«Η παιδεία του Στωικού» του Φερνάντο Πεσσόα είναι ένα κομψοτέχνημα του ιδιοφυούς Πορτογάλου συγγραφέα – παράξενο, παράδοξο και οξυδερκές

Οξυδερκής και υπαινικτικός, λυρικός και κρυπτικός, εξομολογητικός και οικουμενικός, και ακόμα παράξενος, παράδοξος, μυστηριώδης, απρόσμενος και ενίοτε απροσπέλαστος μέσα από τα πολυάριθμα προσωπεία του, αποτελεί αναμφίβολα μία ασυνήθιστη περίπτωση στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο λόγος για τον Φερνάντο Πεσσόα (1888- 1935), αυτόν τον μυθικό συγγραφέα και ποιητή που παραμένει ακόμη και σήμερα ανεξιχνίαστος: Έζησε μια ζωή στα όρια της ανυπαρξίας και δεν δημοσίευσε παρά ένα μικρό μέρος του τεράστιου έργου του.

Ένα έργο αινιγματικό, πολυποίκιλο, δαιδαλώδες, συναρπαστικό, που το κληροδότησε στις επόμενες γενιές κλεισμένο στο περίφημο -πια- μπαούλο του, το οποίο περιείχε 27.500 αταξινόμητα χειρόγραφα! Απ’ την άλλη, μέχρι σήμερα οι μελετητές του έχουν ανακαλύψει μία πλειάδα από επινοημένες προσωπικότητες που υπογράφουν τα βιβλία του – τα περισσότερα των οποίων δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ο αγγλόφωνος Αλεξάντερ Σερτς, ο Αλμπέρτο Καέιρο, ένας σοφός που συνθέτει τα ποιήματά του αποτραβηγμένος στην εξοχή, ο Ρικάρντο Ρέις, φιλόλογος, που προσπαθεί να αναμετρηθεί με τους αρχαίους κλασικούς και ο Άλβαρο ντε Κάμπος, μηχανικός, με παιδεία αγγλοσαξονική, που στο έργο του υμνεί την τεχνολογία και την έλευση των μοντέρνων καιρών. Χρειάστηκαν δεκαετίες για να μπορέσει όλη αυτή η παραγωγή να συγκεντρωθεί και να μελετηθεί ως έργο του Πεσσόα.

Πάντως, και τη βιογραφία του τη συνθέτουν ελάχιστα γνωστά γεγονότα: ο θάνατος του πατέρα του, η μετακίνηση μαζί με τη νέα του οικογένεια στο Ντέρμπαν της Αφρικής, η αγγλική του παιδεία, η επιστροφή στη Λισσαβόνα και ο βιοπορισμός του ως αλληλογράφος σε εμπορικούς οίκους. Ακόμη, ένας λευκός έρωτας και πολλή μοναξιά.

Σε κάθε περίπτωση, και μόνο το περίφημο «Βιβλίο της ανησυχίας» να είχε ολοκληρώσει, θα αρκούσε, αφού συγκαταλέγεται στα πλέον σημαντικά έργα της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: Ημερολόγιο της αμφιβολίας, αυτοβιογραφία χωρίς απτά γεγονότα, κομμάτια και αποσπάσματα μιας αιχμηρής και βασανισμένης μνήμης, διεξοδικός χάρτης λογοτεχνικών διαδρομών, φιλοσοφικό σταυρόλεξο για δυνατούς λύτες. Εξομολόγηση, δοκίμιο, μυθιστόρημα ή ποίημα; Αν και δεν κατατάσσεται εύκολα σε κάποια κατηγορία το έργο αυτό -που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1982- έμελλε να του προσδώσει παγκόσμια φήμη, μισό αιώνα μετά τον θάνατό του.

Ποιος ήταν, όμως, αυτός ο περίεργος Πορτογάλος που δημιούργησε σάλο με τα πολλαπλά προσωπεία του; Οι αντιθέσεις της προσωπικότητας του Πεσσόα -με τα εβδομηνταδύο μέχρι σήμερα ευρεθέντα πρόσωπα με τα οποία υπογράφει τα έργα του- αντικατοπτρίζονται στο έργο του ποικιλοτρόπως και αναδεικνύουν την βαθύτερη ουσία και την μοναδικότητά του. Είναι κοσμοπολίτης και απόμακρος, κυνικός και ευαίσθητος, μυστικιστής και μυστικοπαθής, φουτουριστής και υπαρξιστής, κλασικός και μπαρόκ.

Αλλά, η απάντηση ίσως δίνεται επαρκέστερα μέσα από τις σελίδες του «Βιβλίου της ανησυχίας»: «Είμαι τα περίχωρα μιας πόλης που δεν υπάρχει, τα εκτενή σχόλια ενός βιβλίου που δεν γράφτηκε. Δεν είμαι κανένας. Δεν ξέρω να αισθάνομαι, δεν ξέρω να σκέφτομαι, δεν ξέρω να θέλω. Είμαι το πρόσωπο ενός μυθιστορήματος που απομένει να γραφτεί».

