«Άσεντεν ή ο Βρετανός πράκτορας»: το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα με ήρωα έναν κατάσκοπο

Η κατασκοπία είναι μία περίτεχνη πρακτική, της οποίας τα ίχνη χάνονται στα βάθη των αιώνων. Και δεδομένου ότι κάθε πόλεμος βασίζεται -ως ένα μεγάλο βαθμό- στην συλλογή πληροφοριών και την παραπλάνηση του αντιπάλου, η σημασία της κατασκοπίας γίνεται περίπου αυτονόητη. Θεμελιωτής της σύγχρονης κατασκοπίας, θεωρείται ένας από τους ικανότερους μυστικούς πράκτορες του 19ου αιώνα, ο Γερμανός Βίλχελμ Στίμπερ. Μάλιστα, σε μία από τις πολυάριθμες αποστολές του στο Λονδίνο και το Παρίσι συνέλεξε στοιχεία για τον Καρλ Μαρξ και αυτές οι πληροφορίες του αξιοποιήθηκαν στις διεθνείς δίκες του κομμουνισμού, το 1852, στην Κολονία.

Όσο για τη διασημότερη γυναίκα κατάσκοπο, τη θρυλική Μάτα Χάρι, έμελλε να γράψει Ιστορία, προτού καταδικαστεί σε θάνατο από τη γαλλική δικαιοσύνη, το 1917, με την κατηγορία ότι ενεργούσε ως πράκτορας των Γερμανών κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Το επάγγελμα είχε τα ρίσκα του. Ορισμένοι, πάλι, ήταν διπλοί πράκτορες, όπως ο περίφημος Ισπανός Χουάν Πουζόλ Γκαρσία, ο οποίος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έπεισε τους ναζί ότι η απόβαση που τελικά έγινε στη Νορμανδία, ήταν παραπλανητική με αποτέλεσμα να απομακρύνουν σημαντικές ενισχύσεις.

Σε κάθε περίπτωση, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι σε τέτοιες σκοτεινές ιστορίες ενεπλάκησαν πολλοί συγγραφείς, οι οποίοι διετέλεσαν μυστικοί πράκτορες για να χρησιμοποιούν -πολλοί εξ αυτών- τις παρεπόμενες εμπειρίες τους, ως πρώτη ύλη φημισμένων έργων τους. Εντούτοις, άλλοι φρόντισαν να μην μπλέκουν τις δύο δραστηριότητες, τη συγγραφή με την κατασκοπία.

Ο Κρίστοφερ Μάρλοου (1564- 1593) είναι μία εμβληματική περίπτωση τέτοιου συγγραφέα. Συνομήλικος του Σαίξπηρ και σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας, δραστηριοποιήθηκε ως πράκτορας του κράτους την ίδια εποχή που έγραφε τα αριστουργήματά του: τον «Εβραίο της Μάλτας» και τον «Δόκτορα Φάουστους». Και αυτός, όμως, είχε άσχημο τέλος: Σκοτώθηκε σε κάποιον καβγά σε ένα καπηλειό, με τη φιλονικία αυτή να εικάζεται ότι ήταν σκηνοθετημένη – μια οργανωμένη συνωμοσία που αποσκοπούσε στην εξόντωσή του.

Έναν αιώνα μετά έδρασε ο Ντάνιελ Ντεφόε (1660- 1731)- ο άνθρωπος που έγραψε το πρώτο αγγλικό μυθιστόρημα όλων των εποχών: τον «Ροβινσώνα Κρούσο». Ο Ντεφόε έλαβε λαμπρή μόρφωση και επρόκειτο να γίνει ιερωμένος. Άλλαξε, ωστόσο, γνώμη για να λάβει σύντομα μέρος σε πολιτικές διαμάχες και ίντριγκες, καταφέρνοντας να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά Γουλιέλμου του Τρίτου. Το 1703, ο κόμης Ρόμπερτ Χάρλεϊ –εκτιμώντας τις ικανότητές του- τον προσέλαβε ως κατάσκοπο. Άλλωστε, ο Ντεφόε εκτός από μεγαλοφυής συγγραφέας ήταν γεννημένος -θα έλεγε κανείς- για αυτήν τη δουλειά. Οι μέθοδοι που καθιέρωσε εξακολουθούν και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα στις υπηρεσίες αντικατασκοπίας. Επέμενε, ότι η αληθινή ταυτότητα των κατασκόπων έπρεπε να διατηρείται απόλυτα μυστική, για να μπορούν να κινούνται φανερά και ελεύθερα.

