Όσο περνούν οι μέρες από την εκπνοή του φετινού, επαιτειακού 70ου Φεστιβάλ της Αβινιόν, τόσο περισσότερο συνειδητοποιώ ένα πράγμα: πόσο πρωταρχικής σημασίας είναι η τήρηση ορισμένων αρχών στον προγραμματισμό, έτσι ώστε η διοργάνωση να βρει το δρόμο της. Εννοείται πως αυτό δεν συνεπάγεται απαραιτήτως και την επιτυχία όλων των παραστάσεων που συμμετέχουν. Αφ’ ενός, όταν κανείς συμμετέχει σε μια παραγωγή ή συμπαραγωγή, δεν μπορεί να γνωρίζει εκ των προτέρων την έκβαση του εγχειρήματος: απλώς υποστηρίζει καλόπιστα όσα του φαίνονται υποσχόμενα. Αφ’ ετέρου, ένα διεθνές φεστιβάλ – και μάλιστα τέτοιων διαστάσεων – αναπόφευκτα αντικατοπτρίζει τη γενικότερη εικόνα που παρουσιάζει το θέατρο, τόσο στη διοργανώτρια χώρα, όσο και αλλού. Σε μια περόδο που δεν υπάρχουν και πολλές σπουδαίες παραστάσεις, δεν μπορεί ένα φεστιβάλ να τις εφεύρει για να τις παρουσιάσει. Κι επίσης, όταν το θέατρο διεθνώς διέρχεται μια περίοδο όχι και τόσο λαμπρή – προσπαθώ να αποφύγω τη λέξη «κρίση» γιατί έχω πλέον βαρεθεί και να τη διαβάζω, και να τη γράφω – αυτό δεν μπορεί παρά να αποτυπωθεί και στο πρόγραμμα όλων των φεστιβάλ που διοργανώνονται.
Παρόλη λοιπόν τη γενική μετριότητα του διεθνούς τοπίου, η φετινή Αβινιόν κρίνεται μάλλον επιτυχημένη. Κι αυτό γιατί, χωρίς να αποκλείει κάποια τάση ή ρεύμα του θεάτρου σήμερα, επιχειρεί με συνέπεια να εφαρμόσει όσα είχε εξαγγείλει εξ αρχής ο καλλιτεχνικός διευθυντής Ολιβιέ Πυ: επιστροφή στα κείμενα, έμφαση στο πολιτικό και το ποιητικό θέατρο, πρόσβαση στην θεατρική πραγματικότητα χωρών των οποίων την παραγωγή δεν γνωρίζουμε. Ως καλλιτεχνικός διευθυντής λοιπόν, με όλες τις (συχνές) αστοχίες του, ο Πυ εμφανίζει μια συνεχεια και συνέπεια. Ως σκηνοθέτης, ούτε και φέτος ικανοποίησε. Στο σχεδόν πεντάωρο Αισχύλου, Έργα Πολέμου, επιχείρησε να διασκεδάσει τις δεινές εντυπώσεις που προκάλεσε πέρυσι ο Βασιλιάς Ληρ: είναι αλήθεια πως ποτέ στο παρελθόν δεν είχε χτυπηθεί, λοιδορηθεί μπορώ να πω, παράστασή του σε αυτό το βαθμό από την κριτική, αλλά και το κοινό. Όμως αυτή η ανάμνηση προφανώς λειτούργησε τραυματικά, κι ο Πυ εμφανίστηκε φέτος τρομακτικά άτολμος. Παρουσίασε τέσσερις αισχύλιες τραγωδίες (Προμηθέας Δεσμώτης, Ικέτιδες, Επτά Επί Θήβας, Πέρσες) με τρεις μόνον ηθοποιούς, σε μια διασκευή με δραστικές περικοπές των κειμένων, εκτελεσμένη πάνω σε μια υπερυψωμένη ράμπα – διάδρομο και τους θεατές σε απόσταση αναπνοής. Δεν έπεισε: η επιτηδευμένη λιτότητα του εγχειρήματος και ο κλασικός τρόπος παιξίματος άφησε μια γεύση «δεν κάνω τίποτα για να μην κάνω λάθος».
