« Άννα μην κλαις, εμένα δε με βάζουν στο χέρι»

Ωδή στον «φτωχό» Μπέρτολτ Μπρεχτ, αλλά και στον σημαντικό Έλληνα μουσικοσυνθέτη ποίησης Θάνο Μικρούτσικο. Αφορμή το βιβλίο του Gutenberg με 500 ποιήματα του σπουδαίου Γερμανού.

Κατηγορούμε πολύ εύκολα τους Γερμανούς. Πέρα από τα στερεότυπα (και την πλάκα που είχαν κάποτε τα ανέκδοτα), η Γερμανία έχει προσφέρει πολλά στη σύγχρονη (οκ, δυτική) σκέψη. Όπως οι μηχανολόγοι τους κατασκευάζουν παραπάνω από άρτιες συσκευές και κινητήρες, έτσι και οι «θεωρητικοί» τους αναπτύσουν θεωρίες με μια μοναδικά δομική συναρμογή και κινητήρια δύναμη. Αρκετές φορές καταλήγουν συναρπαστικά ελκτικές (για άλλους λαούς). Από τον Λούθηρο, τον Γκαίτε και τον Νίτσε, τον Καρλ Μαρξ και τον Χάιντεγκερ μέχρι τον Άινστάιν και τον Μπρεχτ. Ο τελευταίος, μια μοναδική περίπτωση «της τέχνης στην υπηρεσία των μαζών» προκειμένου να ανατρέψουν τον καπιταλισμό που τους απομυζά. Ο Γερμανικός Μεσοπόλεμος έχει φθάσει στις μέρες μας πολλές φορές ως μια ξέφρενη, στυλάτη και γοητευτική εποχή (ειδικά στο Βερολίνο των «καμπαρέ»). Δεν ήταν ακριβώς έτσι. Κατά τη διάρκεια της Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1919–1933), σε μια παραλληλία με τη γειτονική (αρχικά) Σχολή του Bauhaus (1919–1925–1928–1933) υπάρχει στη χώρα το περιθώριο ανάπυξης πιο «φιλολαϊκών» φωνών. Η ταπείνωση της Γερμανίας μετά το τέλος του Α΄ΠΠ, η επακόλουθη φτώχια και εξαθλίωση της εργατικής τάξης με τον απροκάλυπτο πλουτισμό των αναδυόμενων βιομηχάνων θα οδηγήσει στα 1928 τον Μπρεχτ να στηλιτεύσει την βερολινέζικη αστική τάξη που πρόσαπτε στο προλεταριάτο έλλειψη ηθικής μέσα από την Όπερα της Πεντάρας, σε μουσική Κουρτ Βάιλ και να αλλάξει μια για πάντα αυτό που σήμερα ονομάζουμε μιούζικαλ.

The Beggar opera (Die Dreigroschenoper), γνήσια αφίσα από το Βερολίνο, 1928. Wikipedia.org

Η είσοδος (φωτό του 2005) με τα χαρακτηριστικά γράμματα του Herbert Bayer στην είσοδο των εργαστηρίων του σύγχρονου Bauhaus στο Dessau (β’ φάση 1925–28).

Μετά την οικονομική κρίση του 1929 στις ΗΠΑ πρώτα και μετά στη Γερμανία των συσσιτίων (αφού οι Αμερικανοί μετά ο κραχ τους αποσύραν όλα τα κεφαλαιά τους από την ηττημένη Γερμανία), η άνοδος του εθνικοσοσιαλισμού (nazi) θα φθάσει σε παράκρουση και στα 1933 θα χτυπήσει κόκκινο. Η Βαϊμάρη καταλύεται, η Σχολή του Mπάουχαους κλείνει πάραυτα και ο μαρξιστής Μπρεχτ αυτοεξορίζεται στην Ευρωπη αρχικά, στην Αμερική αργότερα, όπου και θα παραμείνει μέχρι το 1948. Επιστρέφοντας στη γενέθλια γη, επιλέγει την DDR και το Ανατολικό Βερολίνο με επακόλουθο έργο την «ανάδειξη» του θεατρικού σχήματος του Berliner Ensemble (μπροστά του, πολλές θεατρικές πρωτοπορίες φαίνονται σαν κακόγουστα σχολικά σκετς).

Ο Bertolt Brecht με την Helene Weigel, Πρωτομαγιά του 1954.

Πριν βγει στη σκηνή η Helene Weigel, Βerliner Εnsemble, 1962.

