοριτσιών να θέλουν πάντα κάτι περισσότερο από αυτό που χρειάζονται.

Ποζιτάνο, δεκαετία του 1950. Μια δυνατή φιλία γεννιέται με φόντο το πανέμορφο χωριό της Ακτής του Αμάλφι. Σε μια απομονωμένη παραλία, η Γκολιάρντα, νεαρή ηθοποιός του κινηματογράφου, συναντά την Έρικα, μια όμορφη πλούσια χήρα, την «πριγκίπισσα» όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, σαγηνευμένοι από την αινιγματική της παρουσία. Καθώς οι δύο γυναίκες με τις τόσο διαφορετικές προσωπικότητες έρχονται πιο κοντά, απολαμβάνοντας σε διάστημα είκοσι χρόνων τη θάλασσα και το ιταλικό καλοκαίρι σε μια γωνιά του κόσμου σχεδόν απείραχτη, αποκαλύπτονται σιγά σιγά οι σκέψεις και τα συναισθήματά τους, αλλά και τα φαντάσματα από το παρελθόν που τις στοιχειώνουν. Σε αυτό το βαθιά ατμοσφαιρικό μυθιστόρημα, που αντλεί στοιχεία από τη δική της περιπετειώδη, αντισυμβατική ζωή, η ηθοποιός και συγγραφέας Γκολιάρντα Σαπιέντσα μάς μεταφέρει στο ηλιόλουστο Ποζιτάνο μιας μαγευτικής εποχής. Ξεδιπλώνοντας την ιστορία μιας αναπάντεχης και καθοριστικής φιλίας ανάμεσα σε μια αριστερή ιδεαλίστρια και σε μια ξεπεσμένη αριστοκράτισσα, η συγγραφέας φωτίζει τα παράδοξα και τις αντιθέσεις της ιταλικής κοινωνίας.

Είναι τα εμβληματικά διηγήματα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923) σε μια επετειακή, αναθεωρημένη έκδοση, από τις εκδόσεις Κείμενα και την Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας. Σε αυτά, ο κορυφαίος Κερκυραίος λογοτέχνης, ένας από τους πιο σημαντικούς και ακριβείς μάρτυρες ενός μακρινού κόσμου, άγριου και σκληρού, αλλά ταυτόχρονα οικείου, ανατέμνει και απαθανατίζει πτυχές μιας βαθιά ριζωμένης συλλογικής νοοτροπίας και με την εξαιρετικά στοχαστική ματιά του τις προσφέρει ως κοινό κτήμα εις το διηνεκές. Την έκδοση εμπλουτίζουν είκοσι χαρακτικά του, επίσης Κερκυραίου, πρωτοπόρου χαράκτη Μάρκου Ζαβιτζιάνου (1884-1923), εμπνευσμένα από αυτά τα μικρά διαμάντια.

 Ο Μίκαλσον, μέσα από μια πλούσια εικονογράφηση και παράθεση χωρίων από ιστορικές και λογοτεχνικές πηγές, από νόμους, επιτάφιους και επιγραφές, προτείνει μια ακτινογραφία του πολυθεϊσμού των αρχαίων Ελλήνων. Η μελέτη της ελληνικής θρησκείας είναι εντυπωσιακά σύνθετη και περιλαμβάνει εκατοντάδες θεότητες με πολλές και διαφορετικές μορφές, οι οποίες λατρεύονταν για περισσότερες από δύο χιλιετίες σε εκατοντάδες αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη. Οι θεότητες, οι μύθοι και οι τελετουργίες τους, ακόμη και οι δοξασίες που υπήρχαν για αυτές, διέφεραν, λιγότερο ή περισσότερο, από πόλη σε πόλη και από αιώνα σε αιώνα. Δίχως να παραλείπει τις μεγαλύτερες πανελλήνιες λατρείες των Δελφών και της Ολυμπίας, ο συγγραφέας εστιάζει τη συζήτηση κυρίως στην Αθήνα, επειδή τα δεδομένα -καλλιτεχνικά, αρχαιολογικά και επιγραφικά- είναι απείρως πλουσιότερα για την πόλη του Περικλή από ό,τι για οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη-κράτος. Εδώ φανερώνεται καλύτερα η συνεκτικότητα του αρχαιοελληνικού θρησκευτικού συστήματος.