Πίσω στο 2021 και στην Ολυμπιάδα του Τόκιο, που αναγκάστηκε να περιμένει έναν χρόνο τη διεξαγωγή της, εξαιτίας της πανδημίας, πρωταθλητές και πρωταθλήτριες είχαν χαρίσει στο κοινό μια ιδιαίτερη πρωτιά: Η αλληλεγγύη ξετυλίχτηκε μπροστά στα μάτια μας, καθώς συμμετέχοντες και συμμετέχουσες ανά τον κόσμο κατέφυγαν στη δική τους δημόσια κατάθεση ψυχής, υπενθυμίζοντάς μας πως πρώτα απ’ όλα είναι άνθρωποι και ύστερα αθλητές που διεκδικούν ένα μετάλλιο σε μια παγκόσμια διοργάνωση.
Μέσα στην «τελειότητα» και την ευτυχία που μας προβάλλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ένας τόσο όμορφος τομέας ανθρώπινης δραστηριότητας που σχετίζεται με τον άθλο και τον μόχθο, έφτασε ένα βήμα πιο κοντά στο να επιτελέσει τον πραγματικό του ρόλο, εκείνον της προώθησης της ευγενούς άμιλλας που αγκαλιάζει την ευαλωτότητα και τα ζητήματα ψυχικής υγείας. Από τους Ολυμπιακούς του Τόκιο, οι αθλητές άρχισαν να ανοίγονται περισσότερο, πράγμα το οποίο σχετίστηκε και με το κοινό βίωμα των πιέσεων και ψυχολογικών επιπτώσεων της πανδημίας. Αρκετών δε οι στόχοι και τα όνειρα ματαιώθηκαν, καθώς υπήρχαν άτομα που, αφού προκρίθηκαν στους Αγώνες, δεν κατάφεραν έναν χρόνο μετά να συμμετάσχουν.
Η ψυχική υγεία και η ανθεκτικότητα των αθλητών τίθεται και φέτος με πυγμή στο προσκήνιο, χάρη στην απόφασή τους να σπάσουν το στίγμα και να μιλήσουν ανοιχτά για την πίεση που βιώνουν ή έχουν βιώσει στο παρελθόν. Την περασμένη Κυριακή, ο Noah Lyles έστρεψε τα βλέμματα πάνω του στο Παρίσι, κερδίζοντας το πρώτο χρυσό Ολυμπιακό μετάλλιο της καριέρας του – και το πρώτο χρυσό για την ομάδα των ΗΠΑ στα 100μ. των ανδρών τα τελευταία 20 χρόνια. Η συναρπαστική κούρσα του κατέληξε σε ένα εξομολογητικό φινάλε: «Έχω άσθμα, αλλεργίες, δυσλεξία, ADD (διάσπαση προσοχής), άγχος και κατάθλιψη», έγραψε ο Ολυμπιονίκης στο Χ λίγο μετά τον αγώνα, προσθέτοντας: «Αλλά θα σας πω ότι αυτό που έχετε δεν καθορίζει αυτό που μπορείτε να γίνετε».
Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που ο Lyles συζητά δημόσια για την ψυχική του υγεία. Πριν από τους Αγώνες του 2020 οι οποίοι αναβλήθηκαν για το 2021, ο πρωταθλητής ενημέρωσε τον κόσμο ότι έπαιρνε αντικαταθλιπτικά και στη συνέχεια διέκοψε σταδιακά τη φαρμακευτική του αγωγή λίγους μήνες πριν από τη συμμετοχή του στους Ολυμπιακούς. Εκείνη την περίοδο, η Ολυμπιονίκης της ενόργανης γυμναστικής, Laurie Hernandez, υποστήριξε τον Lyles μοιραζόμενη τη δική της εμπειρία: «Αυτό το συναίσθημα της σκοτεινής ψυχικής ομίχλης που εξαφανίζεται σιγά σιγά μετά τη λήψη της αγωγής, είναι ένα από τα καλύτερα συναισθήματα στον κόσμο. Είμαι τόσο περήφανη για σένα».