Η επανεμφάνιση του φασισμού στην Ευρώπη και η κρίση της πολιτικής έδωσαν σαφέστατα το στίγμα της φετινής έκδοσης του Φεστιβάλ. Εκτός από τις δύο σημαντικότερες παραστάσεις του, για τις οποίες και έγραψα αναλυτικά – Οι Καταραμένοι σε σκηνοθεσία Ίβο Βαν Χόβε και Πλατεία Ηρώων του Τόμας Μπέρνχαρντ σε σκηνοθεσία Κρίστιαν Λούπα – – πολλοί ακόμη έθιξαν σχετικά ζητήματα, με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία. Η βελγίδα Αν Σεσίλ Βανταλέμ στο Tristesses επέλεξε τη μορφή του πολιτικού θρίλερ και κέρδισε τις εντυπώσεις. Η γαλλίδα Μαέλ Ποεζί στο Εκείνοι Που Σφάλλουν Δεν Κάνουν Λάθος , βασισμένο στο Περί Φωτίσεως του Ζοζέ Σαραμάγκου, όπου ένας ολόκληρος λαός ψηφίζει λευκό στις εκλογές, σκορπώντας τον πανικό σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις, κινήθηκε σε φόρμες υπερβολικά κλασικές για το θέμα που επέλεξεκι έχασε μια μεγάλη ευκαιρία. Προσωπικά προτίμησα Το Ινστιτούτο Μπεζαμέντα της Μπερανζέρ Βαντουσό, βασισμένο στο μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Βάλζερ, ένα μεικτό θέαμα με ηθοποιούς και μαριονέτες: ένας νέος καλής οικογένειας, επιθυμώντας να γίνει “ένα ωραίο ολοστρόγγυλο μηδενικό”, καταφεύγει σε μια σχολή που εκπαιδεύει υπηρέτες, μαθαίνονάς τους τη δουλοπρέπεια, την τυφλή υπακοή, την εκτέλεση οποιασδήποτε εντολής χωρίς αντιρρήσεις. Η δύναμη της αλληγορίας είναι συχνά, ως γνωστόν, μεγαλύτερη από της κυριολεξίας….
Το γαλλικό θέατρο επέδειξε ακόμη μια φορά πως δεν διέρχεται τις καλύτερες μέρες του. Το πρόβλημα εντοπίζεται και στη νεώτερη γενιά, κι ίσως αυτό να είναι και το πιο ανησυχητικό. Υποσχόμενοι και ανερχόμενοι σκηνοθέτες, τους οποίους και προβάλλει όλοτο σύστημα των γαλλικών σκηνών και φεστιβάλ, επιδεικνύουν τετοια έλλειψη γνώσης ως προς το αντικείμενό τους, αλλά και γενικότερης καλλιέργειας, που προκαλούν σοκ – χωρις βέβαια η Γαλλία να διεκδικεί την αποκλειστικότητα σε αυτό τον τομέα.