Στην σύγχρονη εποχή, ο Γκράχαμ Γκρην (1904- 1991) ο συγγραφέας του «Τρίτου ανθρώπου» και του «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα», έδρασε -με τη σειρά του- στη Σιέρα Λεόνε για λογαριασμό των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ακόμα και πριν από την καριέρα του στις μυστικές υπηρεσίες, ο Γκράχαμ Γκρην αγαπούσε «το ποτό, το όπιο, την περιπέτεια και τις όμορφες γυναίκες» – μια περιγραφή απολύτως ταιριαστή για πολλούς ήρωες κατασκοπείας τύπου Τζέιμς Μποντ.

Και, βέβαια, ο Τζον Λε Καρέ (1931-2020) είναι ένας από τους τελευταίους διάσημους συγγραφείς που υπήρξαν και πράκτορες. Άλλωστε, οι σελίδες του είναι γεμάτες από περίπλοκες ίντριγκες, ενώ η πρώτη μεγάλη του επιτυχία ήταν ο «Κατάσκοπος που γύρισε απ’ το κρύο»- ένα από τα καλύτερα ψυχροπολεμικά μυθιστορήματα. Ο Λε Καρέ βρέθηκε, ως κατάσκοπος, σε αρκετές εμπόλεμες ζώνες και οι εμπειρίες που αποκόμισε αποτέλεσαν πλούσια πρώτη ύλη για τα βιβλία του: «Η Μικρή Τυμπανίστρια», «Το Παιχνίδι μας», «Ο Ράφτης του Παναμά».

Για τους περισσότερους, όμως, η λέξη «κατάσκοπος» φέρνει στο μυαλό έναν κομψό κύριο, ντυμένο με μαύρο σμόκιν, ο οποίος πίνει μαρτίνι περιτριγυρισμένος από πανέμορφες γυναίκες. Το όνομά του είναι Μποντ, Τζέιμς Μποντ και αποτελεί επινόηση ενός ακόμη συγγραφέα-κατασκόπου, του Ιαν Φλέμινγκ (1909-1964) ο οποίος -μεταξύ άλλων- ήταν μέλος της μικρής πειραματικής οργάνωσης που λειτούργησε ως πρότυπο για τη συγκρότηση της CIA. Ο Φλέμινγκ γοητεύτηκε από τις εφευρέσεις και τον τεχνικό εξοπλισμό των μυστικών υπηρεσιών και ως κατάσκοπος έγινε γνωστός για την ανάληψη και εκτέλεση επικίνδυνων αποστολών. Όταν κάποτε παντρεύτηκε και ενώ βρισκόταν στο μήνα του μέλιτος, στην Τζαμάικα, συνέλαβε την ιδέα του Μυστικού Πράκτορα 007, και το 1962, με τον Δόκτορα Νο, σημείωσε την πρώτη παγκόσμια επιτυχία του.

Πρώτος απ’ όλους, ωστόσο, υπήρξε ο πολυγραφότατος Σόμερσετ Μομ (1874-1965) ο οποίος εργάστηκε για λογαριασμό της Βρετανικής Αντικατασκοπίας στη Ρωσία υποδυόμενος τον ρεπόρτερ, το 1917, «καλύπτοντας» την Οκτωβριανή Επανάσταση και τα όσα ακολούθησαν. Την εμπειρία του αυτή την μετουσίωσε σε ένα από τα πλέον δημοφιλή κατασκοπικά μυθιστορήματα, το σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα «Άσεντεν, ο βρετανός πράκτορας» – το οποίο μάλιστα μετέφερε στον κινηματογράφο ο Αλφρεντ Χίτσκοκ με την ταινία «Μυστικός Πράκτορας».

Οι περιπέτειες του Άσεντεν, ξεκινούν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου όταν εντάσσεται στη Βρετανική Υπηρεσία Πληροφοριών. Τη στρατολόγησή του αναλαμβάνει ένας αξιωματούχος ψηλά στην ιεραρχία, γνωστός με το αρχικό «Ρ». Όσο για την πρώτη αποστολή που του αναθέτει, είναι να ταξιδέψει στην Ελβετία και να επιχειρήσει να αντλήσει πληροφορίες προς όφελος της βρετανικής κυβέρνησης. Ο Άσεντεν θα μπλέξει με την ελβετική αστυνομία, θα συναντήσει «συνδέσμους» από την Ευρώπη και την Ινδία, θα εκβιάσει και θα εκβιαστεί, θα απειλήσει και θα απειληθεί.