Στους ίδιους Αγώνες, η μεγαλύτερη γυμνάστρια όλων των εποχών, η Simone Biles, γνωστοποίησε πως υπήρξε θύμα σεξουαλικής κακοποίησης από τον πρώην γιατρό της εθνικής ομάδας ενόργανης γυμναστικής Larry Nassar το 2018. Μετά το συμβάν, η Biles αναζήτησε θεραπεία και πριν από τους Ολυμπιακούς του Τόκιο παραδέχθηκε ότι αυτοί οι αγώνες θα ισοδυναμούσαν, όχι μόνο με περισσότερη προπόνηση αλλά και με έναν ακόμα χρόνο συνεργασίας με την USA Gymnastics, για την οποία τόσο η ίδια όσο και οι υπόλοιπες επιζήσασες αισθάνονταν πως απέτυχε να τις προστατέψει και να αναλάβει τις ευθύνες της για τον Nassar. Τελικά, η δυσχερής ψυχική κατάσταση στην οποία βρισκόταν είχε ως αποτέλεσμα να εγκαταλείψει τους Ολυμπιακούς το 2021.
«Η έντονη αγάπη και υποστήριξη που έλαβα με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι είμαι κάτι περισσότερο από τα επιτεύγματά μου και τη γυμναστική, κάτι που δεν πίστευα ποτέ μέχρι τώρα». Η σπουδαία πρωταθλήτρια πήρε την απόφαση να αποχωρήσει από τον τελικό του ομαδικού, μιλώντας για την ψυχική της υγεία την οποία αποφάσισε να σεβαστεί, αποκρούοντας τη σκοτεινή αφήγηση κατά την οποία ένας αθλητής πρέπει να «θυσιάζεται» για χάρη του αθλήματος, της νίκης, των brands και των χορηγών. Το χρυσό κορίτσι της ενόργανης, μιλώντας για την κατάθλιψη με την οποία ερχόταν αντιμέτωπη από την κακοποίησή της κι έπειτα, είχε δώσει ένα ηχηρό μήνυμα λέγοντας πως «δεν είμαστε απλά προϊόντα ψυχαγωγίας, είμαστε άνθρωποι».
Τρία χρόνια μετά, η Biles επέστρεψε πιο δυνατή, ψυχικά και σωματικά, με τη βοήθεια του θεραπευτή της, ενός νέου γιατρού της προπονητικής της ομάδας, και παραμένοντας αφοσιωμένη στην ψυχική της υγεία. Η επιστροφή της στους Ολυμπιακούς του Παρισιού τη βρήκε να θριαμβεύει κατακτώντας τρία χρυσά μετάλλια και ένα ασημένιο, και επιβεβαιώνοντας πως πάνω από τη σκληρή εξάσκηση και τον πρωταθλητισμό πρέπει να βρίσκεται η φροντίδα του εαυτού. Σε μια ανάρτηση στο Instagram την Παρασκευή, μοιράστηκε μια φωτογραφία λίγο πριν αγωνιστεί, στην οποία διαλογίζεται με τα μάτια κλειστά, συγκεντρωμένη στη στιγμή που έρχεται. «Η ψυχική υγεία έχει σημασία» (mental health matters), έγραψε στη λεζάντα της ανάρτησης.
Ύστερα, είναι κι εκείνο το υπέροχο, χαμογελαστό παιδί, ο Εμμανουήλ Καραλής, ο «Μανόλο» μας, που με άλμα στα 5.90μ. κατέκτησε το χάλκινο μετάλλιο στον τελικό του άλματος επί κοντώ, χαρίζοντας στον εαυτό του το πρώτο Ολυμπιακό μετάλλιο μετά την 4η θέση που είχε καταλάβει στους Ολυμπιακούς του Τόκιο. Είναι το ίδιο παιδί που κάποτε άκουγε τον πρώην προπονητή του να τον αποκαλεί «ο μαύρος», να μιλάει υβριστικά για τους γονείς του, να του λέει να γυρίσει πίσω στη χώρα του, ενώ συμβούλευε άλλους αθλητές να μην βγάζουν φωτογραφία μαζί του. Η κραυγή που έβγαλε στο στάδιο, αφότου συνειδητοποίησε πως παίρνει μετάλλιο, έγινε ένας χείμαρρος λύτρωσης για όσα έχει υποστεί. Αν η κραυγή αυτή μετουσιωνόταν σε λέξεις, θα φώναζε «δικαίωση».