Κραυγαλέο παράδειγμα ο Ζαν Μπελορινί, που παρουσίασε τους Καραμαζόφ, βασισμένους (τουλάχιστον το παραδέχεται) στο έργο του Ντοστογιέφσκι. Πέρα από την κακογουστιά και την ευτέλεια του θεάματος σε όλα τα επίπεδα ( την προσθήκη τραβεστί αφηγητή, τη γενική φτήνια της αισθητικής, την παρεμβολή, σε άσχετα σημεία, ακόμη και τραγουδιών του Ανταμό (!) ), ο νεαρός αστέρας που δεν μπορεί παρά να χρηματοδοτήθηκε αδρά για την εν λόγω παραγωγή, δεν κατόρθωσε να καταλάβει τίποτε από το κείμενο,κι αυτό αποκαλύπτεται περίτρανα στους γυναικείους χαρακτήρες: δεν αναρωτήθηκε καν πώς οι άνδρες του μυθιστορήματος είναι έτοιμοι να καταστρέψουν τις ζωές τους για χάρη τους, αν αυτές δεν είναι, όπως τις παρουσιάζει, παρά ανόητα, χυδαία και φτηνιάρικα συνοικιακά γύναια;
Ελαφρά καλύτερος ο Τομά Ζολί, παρουσίασε το Η Σχεδία της Μέδουσας του Γκέοργκ Κάιζερ με φοιτητές της σχολής δραματικής τέχνης του Στρασβούργου. Σε αντίθεση με τον (μαρτυρικό) 16ωρο Ερρίκο ΣΤ’ του Σαίξπηρ που μας είχε παρουσιάσει προ διετίας, κι όπου όλα αντιμετωπίζονταν με την αβάσταχτη ελαφρότητα ενός κόμικ ή manga, εδώ ο Ζολί δείχνει να πέφτει στην ανάποδη παγίδα: χάνει εντελώς τη λεπτή ειρωνία που υποβόσκει στο κείμενο, και εμφανίζει τα πάντα με μελοδραματική σοβαρότητα που κάνει τη σχεδία του να μπατάρει επικίνδυνα. Πού θα πάει, κάποια στιγμή θα πετύχει την ισορροπία…
Ο πλέον βελτιωμένος από τους νεώτερους γάλλους ήταν ο Ζυλιέν Γκοσλέν, με το 2666 που ήρθε λίγες μέρες μετά και στο Φεστιβάλ Αθηνών. Παρόλη την εμφανή επιρροή από το σκηνικό κόσμο του Βαρλικόφσκι, και το μεγαλεπήβολο του εγχειρήματος που αναπόφευκτα οδήγησε σε άνισο αποτέλεσμα, η παράσταση είχε μια οπτική δύναμη, αλλά και αφηγηματικές αρετές επαρκείς για να κρατήσει το θεατή ως το τέλος – και λάβετε υπόψιν πως εμείς στην Αβινιόν είδαμε όλο το πράγμα σε μία μέρα (διάρκεια: 11 ώρες και 30 λεπτά) κι όχι σε δύο δόσεις όπως στην Αθήνα. Νομίζω πως η μεγαλύτερη αδυναμία του εντοπίζεται στη διδασκαλία των ηθοποιών, που ισοπέδωσε αρκετούς από τους χαρακτήρες σε απλά σκίτσα.
Ο σύγχρονος χορός, που αποτελεί εδώ και χρόνια ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια του Φεστιβάλ της Αβινιόν, δεν βρέθηκε στην καλύτερη σαιζόν του. Την τιμή των όπλων διέσωσε η ιδιοφυής γαλλοκαναδή Μαρί Σουινάρ, γνωστή μας από το Φεστιβάλ Χορού της Καλαμάτας, μια σπουδαία προσωπικότητα με πρωτότυπη και διεισδυτική ματιά πάνω στην κίνηση, την αναπνοή και τον άνθρωπο. Το Soft Virtuosity, Still Humid, On The Edge σίγουρα απέχει από το να είναι η πιο βατή και προσιτή δουλειά της, όμως αποζημιώνει το θεατή που θα μπορέσει να συγκεντρωθεί και να το προσεγγίσει. Στον αντίποδα, ο φλαμανδο-μαροκινός Σίντι Λάρμπι Τσερκάουι παρουσίσε μία νέα βερσιόν της Βαβέλ του, χωρίς να καταλάβουμε για ποιο λόγο. Η παράσταση που είδαμε στην Αυλής της Τιμής του Παλατιού των Παπών ήταν όμορφη, άρτια,δεν ενοχλούσε κανέναν, αλλά τελικά δεν έδειχνε να έχει καν λόγο ύπαρξης. Ξεχνιόταν, άλλωστε, ελάχιστα λεπτά αφότου είχε διαβεί κανείς την πύλη της εξόδου.