Απαράμιλλος τεχνίτης του λόγου, μετρ των μεταμφιέσεων, των πολλαπλών απηχήσεων και των αφηγηματικών συγχωνεύσεων, ο Πεσσόα με το «Βιβλίο της ανησυχίας» έδωσε ένα κείμενο πολυεδρικό, σπονδυλωτό, πυκνό στην καθηλωτική του ειλικρίνεια και σπαραχτικό στην εξομολογητική του αμεσότητα.

Ένα ακόμη αριστουργηματικό έργο του είναι σίγουρα το διήγημα με τον προκλητικό τίτλο «Ο αναρχικός τραπεζίτης» – το οποίο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1922. Στους αντίποδες του «Βιβλίου της ανησυχίας», ο «Αναρχικός τραπεζίτης» εστιάζει στην πρακτική πλευρά της ζωής: την κοινωνία, το χρήμα, την άσκηση της εξουσίας και τους νόμους της. Παραβολή, διαλεκτική σάτιρα, υποδειγματικό οικοδόμημα μιας αυστηρής επαγωγικής λογικής, διαθέτει την διαχρονική επικαιρότητα που χαρακτηρίζει ολόκληρο το έργο του ιδιοφυούς λογοτέχνη.

Κατά τα άλλα, η προσωπικότητά του εξακολουθεί και παραμένει αχαρτογράφητη, ενώ νέα στοιχεία και άγνωστα έργα του έρχονται συνεχώς στο φως. Όπως συνέβη και με το «Η παιδεία του Στωικού». Ο Άλβαρο Κοέλιο ντε Αταΐντε, 14ος Βαρόνος ντε Τέιβε, είναι ένας ακόμη ετερώνυμος του Φερνάντο Πεσσόα. Ευπατρίδης, διανοούμενος «άκαμπτος και συγκρατημένος», αποτυχημένος εραστής και τελειομανής δημιουργός, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της φανταστικής ζωής του σε μια αγροικία στα περίχωρα της Λισαβόνας, αφιερώνοντας τον καιρό του στη σύνταξη σημειώσεων και αποσπασμάτων, καταλείποντας ένα «συνονθύλευμα πραγμάτων» ενός έργου που τελικά δεν είχε γράψει.

Έχοντας κατακτήσει «τη χρήση της λογικής στην πληρότητάς της» ή έχοντας φτάσει «στον κορεσμό του τίποτα, στην πληρότητα του κανενός πράγματος», οδηγείται στην αυτοκτονία. Πριν από το μοιραίο διάβημα, ο Τέιβε καίει όλα του τα κείμενα εκτός από το έσχατο και μοναδικό χειρόγραφό του, ένα «πνευματικό υπόμνημα» της στωικής του παιδείας και μια απολογία για την απόφασή του να δώσει τέλος στη ζωή του.

Εδώ, πρωταγωνιστεί το ίδιο το γεγονός του εκούσιου θανάτου, με τον συγγραφέα να αναδεικνύει αριστοτεχνικά όχι μόνο την ατομική, αλλά και την κοινωνική του διάσταση αποδεικνύοντας εμπράκτως ότι είναι ένα λογοτεχνικό συμβάν – ικανό να κινητοποιήσει τα πάντα.

Και, αναπόφευκτα, έρχεται να ολοκληρώσει με τον πλέον απόλυτο τρόπο τον κύκλο της ύπαρξης και το μυστηριώδες πέρασμα στην ανυπαρξία – εκείνη, δηλαδή, την προγενέθλια και μεταθανάτια συνθήκη, από την οποία διαφύγαμε για λίγο: ήταν εκείνο το μικρό διάστημα που ζήσαμε. Και η μεγάλη λογοτεχνία του Φερνάντο Πεσσόα, κατά έναν γοητευτικά παράξενο τρόπο, μοιάζει να το έχει συμπεριλάβει…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου είναι αναντίρρητα ένας από τους μεγάλους δασκάλους της λογοτεχνίας. Ο μοναδικός συγγραφέας στην πορτογαλική γλώσσα που έχει τιμηθεί με Βραβείο Νόμπελ και έχει αφήσει θησαυρούς όπως τα μυθιστορήματα «Περί τυφλότητος», «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» και «Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις». Το 2022 γιορτάζονται τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του. Το πρωτότυπο αυτό βιογραφικό άλμπουμ αποτυπώνει τη ζωή του Ζοζέ Σαραμάγκου, πλαισιωμένη με εικόνες από το Αρχείο Σαραμάγκου και αναφορές από εκδόσεις. Μέσα από μια άψογη ερευνητική εργασία, ο Αλεχάντρο Γκαρθία Σνέτσερ και ο Ρικάρντο Βιέλ παρουσιάζουν στον κόσμο έναν νέο Ζοζέ: τις πηγές της έμπνευσής του, τους μαθητές του, τα τοπία που συνέθεσαν τη διαδρομή του και το αμάλγαμα της σχέσης του με το ανθρώπινο ον. Όλα όσα, επομένως, οδήγησαν τον Ζοζέ να γίνει Σαραμάγκου.