Λίγο μετά τη σαρωτική νίκη του που έκλεισε το στόμα κάθε ρατσιστή, δήλωσε ευτυχής και συγκινημένος: «Τώρα που ηρέμησα, σκέφτομαι ό,τι έχω περάσει ως αθλητής, ως άνθρωπος. Τις δυσκολίες, την κατάθλιψη, τον ρατσισμό, τους τραυματισμούς. Μπορώ να πω ότι όλα αυτά με έκαναν τον άνθρωπο που είμαι τώρα. Δυνατό, με αυτοπεποίθηση, έναν τρίτο ολυμπιονίκης. Δεν είμαι ειδικός, ξεπερνάω στιγμές, θα έχω κι άλλες καλές και κακές. Είμαι 24. Αυτό που θέλω να πω στα νέα παιδιά είναι να πιστεύουν στα όνειρά τους. Είναι πάρα πολύ δύσκολος αυτός ο κόσμος, αλλά με επιμονή και με υπομονή, με πίστη στον εαυτό σου, θα κάνεις πράγματα».
Για τον ρατσισμό και την ομοφοβία που έχει υποστεί και τις συνέπειές τους στην ψυχική της υγεία μίλησε και η πυγμάχος Cindy Ngamba, η οποία πήρε το πρώτο μετάλλιο της ιστορίας για την Ολυμπιακή Ομάδα Προσφύγων. «Θέλω να πω σε όλους τους πρόσφυγες στον κόσμο, συνεχίστε να προσπαθείτε σκληρά, να φροντίζετε την ψυχή σας και θα μπορέσετε να καταφέρετε τα πάντα», δήλωσε. Η 25χρονη αθλήτρια αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα της, το Καμερούν, εξαιτίας του σεξουαλικού της προσανατολισμού. Στα 18 της έκανε coming out ως ομοφυλόφιλη, κάτι που καθόρισε το μέλλον της, αφού στην πατρίδα της οποιαδήποτε σεξουαλικότητα πέραν της straight θεωρείται παράνομη. «Σε φυλακίζουν και σε βασανίζουν και σε σκοτώνουν. Διαλύουν την ψυχή και τη ζωή σου. Ζεις με τον φόβο. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που είμαι προσφύγισσα», πρόσθεσε.
Μία ακόμα γενναία γυναίκα, η Εμμανουέλα Κατζουράκη, βγήκε νικήτρια δύο φορές. Η πρωταθλήτρια σκοποβολής που, έπειτα από εντυπωσιακή εμφάνιση, πέρασε πρώτη στον τελικό του σκιτ γυναικών στον οποίο κατέκτησε την πέμπτη θέση (στην πρώτη της μάλιστα συμμετοχή σε Ολυμπιακούς Αγώνες), επέβαινε στο μοιραίο τρένο που συγκρούστηκε με εμπορική αμαξοστοιχία στα Τέμπη τον Φλεβάρη του 2023. Βγήκε σχεδόν αλώβητη από αυτό, με ελαφρύ τραυματισμό στα πόδια. Ωστόσο, το ψυχολογικό σοκ ήταν μεγάλο. Ο προπονητής της Γιώργος Σαλαβαντάκης είχε δηλώσει: «Σίγουρα είναι αγωνίστρια. Ήθελε να είναι μαζί μας από το να κάτσει σπίτι. Ελπίζω να της κάνει καλό. Δεν με ενδιαφέρει το αποτέλεσμα, με ενδιαφέρει η ψυχική της υγεία και ηρεμία. Θα είμαστε δίπλα της. Πάμε για τους αγώνες με μισή καρδιά όλοι μας», αναδεικνύοντας με τη σειρά του τη σημασία της ψυχικής υγείας, η οποία πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο ακόμα και στο επίπεδο του πρωταθλητισμού.