Πριν δύο βδομάδες μια βιβλιοκριτική ακριβείας του Αναστάση Βιστωνίτη στο Βήμα για το βιβλίο από τον Gutenberg με 1+499 ποιήματα του πιο γνωστού στην Ελλάδα γερμανού συγγραφέα, μ’ έκανε να καταλάβω γιατί αισθανόμουνα έτσι για τον ΒΒ. Θυμήθηκα επίσης πως 20 χρονών νεαρός, έπαιζα έναν «μπουρζούα» (κάπως άτσαλα) στις Μέρες της Κομμούνας με ερασιτεχνικό Κνίτικο θιάσο σε φεστιβάλ της ΚΝΕ-Οδηγητή. Και βέβαια δεν μπορώ να ξεχάσω ότι την ίδια εποχή (1987) σχεδίασα, σπουδαστής στα ΤΕΙ, το πρώτο μου εξώφυλλο βιβλίου – και ίσως η πρώτη μου «μακέτα» (στην ουσία χειροποίητο κολάζ) που τυπώθηκε κανονικά – στη Σύγχρονη Εποχή με 236 ποιήματα από τον Μπέρτολτ Μπρεχτ σε μετάφραση και πρόλογο της Νάντια Βαλαβάνη.

Όλα αυτά μπορεί σήμερα να φαίνονται «στρατευμένα» και δογματικά, όμως το να είσαι νέος και επαναστάτης αγγίζει κάπως τη νομιμοποίηση της αδρεναλίνης (με προοδευτικό προσανατολισμό). Ο Βιστωνίτης το περιγράφει καλύτερα από μένα: […] Αλλά τα ποιήματά του δεν είναι γραμμένα στη λογική του άσπρου-μαύρου. Κανένας δεν αξιοποίησε στην ποίηση τη διαλεκτική όπως αυτός και κανένας δεν μίλησε με τη δική του αμεσότητα για τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση. Ο Στάινερ τον χαρακτήριζε Λούθηρο της Αριστεράς και όχι μόνο, γιατί, όπως γνωρίζουμε, η Βίβλος του Λούθηρου ανήκε στα αγαπημένα αναγνώσματα του Μπρεχτ. Οταν απευθύνεσαι είτε στις μάζες (όπως ο ίδιος) είτε στο εκκλησίασμα (όπως ο Λούθηρος), ο λόγος σου πρέπει να αποτυπώνεται στον νου και στην καρδιά και να αλλάζει τη συνείδηση των αποδεκτών του. Η εξέδρα, η σκηνή στο θέατρο ή στο καμπαρέ είναι, τρόπον τινά, υποκατάστατα του άμβωνα, όπου ο Θεός έχει πλέον ένα άλλο όνομα: επανάσταση. Τα πράγματα βεβαίως στην ποίηση δεν είναι τόσο απλά. Ο Μπρεχτ κάνει κήρυγμα, όμως πουθενά ο λόγος του δεν λειτουργεί ως απλή προπαγάνδα. Απόδειξη ότι ενώ σε πολλούς συγγραφείς της Αριστεράς η στράτευση ζημίωσε το ταλέντο τους στον Μπρεχτ ο μαρξισμός απεδείχθη μεγάλη δημιουργική δύναμη.

Kαι παρακάτω: Ο Μπρεχτ, όπως κι ο Καβάφης, είναι ποιητής της πόλης. Αλλά ενώ το κύριο μέρος της θεματικής περιοχής του Αλεξανδρινού το καταλαμβάνει η Ιστορία, ο Μπρεχτ κινείται στο παρόν, είναι δηλαδή ποιητής εποχής. Αυτό άλλωστε σημαίνει σε τελική ανάλυση η παρατήρηση ότι τη θεματική του περιοχή την καλύπτει στο μεγαλύτερο μέρος της η επικαιρότητα, στην οποία δεν δίστασε να βυθιστεί από την αρχή σχεδόν της ποιητικής του πορείας. […] Όταν λέμε ποίηση του δρόμου, εννοούμε του δημόσιου χώρου, των όσων συμβαίνουν τη μέρα και τη νύχτα στις πλατείες, στους δρόμους, στα καμπαρέ, στα εργοστάσια. Ο Μπρεχτ όμως μπορεί να είναι κι ενδοσκοπικός, να καταλήγει σε μια εικόνα που εκφράζει τον ψυχικό του κόσμο, πάντοτε ωστόσο ως αντανάκλαση της ζωής που εισπράττει από το περιβάλλον. Και άλλοτε να γράφει με έναν τρόπο που θυμίζει τους μεγάλους κινέζους ποιητές της δυναστείας των Τανγκ, όπως σε αυτό το εξαίσιο με τίτλο «Έλατα» από τα Μπουκοβιανά ελεγεία:«Με το χάραμα / τα έλατα είναι μπρούντζινα. / Έτσι τα πρωτοείδα / πριν από μισόν αιώνα / πριν από δύο παγκοσμίους πολέμους / με τα νεανικά μου μάτια εγώ».

Όλα αυτά ίσως να μην χαράσσοταν στη μνήμη μας αν δεν μελοποιοούσε ο Θάνος Μικρούτσικος κάποια ποιήματά του. Κακά τα ψέματα. Ο Μικρούτσικος έχει κάνει σπουδαία δουλειά, ξεφεύγοντας από τα στενά πλαίσια του «πολιτικού τραγουδιού» που με το τέλος της Μεταπολίτευσης και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κατέκλυζε την επικράτεια. Όχι μόνο για τη Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ, αλλά και με το Εμπάργκο του Άλκη Αλκαίου καθώς και με τις ακόλουθες δουλειές του πάνω στον Καββαδία.