Για την προάσπιση των συμφερόντων της Βρετανίας θα ταξιδέψει επίσης στη Ρωσία της επανάστασης του 1917, προκειμένου να ασκήσει επιρροή ώστε να παραμείνει η Ρωσία στον πόλεμο κατά της Γερμανίας. Στο βιβλίο του –που εκδόθηκε το 1928- ο Σόμερσετ Μομ αξιοποίησε μυθοπλαστικά τις δικές του εμπειρίες από την εποχή που ήταν κατάσκοπος. Αλλά με το μυθιστόρημα αυτό πρωτοστατεί στην παράδοση της βρετανικής κατασκοπικής λογοτεχνίας, που ξεκινάει με τον «Άσεντεν», αλλά και με «Τα 39 σκαλοπάτια» του Τζον Μπάκαν και εξελίσσεται εντυπωσιακά με τη «Μάσκα του Δημητρίου» του Έρικ Αμπλερ και τον «Ήσυχο Αμερικάνο» του Γκράχαμ Γκρην.

Πάντως, ήδη σε αυτό το φιλόδοξο εγχείρημα, ο Μομ έδειξε με σαφήνεια τις καλλιτεχνικές του προθέσεις: Αυστηρή προσήλωση και εμμονή στην παραμικρή λεπτομέρεια – μακριά από τις μέχρι τότε συνήθειες του αγγλόφωνου κοινού. Γι’ αυτό, εξάλλου, οι αφωτοσκίαστες πλευρές της ζωής όπως ήταν και όχι όπως θα έπρεπε να είναι ή όπως την επιθυμούσαν οι αναγνώστες, παραξένεψε και ενόχλησε.
Αλλά, το βιβλίο με πρωταγωνιστή τον Άσεντεν, θα έβρισκε τον δρόμο του και το 1936 ο Άλφρεντ Χίτσκοκ σκηνοθέτησε την ταινία «Μυστικός πράκτωρ», βασισμένη στο μυθιστόρημα του Μομ – που θα ενέπνεε συγγραφείς όπως ο Ίαν Φλέμινγκ, ο Τζον Λε Καρρέ, ο Γκράχαμ Γκριν, αλλά και ο Ρέιμοντ Τσάντλερ. Και αυτό, κάθε άλλο παρά είναι τυχαίο: Πρόκειται για μια συναρπαστική πολυπρισματική αφήγηση που εστιάζει σε μία από τις πλέον ευφάνταστες περιπτώσεις στην ιστορία της σύγχρονης κατασκοπικής λογοτεχνίας, έναν από τους πιο γοητευτικούς και ανθρώπινους μυστικούς πράκτορες.

Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι το πρώτο μυθοπλαστικό βιβλίο με ήρωα έναν κατάσκοπο το οποίο έγραψε κάποιος που ήταν ο ίδιος κατάσκοπος – εγκαινιάζοντας έτσι ένα ιδιαίτερο κομμάτι της λογοτεχνίας, όπου ο συγγραφέας είναι πρωταγωνιστής με έναν εντελώς απρόσμενο τρόπο: κάποιος δηλαδή που κατάφερε με την δράση του, να κρατήσει τους φίλους, τους έρωτές του, αλλά και τις υπερδυνάμεις της εποχής, σε πλήρη αμηχανία απέναντί του. Και αυτό, από μόνο του, είναι αναμφίβολα ένα ενδιαφέρον επίτευγμα…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

H σύντομη λογοτεχνική διαδρομή του Μάριου Χάκκα, επηρεασμένη βαθιά από την αναμέτρηση με τη θανατηφόρα ασθένειά του, είναι μια πορεία που περιγράφει, με ρεαλισμό και σαρκασμό, το μετεμφυλιακό κράτος και τις απαρχές της Μεταπολίτευσης. Στις σελίδες του «Τυφεκιοφόρου του εχθρού» παρακολουθούμε τον κοινωνικό τύπο του αριστερού πολίτη («γ΄ κατηγορίας»). Παράλληλα, ο Χάκκας μάς ξεναγεί στη μεταπολεμική Αθήνα: στην πόλη της αντιπαροχής και της αρχιτεκτονικής μετάλλαξης, της ευδαιμονίας, του καταναλωτισμού και της εύκολης κοινωνικής ανόδου. Στα διηγήματα του Χάκκα αποτυπώνεται ο κόσμος του βασανιστικού εγκλεισμού, η τιμωρητική εθνικοφροσύνη, η διαρκής επιτήρηση των στιγματισμένων φαντάρων και των φακελωμένων πολιτών, το βίωμα της ήττας της Αριστεράς.