Κι ενώ συμμετέχοντες και συμμετέχουσες στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2024 μιλούν ανοιχτά για τη σημασία της ψυχικής υγείας και τις πληγές του παρελθόντος, ορισμένοι και ορισμένες αντιμετωπίζουν απάνθρωπα επίπεδα παγκόσμιας κριτικής, στο επίκεντρο της οποίας βρέθηκε η Αλγερινή μποξέρ Imane Khelif. Αφού η Ιταλίδα πυγμάχος Angela Carini εγκατέλειψε στα 46 δευτερόλεπτα τον αγώνα εναντίον της, η Khelif ήρθε αμέσως αντιμέτωπη με χειμαρρώδεις κατηγορίες, σύμφωνα με τις οποίες η αιτία της ήττας της Carini ήταν ένα αθέμιτο πλεονέκτημα της Khelif επειδή είναι trans – κάτι που δεν ισχύει όπως έχει δηλώσει επίσημα και η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή, χαρακτηρίζοντας μάλιστα «αναξιόπιστα και διεξαχθέντα κατά τρόπο αθέμιτο» τα τεστ διακρίβωσης φύλου που είχε διενεργήσει η Διεθνής Ομοσπονδία Πυγμαχίας (IBA) στην αθλήτρια στο περσινό παγκόσμιο πρωτάθλημα και τα οποία ευθύνονταν για τον αποκλεισμό της.
Στην πραγματικότητα, η Khelif είναι intersex γυναίκα. Είναι επίσης κορυφαία Αλγερινή πυγμάχος και πρέσβειρα της UNICEF, ενώ ξεκίνησε να ασχολείται με την πυγμαχία για να αντιμετωπίσει τα άτομα που της έκαναν bullying στο σχολείο. Κάθε εβδομάδα διένυε 10 χιλιόμετρα για να προπονηθεί, καθώς δεν υπήρχαν εγκαταστάσεις στο χωριό της. Ντρεπόταν, μάλιστα, να ζητήσει από τον πατέρα της να τη συνοδεύσει -εκείνος θεωρούσε ότι το μποξ δεν ήταν άθλημα για κορίτσια. Τη βοήθησε η μητέρα της, ωστόσο, και σήμερα είναι και οι δύο στο πλευρό της. Ως παιδί, της έλεγαν πως δεν μπορεί να παίξει μποξ «γιατί είναι γυναίκα». Τώρα της λένε πως δεν μπορεί να παίξει μποξ με μία γυναίκα γιατί «δεν είναι αρκετά γυναίκα».
Η Khelif δήλωσε σε συνέντευξη Τύπου την Κυριακή ότι το κύμα μίσους και τρανσφοβίας/ιντερφοβίας που αντιμετώπισε «βλάπτει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια». Ζητώντας να σταματήσει ο εκφοβισμός στους Ολυμπιακούς Αγώνες, πρόσθεσε: «Μπορεί να καταστρέψει τους ανθρώπους, μπορεί να σκοτώσει την ψυχή, το πνεύμα και το μυαλό των ανθρώπων. Μπορεί να διχάσει τους ανθρώπους. Και εξαιτίας αυτού, τους ζητώ να απέχουν από τον εκφοβισμό. Ειλικρινά, δεν παρακολουθώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχει μια ομάδα ψυχικής υγείας που δεν μας αφήνει να παρακολουθούμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ειδικά στους Ολυμπιακούς Αγώνες», είπε στη συνέχεια.