Το φετινό φεστιβάλ φιλοξένησε επίσης παραστάσεις από χώρες της Μέσης Ανατολής: το Λίβανο, το Ισραήλ, το Ιράν, και τη μαρτυρική Συρία: το Ενώ Περίμενα μάς έδωσε την ευκαιρία να δούμε επί σκηνής τις συνθήκες που οδηγούν ανθρώπους με ζωές όχι και τόσο διαφορετικές από τις δικές μας να καταλήγουν πρόσφυγες σε κάποια από τα νησιά μας ή, αλίμονο, πνιγμένοι στο Αιγαιό, και νομίζω πως αξίζει να το δει κανείς έστω και μόνο γι αυτό. Η έκπληξη, όμως, του φετινού Φεστιβάλ για μένα, προήλθε από την Τεχεράνη, και λεγόταν Ακρόαση. Ο Amir Reza Koohestani, που έγραψε το κείμενο, σκηνιθέτησε και σκηνογράφησε την παράσταση, αγγίζει ένα θέμα ταμπού: το βράδυ της παραμονής της πρωτοχρονιάς, μια φοιτήτρια που διαμένει στους κοιτώνες θηλέων νομίζει πως άκουσε μια αντρική φωνή από το δωμάτιο της διπλανής της. Η διάδοση της φήμης οδηγεί σε μια ακρόαση-ανάκριση από την, επίσης φοιτήτρια, υπεύθυνη του ορόφου τους. Η διττή σημασία της λέξης ακρόαση, οι αμφιβολιές για το τι ακριβώς συνέβη, η σύγκρουση της “ύποπτης” με την υπεύθυνη, αλλά και την συμφοιτήτριά της που άκουσε την αντρική φωνή – αν την άκουσε, και δεν “ακούει φωνές”, όπως λέμε συνήθως – πλέκονται μαεστρικά σε μια παράσταση υψηλοτάτου επιπέδου, που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα. Κρατήστε τη στο νου σας, γιατί έχω μια διαίσθηση πως ενδέχεται να τη χαρούμε και στην Αθήνα.
Τι άλλο έχει κανείς να θυμάται από την εβδομηκοστή χρονιά του σημαντικότερου ευρωπαϊκού θεατρικού φεστιβάλ; Το γεγονός πως υπήρξε σε αυτό και ελληνική συμμετοχή, αυτή των Blitz με το 6 a.m. – το επαναλαμβάνω παρόλο το ξεχωριστό κομμάτι με συνέντευξη που εστάλη ήδη από την Αβινιόν εκείνες τις ημέρες, γιατί στη χώρα μας το γεγονός πέρασε ανεξήγητα απαρατήρητο για κάτι τόσο εξόχως σημαντικό. Επίσης, το Espaeces του Ωρελιέν Μπορύ, βασισμένο στο βιβλίο του Ζωρζ Περέκ που έχει μεταφραστεί ευφυέστατα στα ελληνικά ως Χορείες Χώρων από τον Αχιλλέα Κυριακίδη: ένα μαγευτικό παιχνίδι πάνω στο χώρο τις διαστάσεις, τη μνήμη και τη γλώσσα, που είναι αδύνατον να περιγραφεί με λέξεις. Και το ντελιριακό, ποιητικό και ξεκαρδιστικό ταυτόχρονα, Het Land Nod των φλαμανδών FC Bergman, που μας μεταφέρουν στην Αίθουσα Ρούμπενς του Μουσείου Καλών Τεχνών της Αμβέρσας – κυριολεκτικά, την έχουν αναπαραστήσει μέχρι κεραίας – για μια επίσκεψη αλλιώτικη από τις άλλες… Α ναι, και κάτι ακόμα: την πρώτη φορά στη ζωή μου που παρακολούθησα ένα φεστιβάλ έχοντας προειδοποιηθεί ήδη από καιρού πως ίσως να αποτελέσω στόχο επίθεσης τζιχαντιστών. Κι αν μετά τις πρώτες μέρες αρχίσαμε να αντιμετωπίζουμε τα μέτρα ασφαλείας με την ελαφρότητα που προκαλεί η συνήθεια, το γέλιο μας πάγωσε τη νύχτα της 14ης Ιουλίου, όταν μας ήλθαν τα νέα από τη γειτονική Νίκαια…
