«Επικήδειος για έναν κατάσκοπο»: Πολιτικό θρίλερ μέσα από ένα ημιντοκυμαντερίστικο στυλ

Είναι ο επινοητής του σύγχρονου πολιτικού θρίλερ και επηρέασε συγγραφείς όπως ο Γκράχαμ Γκρην και ο Τζον Λε Καρρέ, με τον τελευταίο μάλιστα να τον έχει χαρακτηρίσει ως την «πηγή από την οποία όλοι μας αντλούμε έμπνευση». Και συγκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνους τους λίγους που αναμόρφωσαν το αστυνομικό μυθιστόρημα, προσδίδοντάς του όχι μόνο μία απρόσμενη πολιτική διάσταση αλλά και μια νέα λογοτεχνική πνοή. Όσο για την «συνταγή» του, είναι ιδιοφυής μες την απλότητά της.

Λάτρης της λεπτομέρειας και αριστοτεχνικά περιγραφικός ο Έρικ Άμπλερ (1909-1998) καταφέρνει και παγιδεύει τον αναγνώστη βαθιά μέσα σε ένα εφιαλτικό σενάριο, όπου η κορύφωση πλησιάζει αργά και τελετουργικά – θα έλεγε κανείς, σχεδόν σαδιστικά. Και, πράγματι, οι ιστορίες του έχουν συνήθως ως κοινό παρονομαστή έναν ανυποψίαστο χαρακτήρα που εμπλέκεται σε επικίνδυνες καταστάσεις, εξαιτίας είτε κάποιας σύμπτωσης, είτε λόγω της ίδιας του της περιέργειας. Έτσι, πάντως, δημιουργούνται οι ιδανικές προϋποθέσεις για μια κλιμακούμενη δράση, με κωμικά στοιχεία και σασπένς.

Απ’ την άλλη, η αγωνιώδης ένταση που αρχίζει να διαμορφώνεται στο ξετύλιγμα της πλοκής δεν επικεντρώνεται αποκλειστικά στον τελευταίο αιφνιδιασμό, αλλά αποκαλύπτεται ευρηματικά μέσα από την εξελικτική της διαδικασία. Η μέθοδος που υιοθετεί ο συγγραφέας, είναι σχετικά ασυνήθιστη: Πρόκειται για την ταύτιση της πλοκής του μυθιστορήματος με το ψυχογράφημα του εκάστοτε πρωταγωνιστή. Με άλλα λόγια, οι ήρωές του μετεξελίσσονται σε πλήρη αντιστοιχία με τις δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλονται, αποκαλύπτοντας λανθάνουσες δεξιότητες και πτυχές της προσωπικότητάς τους αναγκαίες για να επιβιώσουν.

Η πρώτη επιτυχία του Έρικ Άμπλερ ήρθε με την κλασική, πια, «Μάσκα του Δημητρίου» (1939) στην οποία τα ιστορικά γεγονότα που ενυπάρχουν στην πλοκή αποτελούν το σκηνικό μια παρακμιακής εποχής, ενώ ο συγγραφέας αναπαριστά επιδέξια έναν κόσμο στον οποίο δεν υπάρχουν καλοί και κακοί, παρά μόνο νικητές και ηττημένοι. Ο Λάτιμερ, το 1938, ένας Άγγλος συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων με κάποια επιτυχία, αντικρίζει στο νεκροτομείο της Κωνσταντινούπολης το πτώμα του Δημητρίου – ενός κλέφτη, νταβατζή, δολοφόνου, κατάσκοπου και λαθρεμπόρου ναρκωτικών του οποίου ο βίος και η πολιτεία -όπως θα αποδεικνυόταν- ξεπερνούσε και την πιο νοσηρή φαντασία. Σταδιακά, ο Λάτιμερ ακολουθεί ανάποδα τα ίχνη του Δημητρίου και αρχίζει ένα οδοιπορικό από πόλη σε πόλη για να ανασυνθέσει τη ζωή του στα Βαλκάνια και την Ευρώπη του μεσοπολέμου. Αλίμονο όμως. Το τίμημα αυτής της έρευνας θα είναι μεγάλο και ο πρωταγωνιστής θα βρεθεί αντιμέτωπος με τις πιο αναπάντεχες εξελίξεις.

