«Φιλοσοφικές έρευνες»: Το έργο της μεγαλοφυΐας που έμελλε να αλλάξει για πάντα τη φιλοσοφία

Η περίπτωση Βιτγκενστάιν δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Ο αυστριακός φιλόσοφος υπήρξε ο μοναδικός που δημιούργησε δύο εντελώς διαφορετικά έργα πάνω στο ίδιο θέμα, τα οποία εξακολουθούν να παρουσιάζουν αμείωτο ενδιαφέρον. Αλλά η μετάβαση αυτή, θα αποτύπωνε μια ιστορικά ασυνήθιστη αλλαγή στη σκέψη του μεγαλοφυούς στοχαστή, από μια αυστηρή λογική προσέγγιση σε μια σαφώς πιο εμπειρική και κοινωνιολογική. Και όλα αυτά, με ένα απολύτως λογικό τρόπο μιας σκέψης αναπόδραστης, στη δίνη της οποίας όταν παγιδευτείς δύσκολα διαφεύγεις.

Ο Λούντβιχ Γιόζεφ Γιόχαν Βιτγκενστάιν (1889- 1951) ήταν το όγδοο και τελευταίο παιδί μιας από τις πλέον εύπορες και αξιοσέβαστες οικογένειες της Βιέννης της εποχής εκείνης. Ο πατέρας του ήταν ιδιοκτήτης μεγάλης χαλυβουργικής εταιρείας, ενώ η μητέρα του ήταν αφοσιωμένη στη μουσική. Άλλωστε το σπίτι των Βιτγκενστάιν αποτελούσε επίκεντρο της μουσικής και γενικότερα της καλλιτεχνικής ζωής της αυστριακής πρωτεύουσας, με τον Μπραμς να είναι ένας από τους αρκετούς φημισμένους επισκέπτες και τον Κλιμτ να φιλοτεχνεί οικογενειακά τους πορτρέτα.

Ο Λούντβιχ υπήρξε, εξαρχής, ιδιαίτερα χαρισματικός δείχνοντας από νωρίς σημάδια μιας αξεπέραστης ευφυΐας, αλλά και μια κάπως ακραία ιδιοσυγκρασία. Το 1908 πηγαίνει στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ για να σπουδάσει αεροναυπηγική. Έτυχε, όμως, να πέσει στα χέρια του το βιβλίο του Μπέρναρντ Ράσελ «Principia mathematica» που τον γοήτευσε τόσο, ώστε το 1911 μεταβαίνει στο Καίμπριτζ προκειμένου να σπουδάσει φιλοσοφία. Αυτή υπήρξε η αφετηρία μιας εκρηκτικής διαδρομής στο χώρο των ιδεών του προηγούμενου αιώνα, τον οποίο επηρέασε όσο ελάχιστοι.

Βασική πεποίθηση του Βιτγκενστάιν ήταν ότι όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα είναι σφάλματα που οφείλονται σε μια κακή αντίληψη και χρήση της γλώσσας. Έτσι, η επιθυμητή αποκατάσταση του νοήματός της θα οδηγούσε στην -από κάθε άποψη εντυπωσιακή- εξάλειψη όλων των φιλοσοφικών προβλημάτων. Με το «Tractatus Logico-Philosophicus» (1921) -το μοναδικό έργο που δημοσίευσε ο Βιτγκενστάιν όσο ζούσε- εγκαινιάστηκε μια νέα κατεύθυνση στη φιλοσοφία που αφορούσε στην ανάλυση της γλώσσας.

Εδώ εισάγεται η απεικονιστική θεωρία του, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο σχηματίζοντας εικόνες των γεγονότων. Όλα τα υπόλοιπα, όπως οι ηθικές, οι αισθητικές και οι θρησκευτικές προτάσεις προφανώς δεν στερούνται νοήματος, αλλά αδυνατούν να εκφραστούν με λέξεις – αποτελούν το «άρρητο». Εκεί στηρίζεται και η δημοφιλής καταπληκτική φράση του βιβλίου «για όσα δεν μπορεί κανείς να μιλά καλύτερα να σωπαίνει».

Μετά την ολοκλήρωση του «Tractatus» ο Βιτγκενστάιν πίστεψε ότι είχε καταφέρει να λύσει όλα τα παραδοσιακά προβλήματα της φιλοσοφίας. Δεν άργησε, ωστόσο, να αλλάξει γνώμη και τελικά κατεύθυνση μέσα από τις «Φιλοσοφικές Έρευνες» που έμελλε να δημοσιευτούν δύο χρόνια μετά το θάνατό του. Σύμφωνα με την μεθοδολογία που ακολουθεί, αρχικά θέτει στον αναγνώστη ένα νοητικό πείραμα μέσα από το οποίο σταδιακά οδηγείται σε κάποια φιλοσοφικά συμπεράσματα.