Στον ψυχισμό των αθλητών – Η προσφορά των αθλητικών ψυχολόγων
Με αφορμή τις εξομολογήσεις αθλητών και αθλητριών στην Ολυμπιάδα του Τόκιο για την ψυχική τους υγεία, είχαμε τότε απευθυνθεί στον αθλητικό ψυχολόγο, Βαγγέλη Βερτόπουλο ο οποίος είχε αναλύσει τους λόγους που ένας αθλητής και μία αθλήτρια μπορεί να βιώσουν «ψυχολογική κατάρρευση». Όπως είχε αναφέρει, «Λόγω συναισθηματικής αναστάτωσης, η προσοχή ενός αθλητή/μιας αθλήτριας συχνά αποσπάται, όπως συνέβη στην περίπτωση της Simone Biles. Στον πρωταθλητισμό, ένας αθλητής ή μια αθλήτρια μπορεί να αντιμετωπίζεται από τις διοικήσεις και τους χορηγούς ως κάποιος/α που οφείλει να τους φέρει το αποτέλεσμα, διότι αυτό τους εξυπηρετεί σε συγκεκριμένους τομείς. Πολλές φορές, επίσης, μία ομοσπονδία μπορεί να μην έχει δει ακόμη αρκετά πράγματα από έναν αθλητή, αλλά ακόμα και να έχει δει, μπορεί να μην πιστεύει σε εκείνον, με αποτέλεσμα ο αθλητής να αισθάνεται παραγκωνισμένος και να σκέφτεται πως όταν τα καταφέρει, το ενδιαφέρον τους θα στραφεί πάνω του, όταν όμως δεν τα καταφέρει, θα τον αγνοήσουν».
Οι παράγοντες που καθορίζουν το πώς θα πάει ένας αθλητής σε έναν αγώνα, είναι στην πραγματικότητα τις περισσότερες φορές ψυχολογικοί. Αν και τείνουμε να αναγνωρίζουμε τη σημασία του ψυχολογικού παράγοντα, δεν παρακινούμε αρκετά τους αθλητές ώστε να «προπονηθούν» σε αυτόν τον τομέα. Όπως είχε εξηγήσει ο ψυχολόγος, χωρίς την επαφή με ειδικούς ψυχικής υγείας, «δεν προπονείται το μυαλό, η ψυχολογία του αθλητή και οι δεξιότητες που χρειάζεται να αναπτυχθούν ώστε να φέρει τον εαυτό του στην κατάσταση της βέλτιστης απόδοσης. Ο αθλητισμός είναι ένας τομέας με μεγάλη αβεβαιότητα. Για έναν τραυματισμό ή για μία στιγμή που θα χάσει τη συγκέντρωσή του, ένας αθλητής μπορεί να μην κατακτήσει ορισμένους πολύ σημαντικούς στόχους».
Σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο, όπως σε μία Ολυμπιακή αποστολή, οι περισσότεροι αγωνιζόμενοι παρακολουθούνται από ψυχολόγους της ομάδας τους. Συχνά ωστόσο, «αθλητές έρχονται σε εμάς, χωρίς να το γνωρίζει κάποιος. Ειδικότερα σε αμιγώς επαγγελματικό επίπεδο, όπως στο ποδόσφαιρο ή το μπάσκετ, τις περισσότερες φορές η ομάδα δεν γνωρίζει ότι ένας αθλητής έρχεται σε εμάς. Αυτό συμβαίνει καθώς στον επαγγελματικό αθλητισμό, οι ομάδες δεν θέλουν να διαρρέουν πράγματα που συμβαίνουν στο κλειστό τους περιβάλλον. Σε πολλές περιπτώσεις φυσικά, όταν είναι και οι προπονητές ενήμεροι και έχουμε την τύχη να συνεργαζόμαστε μαζί τους, είναι πολύτιμη η συμβολή τους».
Μέριμνα της αθλητικής ψυχολογίας, είναι τους αθλητές που μπορεί να έχασαν τη συγκέντρωσή τους και δεν κατάφερναν να έχουν την απόδοση που ήθελαν, που μπορεί να απογοητεύτηκαν και να φλερτάρουν με το να εγκαταλείψουν, που μπορεί να αποχώρησαν επειδή δυσκολεύτηκαν λόγω πίεσης ή ψυχικών τραυμάτων του παρελθόντος, να τους βοηθήσει να αναπτύξουν ψυχολογική ανθεκτικότητα ώστε να αποδώσουν τη στιγμή που είναι για εκείνους σημαντική και να ζωγραφιστεί στο πρόσωπό τους εκείνο το χαμόγελο του «Μανόλο» που ακόμη ακτινοβολεί στην ψυχή μας.