Αν και προσανατολισμένο σαν συμφωνικό/οπερετικό έργο η «Πράξη» (για δύο φωνές, δύο κλαρινέτα, πιάνο, ομάδα ηθοποιών και φωτεινές διαφάνειες – θα είχε ενδιαφέρον να τις βλέπαμε), το εισαγωγικό κομμάτι «Αννα μην κλαις, στο ντουλάπι δεν έχει μείνει ψίχα φωμί… » με τη φωνή της Δημητριάδη, μοιάζει να πλανάται για πάντα πάνω από την ευρωπαϊκή φτωχολογιά (μεταναστευτική και μη). Δεδομένου ότι πρωτοκυκλοφόρησε το 1978-79 και η ατζέντα του αμπέχονου βοηθούσε τέτοια εγχειρήματα, πολλοί θα θεώρησαν ότι παραήταν «προχώ» για τα γούστα τους. Ο ίδιος ο Μικρουτσικος δεν θα αργήσει να διαφοροποιηθεί απο το ΚΚΕ και την αισθητική στράτευση, εντούτοις θα δώσει τα σημαντικότερα (και τα μόνα που αντέχουν ) δείγματα πολιτικού τραγουδιού. Πολλά χρόνια αργότερα, στον Περισσό τον Φλεβαρη του 2013, θα παρουσιάσει (συγκινημένος) μέρος του έργου του Β.Β., όπου και θα αναφέρει τη σχέση και την κληρονομιά του σπουδαίου αυτού γερμανού εξπρεσιονιστή μέσα από την πρωτοποριακή Schaubinner (βλ. Φεστιβάλ Αθηνών).

Μέρες που είναι κι επειδή άλλη μια Δευτέρα-μετά-τις-Εκλογές (που πάντα είναι οι κρισιμότερες στην Ιστορία), η πολιτική ατζέντα, 100 χρόνια μετά τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο και 25 μετά την ενοποίηση της Γερμανίας, ήρθε και στρογγυλοκάθισε –μονοπωλιακά σχεδόν– με το πρόσωπο μιας αποκλειστικά οικονομικής ατζέντας. Δυστσυχώς, it’s all about money (and Power). Από τον Τρωικό πόλεμο μέχρι τον «αφιονισμό» των Τζιχαντιστών, είτε εξαθλιωμένοι, είτε «εξαγριωμένοι» πολιτισμένοι οι άνθρωποι αναζητούν τον ζωτικό τους χώρο (συνήθως εις βάρος των άλλων). Από Δευτέρα, σοσιαλισμός λοιπόν και βλέπουμε.

Εγώ ο Μπέρτολτ Μπρεχτ
είμαι από τα μαύρα δάση,
η μάνα μου στις πολιτείες
με κουβάλησε,
σαν ήμουνα ακόμα στην κοιλιά της,
και των δασών η παγωνιά
μέσα μου θα ‘ναι ως το θάνατό μου.

Έχω, έχω το σπίτι μου
στην πολιτεία της ασφάλτου,
φορτωμένος από την αρχή
με όλα τα μυστήρια του θανάτου
με εφημερίδες, με καπνό και με ρακή,
καχύποπτος και τεμπέλης
κι ευχαριστημένος στα στερνά.

Φέρομαι φιλικά στους ανθρώπους
φορώ καθώς το συνηθίζουν
ένα σκληρό καπέλο,
λέω, είναι ζώα που μυρίζουν τελείως ιδιόμορφα
και λέω πάλι,
δε βαριέσαι έχω κι εγώ την ίδια μυρουδιά.

Το πρωί στο γκρίζο χάραμα
τα έλατα κατουράνε,
και τα ζωύφιά τους τα πουλιά
αρχίζουν να φωνάζουν
Κείνη την ώρα αδειάζω το ποτήρι μου στην πόλη
πετάω τ’ αποτσίγαρό μου και ανήσυχος κοιμάμαι.

Απ’ αυτές τις πολιτείες
θα απομείνει εκείνος που διάβηκε από μέσα τους
ο άνεμος, δίνει χαρά το σπίτι σ’ αυτόν που τρώει,
τ’ αδειάζει.

Ξέρουμε ότι είμαστε περαστικοί
κι ότι ύστερα από μας
τίποτα τ’ αξιόλογο δε θα ‘ρθει.
Ελπίζω στους σεισμούς
που μέλλονται για να ‘ρθουν,
να μην αφήσω τη Βιρτζίνιά μου
απ’ την πίκρα να μου σβήσει.

Εγώ ο Μπέρτολτ Μπρεχτ
από τα μαύρα δάση,
ξερασμένος στις πολιτείες της ασφάλτου
μέσα στη μάνα μου σε πρώιμη εποχή.

[stixoi.gr]

ΕΓΩ, Ο ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ (Θάνος Μικρούτσικος)