Η ξαφνική εμφάνιση ενός θανατηφόρου ιού που προσβάλλει τα ζώα μεταβάλλει αμετάκλητα τον κόσμο: Από τα θηρία μέχρι τα κατοικίδια πρέπει όλα να θανατωθούν συστηματικά, ενώ το κρέας τους δεν μπορεί να καταναλωθεί. Οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν την κατάσταση με μια δραστική απόφαση: νομιμοποιούν την εκτροφή, την αναπαραγωγή, τη σφαγή και την επεξεργασία ανθρώπινου κρέατος. Ο κανιβαλισμός γίνεται νόμος και η κοινωνία έχει διαιρεθεί σε δύο ομάδες: σ’ αυτούς που τρώνε και σ’ αυτούς που τρώγονται. Ο Μάρκος Τέχο, γενικός υπεύθυνος της μονάδας επεξεργασίας κρέατος Κριγκ, είναι ένας αινιγματικός γραφειοκράτης. Την ημέρα που δέχεται ως δώρο μια γυναίκα εκτροφής για κατανάλωση, ο πειρασμός τον μεταμορφώνει επικίνδυνα, σπρώχνοντάς τον να παραβεί τους νόμους βαδίζοντας στην κόψη του ξυραφιού. Σ’ αυτή την ανελέητη δυστοπία –κτηνώδη όσο και διεισδυτική, αλληγορική όσο και ρεαλιστική– η Μπαστερρίκα εμπνέει, με την εκρηκτική μυθοπλαστική της δύναμη, άκρως επίκαιρες δημόσιες συζητήσεις.

Ξεκινώντας από την Ήρα, την πιο παρεξηγημένη θεά όλων των εποχών, η Αστερόπη Λαζαρίδου, στο δεύτερο βιβλίο της, αναζητά δικαίωση κόντρα στα στερεότυπα. Μέσα από ιστορίες βγαλμένες από τη δική της ζωή και βιώματα πολλών ακόμη γυναικών, η συγγραφέας σχολιάζει με τόλμη και χιούμορ όσα παθαίνεις επειδή ακριβώς είσαι γένους θηλυκού. Νάρκισσοι που σε φτάνουν στα όριά σου, μια κοινωνία που σχολιάζει αν είσαι μόνη και άτεκνη, σύντροφοι που ζητούν να φέρεις «μια όμορφη φίλη σου» για τρίο, το ταλέντο να επιβιώνεις σε δύσκολες συνθήκες, παρελαύνουν σ’ αυτές τις ανατρεπτικές και απολαυστικές σελίδες. Ένα βιβλίο-ψηφιδωτό της γυναικείας εμπειρίας, που αποτινάζει μία-μία τις ταμπέλες κατά των γυναικών.

 Την 1η Νοεμβρίου 1907, έφτασε στην αστυνομία της Νέας Ορλεάνης μια κατεπείγουσα κλήση από την ­περιοχή του βάλτου και της λιμνοθάλασσας στα νότια της πόλης. Οι άνθρωποι που είχαν εγκατασταθεί εκεί, στην πλειονότητά τους πρωτόγονοι αλλά καλοκάγαθοι απόγονοι των ανδρών του Λαφίτ, βρίσκονταν στο έλεος του τρόμου από ένα άγνωστο πράγμα που τους είχε προσεγγίσει αθέατο μέσα στη νύχτα. Επρόκειτο, προφανώς, για βουντού, αλλά για το πιο τρομακτικό είδος βουντού που είχαν συναντήσει ποτέ τους – επιπλέον, μερικές γυναίκες και παιδιά είχαν εξαφανιστεί από τη στιγμή που τα αποτρόπαια τύμπανα ξεκίνησαν τον ατέρμονο χτύπο τους κάπου βαθιά μέσα στο στοιχειωμένο μαύρο δάσος, όπου κανέ­νας κάτοικος δεν τολμούσε ποτέ να μπει. Ακούγονταν παραληρηματικές κραυγές και απόκοσμα ουρλιαχτά, ψαλμωδίες που σου πάγωναν το αίμα, και χόρευαν φλόγες διαβολικές· ώσπου, πρόσθεσε ο τρομαγμένος αγγελιαφόρος, δεν μπορούσαν άλλο να το αντέξουν. Ένα από τα πλέον δημοφιλή έργα του σπουδαίου Λάβκραφτ.