Στις «Έρευνες», διατυπώνει πλέον την άποψη ότι κάθε γλώσσα είναι ένα διαφορετικό «γλωσσικό παιχνίδι» που παίζεται με ορισμένους κανόνες. Σε κάθε περίπτωση, το θέμα είναι ποιος καθορίζει αυτούς τους κανόνες και για να απαντήσει κανείς οφείλει να δει την γλώσσα ως ένα κοινωνικό φαινόμενο. Οι κανόνες, λοιπόν, που διέπουν το εκάστοτε γλωσσικό παιχνίδι σχετίζονται με τη μορφή ζωής των χειριστών της.Για παράδειγμα, ο τρόπος ζωής ενός χριστιανού είναι άλλος από αυτόν ενός άπιστου και συνεπώς τα γλωσσικά παιχνίδια του χριστιανισμού έχουν διαφορετικούς κανόνες: με άλλα λόγια, ένας χριστιανός και ένας άπιστος μπορούν να χρησιμοποιήσουν την ίδια λέξη -ας πούμε τη λέξη «πατέρας»- με διαφορετικό τρόπο.

Τα λάθη της φιλοσοφίας, υποστηρίζει ο Βιτγκενστάιν, προέρχονται από κάτι τέτοιες συγχύσεις διαφορετικών μεταξύ τους γλωσσικών παιχνιδιών. Ο σκοπός, δηλαδή, της φιλοσοφίας είναι η θεραπεία τυχόν σφαλμάτων που προέκυψαν από την κακή χρήση της γλώσσας. Καλύπτοντας, λοιπόν, θέματα όπως η λογική και η γλώσσα, η ψυχολογία και η πρόθεση, ο νους και η αισθητηριακή αντίληψη, το έργο αυτό άνοιξε τον δρόμο για τη διαμόρφωση της αγγλόφωνης φιλοσοφικής παράδοσης της αναλυτικής φιλοσοφίας και της φιλοσοφίας της γλώσσας, με έντονη και απτή επίδραση που παραμένει καίρια και σημαντική ακόμα και σήμερα.

Η ελληνική μετάφραση των «Φιλοσοφικών» ερευνών πρωτοεμφανίστηκε το 1977. Από τότε, πέρασε σχεδόν μισός αιώνας και η συνδρομή της στη μελέτη του έργου του φιλοσόφου μειώθηκε προοδευτικά, είτε λόγω παραλείψεων και παρερμηνειών (πράγμα εύλογο, αν σκεφτεί κανείς την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία βρισκόταν η ανάλυση της βιτγκενσταϊνικής φιλοσοφίας τα χρόνια εκείνα), είτε εξαιτίας της έλλειψης πρόσβασης στις σημειώσεις και τα Κατάλοιπα του Βιτγκενστάιν, όπου πολύ συχνά αποσαφηνίζονταν τα σκοτεινά σημεία των «Φιλοσοφικών ερευνών».

Πάντως, οι παράγραφοι που συνθέτουν το κείμενο είναι αμιγώς φιλοσοφικές, και τις σημαδεύει η γνωστή συνήθεια του Βιτγκενστάιν να θέτει ερωτήματα τα οποία αφήνει αναπάντητα, προσκαλώντας τον αναγνώστη του να φανταστεί ασυνήθιστες και αξιοπερίεργες περιστάσεις, στις οποίες όμως δεν επιστρέφει πάντοτε.

Συνεπώς, ο αναγνώστης επιβαρύνεται με το καθήκον να αποκωδικοποιήσει ή να μεταγλωττίσει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του Βιτγκενστάιν στο δικό του πλαίσιο, ούτως ώστε να ξεκλειδώσει μια νέα, ανατρεπτική και ανεπανάληπτη όψη της ίδιας της φιλοσοφικής δραστηριότητας. Η πραγμάτευση των θεμάτων, με άλλα λόγια, δεν περιορίζεται σε όσα γράφονται στη σελίδα, αλλά έχουν αντίκτυπο και πέρα απ’ αυτήν, ρίχνοντας φως στα προβλήματα από εντελώς πρωτότυπες πλευρές.