Ο Αντρέ αγαπάει τη φάρμα του στη Βραζιλία, φοβάται τον αυταρχικό, θρησκευόμενο πατέρα του, που ιερουργεί από την κορυφή του τραπεζιού ωσάν σε άμβωνα, και μισεί τον εαυτό του για τα ανομολόγητα συναισθήματα για την αδερφή του Άνα. Λυρική και αισθησιακή, διαποτισμένη από βιβλική τραγικότητα, η Αρχαία καλλιέργεια ακολουθεί τον Αντρέ στο δύσκολο μονοπάτι προς την ενηλικίωση, στον διχασμό που βιώνει ανάμεσα σε σώμα και ψυχή, στο χρέος και στην ελευθερία. Μέσα από μια οικογενειακή ιστορία, με επίκεντρο την επιστροφή του «άσωτου υιού», η Αρχαία καλλιέργεια πραγματεύεται τα προαιώνια θέματα της πατριαρχίας, των ορίων της συνύπαρξης στους κόλπους της οικογένειας, της ελευθερίας, της μοναξιάς, της βίας. Ο Νασσάρ το κάνει αυτό με τρόπο αριστοτεχνικό και πρωτότυπο, επαναπροσδιορίζοντας τη γλώσσα απ’ την αρχή, σε ένα κείμενο γεμάτο εικόνες και μεταφορές που ενεργοποιούν όλες τις αισθήσεις του αναγνώστη που καλείται να επιστρέψει στη δική του πρώτη ανάγνωση, στη δική του μύηση στον κόσμο της λογοτεχνίας.

Η αφήγηση ακολουθεί τον κεντρικό χαρακτήρα (έναν περιθωριοποιημένο δημοσιογράφο και μουσικό), ο οποίος, αδυνατώντας να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του, στρέφεται ενστικτωδώς εντός του, ανακαλύπτοντας εκεί έναν θόρυβο που δυναμώνει επικίνδυνα. Παράλληλα, η αφήγηση παρακολουθεί την πηγή ενός μυστήριου βουητού που μοιάζει να βγαίνει από τα ίδια τα σωθικά της Αττικής. Κοιτώντας μέσα και πέρα από το διάφανο κέλυφος του χαρακτήρα, γινόμαστε ακούσιοι μάρτυρες του χαοτικού ρυθμού και της καταιγιστικής εναλλαγής των αισθήσεων ενός πλάσματος που παλεύει να επιβιώσει μέσα σε οχήματα, πλατείες, καταστήματα και πεζοδρόμια. Το βιβλίο ξεναγεί τον αναγνώστη στην απελπιστικά σκληρή πραγματικότητα της Αθήνας, ακολουθώντας μια διαδρομή που αναπόφευκτα καταλήγει σε σπασμωδικές αντιδράσεις, ειδεχθείς πράξεις και αστυνομικά τμήματα. H νέα νουβέλα του Στέλιου Παπαγρηγορίου κινείται μεταξύ αυτοβιογραφίας, νουάρ και δοκιμίου.

Οδός Σόλωνος, οδός ονείρων συλλογικών και ατομικών. Οδός διαδηλώσεων, ερώτων, χαφιέδων, χαμένων προσδοκιών. Μυστικά και βλέμματα, αγγίγματα βιαστικά και καφές στο κυλικείο. Πεταμένα τσιγάρα, παλιά βιβλία, γέλια και ελπίδες. Όταν βρέχει γλιστρούν οι σπασμένες πλάκες στα πεζοδρόμιά της, φοβάσαι μην πέσεις, μεγάλωσες πια, τι κάνω εδώ πάλι; αναρωτιέσαι. Αλλά είσαι εδώ, στην οδό Σόλωνος, χαμογελώντας: ωραία ήταν, λες, και αφήνεις τις ματαιώσεις να παρασυρθούν με τα βρομόνερα και τ αποτσίγαρα στα ρείθρα του δρόμου. «Είμαστε τυχερή γενιά», ακούς καθαρά μέσα σου.