Ένα ακόμη εκπληκτικό (από κάθε άποψη) θρίλερ του Έρικ Άμπλερ είναι το «Ταξίδι στον τρόμο» (1940) – έργο ιδιαιτέρως επιδραστικό που έμελλε να προηγηθεί μιας ολόκληρης σειράς κατασκοπικών μυθιστορημάτων, μεταξύ των οποίων και τα βιβλία του Ίαν Φλέμινγκ με ήρωα τον Τζέιμς Μποντ. Σε αυτό, ο Άγγλος μηχανικός Χάουαρντ Γκράχαμ ταξιδεύει πάνω σε ένα ιταλικό πλοίο, επιστρέφοντας από την Τουρκία, όπου είχε μυστικές συναντήσεις με στόχο μια συμφωνία Βρετανών και Τούρκων, λίγο μετά την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο πλοίο, μαζί του, ταξιδεύει η γυναίκα του, ένας Γερμανός κατάσκοπος, ένα Τούρκος μυστικός αστυνομικός, μια Σπανιόλα καλλονή ελαφρών ηθών μαζί με τον συνοδό της, ένα ζευγάρι Γάλλων που διαφωνούν πολιτικά και ένας Ρουμάνος πληρωμένος δολοφόνος, που στόχος του είναι ο… Άγγλος μηχανικός.

Επίσης, ανάμεσα στα ικανότερα μυθιστορήματα του Άμπλερ σίγουρα ξεχωριστή θέση έχει το «Τοπ Καπί» (1962) που θα γινόταν η θρυλική ταινία του Ζυλ Ντασσέν με την Μελίνα Μερκούρη, τον Πήτερ Ουστίνωφ και τον Μαξιμίλιαν Σελ. Εδώ, χώρος δράσης είναι η Κωνσταντινούπολη και πρωταγωνίστρια η Ελίζαμπεθ Λιπ, η οποία έχει βάλει ως στόχο να κλέψει από το υψίστης ασφαλείας μουσείο Τοπ Καπί το σπαθί με τους πολύτιμους λίθους του Τούρκου σουλτάνου. Ο συγγραφέας στήνει ένα ευρηματικό θέατρο δράσης γεμάτο σασπένς -μέσα στο Τοπ Καπί και στην Πόλη- δημιουργώντας ένα από τα σημαντικότερα έργα της αγγλικής λογοτεχνίας μυστηρίου.

Όσο για το «Επικήδειος για έναν κατάσκοπο», είναι ένα από τα ικανότερα μυθιστορήματά του: O Ζοζέφ Βαντασύ φτάνει στο Οτέλ Ντε Λα Ρεζέρβ στο τέλος των διακοπών του στη Ριβιέρα, προσδοκώντας απλώς μερικές ακόμη μέρες χαλάρωσης πριν επιστρέψει στο Παρίσι. Όταν όμως το φιλμ με τις φωτογραφίες των διακοπών του πηγαίνει για εμφάνιση και μέσα υπάρχουν φωτογραφίες που δεν έχει τραβήξει ο ίδιος, ο Βαντασύ κινεί το ενδιαφέρον και τις υποψίες των μυστικών υπηρεσιών. Στη γαλλική μεσογειακή ακτή, στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι πάντες είναι ύποπτοι κατασκοπείας – ο Βρετανός αξιωματικός με την Ιταλίδα σύζυγο, ο πλούσιος Γάλλος βιομήχανος, τα δύο ξένοιαστα αδέλφια απ’ την Αμερική που χαίρονται τη θάλασσα και ο δήθεν Ελβετός κύριος που ταξιδεύει με τουλάχιστον ένα… ψευδώνυμο.

Ο Έρικ Άμπλερ δίνει -ήδη σε αυτό το πρώιμο έργο του- έντονα τα δείγματα της τέχνης του, συνδυάζοντας με ευφυέστατη επινοητικότητα όλα τα υποείδη της λογοτεχνίας μυστηρίου: Από την κατασκοπική ιστορία στο αστυνομικό μυθιστόρημα αναζήτησης του ενόχου και από το θρίλερ στην κλασική λογοτεχνία σκιαγράφησης χαρακτήρων, ο Άγγλος συγγραφέας δεν δυσκολεύεται καθόλου να δημιουργήσει μια ιστορία γεμάτη ανατροπές. Και, βέβαια, σε αυτήν οι πράξεις είναι εξωφρενικές και τα κίνητρα δεν είναι ποτέ αυτά που μοιάζουν!