Μέσα από αυτό το βιβλίο-σταθμός στην ιστορία της φιλοσοφίας μπορεί κανείς να ανακαλύψει την στοχαστική δύναμη και τις ιδιαιτερότητες αυτής της πολυδαίδαλης, απρόβλεπτης και παράξενα γοητευτικής προσωπικότητας που έμελλε να αλλάξει την ροή της σκέψης μια για πάντα. Αυτή δεν είναι, βέβαια, παρά μόνο η αρχή για να πιστέψει κανείς σε κάποιον, ο οποίος -κατά βάθος- δεν πίστευε σε τίποτα…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

 Το «Τρία επί ψυχής» είναι η ιστορία της Άνι, που σήμερα γίνεται 30. Η Άνι έχει πολλές αποφάσεις να πάρει: να ξεπεράσει επιτέλους τον θάνατο του παιδικού της φίλου· να αποκωδικοποιήσει την περίεργη σχέση που έχει αναπτύξει με τη μητέρα του· να αντιμετωπίσει με γενναιότητα τη δική της μητέρα. Είναι, επίσης, η ιστορία του Φίλιππου Κάππα, του παιδικού φίλου της Άνι που πέθανε μυστηριωδώς στο σχολείο όταν ήταν 16 ετών. Αλλά είναι και η ιστορία της κυρίας Κάππα, της μητέρας του Φίλιππου Κάππα, η οποία δεν σταματά να ψάχνει την αλήθεια με τους πιο ανορθόδοξους τρόπους. Το «Τρία επί ψυχής» είναι μια ιστορία για τους ανοιχτούς λογαριασμούς με το παρελθόν, για τις μεταμορφώσεις των ανθρώπων, για τους μύθους που πλάθουν για να επιβιώσουν. Αν τα φαντάσματα υπήρχαν, αυτή θα ήταν μια ιστορία φαντασμάτων. 

Ο Διονύσης Χαριτόπουλος αρχίζει το βιβλίο με μια υπέροχη εισαγωγή, με την οποία ανάγει, ή καλύτερα εξυψώνει, αυτόν τον κόσμο στο χώρο του ιστορικού Θρύλου: του Ολυμπιακού. Σε μια πρωθύστερη σκηνή οι οπαδοί του Ολυμπιακού, ανάμεσά τους και οι ήρωες των διηγημάτων που θ’ ακολουθήσουν, συγκεντρώνονται για να ικετεύσουν τον Πατέρα να μη φύγει από την ομάδα. Ο συγγραφέας αναφέρει τα ονόματα των προσελθόντων με τρόπο αρχαίου ιστορικού και επικού ποιητή. Η συλλογή διηγημάτων του Χαριτόπουλου (σε επανέκδοση, με αφορμή τα 100 χρόνια του Ολυμπιακού), έχει ένα λογοτεχνικό βάρος αντιστρόφως ανάλογο με τον όγκο της. Τόσο ο κόσμος που ζωντανεύει στις σελίδες της, όσο και η τεχνική που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να τον ζωντανέψει, αιχμαλωτίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη και συνεχίζουν να το συγκρατούν μετά την ανάγνωση του βιβλίου.

Η Ντάρια είναι η κόρη, η μοίρα της οποίας σημαδεύεται ήδη από τη γέννησή της λόγω λανθασμένης προγεννητικής διάγνωσης. Η Άντα είναι η μητέρα, η οποία στο κατώφλι των πενήντα ετών ανακαλύπτει ότι είναι άρρωστη. Η ανακάλυψη αυτή γίνεται η ευκαιρία να απευθυνθεί άμεσα στην κόρη της και να της αφηγηθεί την ιστορία τους. Τα πάντα περνούν μέσα από τα σώματα της Άντα και της Ντάρια: καθημερινές μάχες, θυμός, μυστικά, αλλά και απροσδόκητες χαρές και στιγμές απέραντης τρυφερότητας. Οι λέξεις διασχίζουν τον χρόνο, σε ένα συνεχές πάντρεμα του παρελθόντος με το παρόν. Μια ιστορία συγκλονιστικής δύναμης και αλήθειας, στην οποία κάθε στιγμή που περιγράφεται είναι ένα δώρο ζωής για τους αναγνώστες.

Πριν από 50 χρόνια, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Κάρι». Συγγραφέας του ήταν ο τότε εικοσιεξάχρονος Στίβεν Κινγκ. Στις πέντε δεκαετίες που έχουν περάσει έκτοτε, κυκλοφόρησαν άλλα 87 βιβλία του και ο Στίβεν Κινγκ είναι πλέον ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς τρόμου παγκοσμίως. Ο Χανς-Όκε Λίλγια, ένας από τους μεγαλύτερους λάτρεις και μελετητές του έργου του Στίβεν Κινγκ, διαβάζει τα βιβλία του για πάνω από σαράντα χρόνια, γράφει για αυτόν από το 1996, του έχει πάρει συνέντευξη δύο φορές και γνωρίζει τον Βασιλιά όσο κανένας. Στο βιβλίο αυτό ο Χανς-Όκε μας ταξιδεύει στο σύμπαν του Στίβεν Κινγκ: ένα συναρπαστικό και τρομακτικό ταξίδι που δεν έχασε ποτέ τίποτα από την αρχική του γοητεία.