Πάνω απ’ όλα, όμως, υιοθετεί ένα ημιντοκυμαντερίστικο στυλ μέσα από το οποίο διαφαίνονται ανάγλυφα οι περίπλοκες -και ενίοτε νοσηρές- πολιτικές καταστάσεις της προπολεμικής εποχής. Παράλληλα, εναλλάσσει με θαυμαστή αναλογία δόσεων το σασπένς, το χιούμορ, το κατασκοπικό μυστήριο και την αστυνομική περιπέτεια, δημιουργώντας ένα εύφλεκτο μείγμα το οποίο αναμένεται να πάρει φωτιά και να εκραγεί – από στιγμή σε στιγμή…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Αυτή είναι η ιστορία του Νούση, ενός Έλληνα πλάνητα στην αστική ζούγκλα της Φραγκφούρτης, που μαζί με άλλους κυνηγούς της τύχης περνά τις μέρες και τις νύχτες του πάνω από τη ρουλέτα. Από το Βισμπάντεν και το Μπρέμεν έως τη Βενετία και το Μόντε Κάρλο, ο Νούσης και η παρέα του παίζουν για να υπάρχουν, ζώντας με πάθος τις περιπέτειες, τις φιλίες, τους έρωτες, τα ταξίδια, τους ρόλους τους στα όνειρα και στους εφιάλτες τους. Ως επαγγελματίες παίκτες συνεργάζονται με σύστημα και υπομονή, και πολεμούν τα καζίνα με τα ίδια τους τα όπλα. Ο «Χορός των ρόδων» είναι το μεγάλο μυθιστόρημα του τζόγου, μια ανεπανάληπτη περιπλάνηση στις φαντασμαγορικές αίθουσες των καζίνων, ένα συναρπαστικό ντοκιμαντέρ «γυρισμένο» στο χαρτί. Με πρώτη ύλη τα βιώματα και τις μνήμες του από τους ναούς του ρίσκου, ο Αντώνης Σουρούνης φιλοτέχνησε ένα αξεπέραστο μυθοπλαστικό σύμπαν, όπου με πρόσχημα τον τζόγο αναζήτησε την ουσία της ίδιας της ζωής.

Ο Τσαρλς Άροουμπαϊ, πασίγνωστος θεατράνθρωπος, γοητευτικός και ναρκισσιστής, αποφασίζει ξαφνικά να αποσυρθεί σ’ ένα σπίτι ερημικό κοντά στη θάλασσα. Με τρόπο μελοδραματικό δηλώνει πως έχει φτάσει η ώρα να ζήσει ως «σοφός γέρων», μακριά από το πλήθος, και να γράψει τα απομνημονεύματα και τους στοχασμούς του. Τα σχέδιά του, ωστόσο, ανατρέπονται, όταν τυχαία συναντά τον εφηβικό του έρωτα. Παρόλο που ο χρόνος δεν έχει φερθεί καθόλου ευγενικά στην παλιά του αγαπημένη, ο Τσαρλς τυφλώνεται από το πάθος και πολεμώντας να την ξανακερδίσει γίνεται επικίνδυνος – και για τον εαυτό του και για τον περίγυρό του.

Βιτόρια, 2022. Ο πρώην αστυνόμος Ουνάι Λόπεθ ντε Αγιάλα, γνωστός και ως Κράκεν, λαμβάνει μία ανώνυμη κλήση που μέλλει να αλλάξει όλα όσα –νομίζει πως– ξέρει για το παρελθόν της οικογένειάς του: έχει μία εβδομάδα στη διάθεσή του για να ανακαλύψει το θρυλικό «Μαύρο βιβλίο των ωρών», έναν βιβλιογραφικό θησαυρό, διαφορετικά η μητέρα του θα πεθάνει. Και έτσι ξεκινάει μια μάχη ενάντια στον χρόνο από τη Βιτόρια και τη Xώρα των Βάσκων ως τα παλιά τυπογραφικά εργαστήρια της Μαδρίτης. Το ένα και μοναδικό αντίτυπο από αυτό το μεσαιωνικό εικονογραφημένο προσευχητάρι, το Μαύρο Βιβλίο των Ωρών, θα αποδειχτεί ο σημαντικότερος γρίφος που θα κληθεί να λύσει ο αστυνόμος Κράκεν.

Η Σόφη Μεριά έζησε μια πλήρη ζωή. Νήπιο, μετανάστευσε από τη Μικρασία στη Νέα Υόρκη και ξαναβρέθηκε στη Σμύρνη, όπου και διέσωσε τον πατέρα της με μυθιστορηματικό τρόπο τον Αύγουστο του 1922. Πρόσφυγας στην Αθήνα, κατόρθωσε και μαθήτευσε στο Αμερικανικό Κολλέγιο, όπου κατόπιν δίδαξε επί δεκαετίες. Παρ’ όλη τη φρίκη που βίωσε ως θύμα των ιστορικών γεγονότων (Μικρασιατική καταστροφή, ελληνοϊταλικός πόλεμος, Κατοχή, εμφύλιος), δεν έχασε ποτέ το κέφι της και τη διάθεση για προσφορά. Η συναρπαστική μαρτυρία της, απομαγνητοφωνημένη από την μαθήτριά της Λιλή Γιαλέσσα-Λεοντίδη, σφύζει από χαρά της ζωής και από αγάπη για τους ανθρώπους.