Ιάννης Ξενάκης: Last call σε μια ξεχωριστή (διπλή) έκθεση

Ομιλίες, προβολές, συναυλίες, χορευτικές δράσεις, συζητήσεις και εργαστήρια. Μια συνεργασία του Ωδείου Αθηνών, του ΚΣΥΜΕ και του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), έρχεται σήμερα και αύριο με την μορφή διημερίδας για να φέρει τις εικόνες της «επίσκεψης» του πρωτοπόρου και οραματιστή Ξενάκη, στο Αθηναϊκό κοινό, ξανά στο προσκήνιο. Σαν ύστατη υπενθύμιση σε όσους ξεχαστήκαν.

Σαν ύστατη ευκαιρία επίσκεψης σε ένα διπλό εκθεσιακό δρώμενο που ξεκίνησε περίπου πέντε μήνες πριν στις 29 Ιουλίου και κλείνει περήφανο τις πόρτες του σε λίγες μέρες, στις 7 Δεκεμβρίου. Ένα πρόγραμμα που παρουσιάζει τις πολλαπλές πτυχές του έργου του διεθνή Ξενάκη  και αναδεικνύει τον ευρύ αντίκτυπο που είχε  στα διαφορετικά πεδία που άγγιξε.

Το ΕΜΣΤ άνοιξε τις πόρτες του στον Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), σε ένα από τους σημαντικότερους δημιουργούς του 20^ού αιώνα, που με το πολυσχιδές και ρηξικέλευθο έργο του χάραξε νέους δρόμους για τον πολιτισμό του 21^ου αιώνα και σε συνεργασία με κορυφαίους μουσικούς θεσμούς από τις δύο πατρίδες του Ξενάκη, του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris από την Γαλλία και το Ωδείο Αθηνών και το ΚΣΥΜΕ από την Ελλάδα διοργάνωσε μια εκθεσιακή παρουσίαση που συζητήθηκε και αγαπήθηκε στην Ελλάδα. Μια πρωτοβουλία που εντάχθηκε στο πλαίσιο της αποστολής του Μουσείου, η οποία, μεταξύ άλλων, αποσκοπεί στην ανάδειξη του έργου διακεκριμένων ή και λιγότερο γνωστών αλλά σημαντικών πολιτιστικών δημιουργών της ελληνικής διασποράς.

Δύο είναι οι κατευθύνσεις της έκθεσης. Η πρώτη στο ισόγειο του Μουσείου. Η έκθεση Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες, είναι η πρώτη ολοκληρωμένη μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα για τον πρωτοπόρο συνθέτη, θεωρητικό της μουσικής, αρχιτέκτονα, μηχανικό, μαθηματικό και έναν από τους πιο προοδευτικούς και δημιουργικούς στοχαστές του δεύτερου μισού του 20^ού αιώνα. Κατά τη δεκαετία του 1950, ο Ξενάκης έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του. Άμεσα αναγνωρισμένος από τους ομότεχνούς του και από το κοινό, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, ο Ξενάκης συνέθεσε ριζοσπαστική μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας. Το έργο του, ευρύτατα αναγνωρισμένο διεθνώς, δεν έχει μέχρι σήμερα παρουσιαστεί σε βάθος στην Ελλάδα.

Ο Ξενάκης πρωτοστάτησε στη χρήση μαθηματικών μοντέλων στη μουσική, παραδείγματος χάρη της θεωρίας των παιγνίων. Υπήρξε –και είναι ακόμη σήμερα– μία από τις κορυφαίες επιρροές διεθνώς στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή. Η έκθεση παρουσιάζει πρωτότυπο και ανέκδοτο υλικό από τα πολλαπλά στρώματα της ακατάβλητης δημιουργικότητας του Ιάννη Ξενάκη: φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, απεικονιστικές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό. Χωρισμένη σε έξι ενότητες, η έκθεση Ηχητικές Οδύσσειες επικεντρώνεται στο πιο σημαντικό και αντισυμβατικό κομμάτι του έργου του και ρίχνει φως στην προσωπική του ιστορία, όπως επίσης και στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του. Ενσωματώνει τον συνθέτη στον καιρό του και στα πολιτικά και πολιτιστικά κινήματα που τον καθόρισαν ως καλλιτέχνη. Σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, σχεδιασμένο από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη (Flux Office), o επισκέπτης καλείται να βυθιστεί στην πολυτάραχη

Παράλληλα με τις Ηχητικές Οδύσσειες, παρουσιάζεται στον 3^ο όροφο του Μουσείου μια νέα παραγωγή του ΕΜΣΤ, η έκθεση Ο Ξενάκης και η Ελλάδα, σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης. Η έκθεση διερευνά την ταραγμένη και σύνθετη σχέση του Ξενάκη με την πρώτη του πατρίδα, από τα χρόνια στη Γαλλία μετά την καταδίκη του σε θάνατο, έως την επιστροφή του στην Ελλάδα μετά από 27 χρόνια αυτοεξορίας, και την καταξίωσή του. Η έκθεση καταγράφει τις πτυχές της πλούσιας μουσικής ζωής στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, τις πρωτοβουλίες που προώθησαν τη μουσική πρωτοπορία και στήριξαν τους σύγχρονους συνθέτες, και φτάνει μέχρι την επιστροφή του Ξενάκη και τη διοργάνωση των μεγάλων του ελληνικών έργων, όπως το Πολύτοπο Μυκηνών.

Η έκθεση Ο Ξενάκης και η Ελλάδα αξιοποιεί το πλούσιο ιστορικό αρχείο του ΚΣΥΜΕ, του οργανισμού που ίδρυσε το 1979 ο Ξενάκης μαζί με τον μουσικολόγο και συνθέτη Στέφανο Βασιλειάδη, τον μουσικολόγο, δάσκαλο και αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου και άλλα 22 μέλη και φιλοξενείται πλέον στο Ωδείο Αθηνών. Μοναδικά τεκμήρια, όπως πρωτότυπες χειρόγραφες επιστολές και κείμενα του Ξενάκη, άρθρα, παρτιτούρες, προγράμματα εκδηλώσεων, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, βίντεο, αλλά και αντικείμενα, όπως η Πολυαγωγία (UPIC), το ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης που εφηύρε ο ίδιος, αναδεικνύουν ποικίλες πτυχές της σχέσης του με την Ελλάδα και επιβεβαιώνουν πως η σύγχρονη μουσική στην Ελλάδα έχει μεγαλύτερη και πιο σύνθετη ιστορία απ’ ό,τι είναι ευρέως γνωστό.

Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τα πρώτα βήματά του Ιάννη Ξενάκη στον χώρο της μουσικής και της αρχιτεκτονικής, αλλά και μέσα από τις επιστολές του να γνωρίσει τις σκέψεις του, τις ανησυχίες του, τη νοσταλγία για την πατρίδα του και τα όνειρά του για το μέλλον της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην Ελλάδα.

Ιδιαίτερη έμφαση στην έκθεση έχει η δράση του Ξενάκη μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1974, μέσα από την παρουσίαση του πολυθεάματος Πολύτοπο Μυκηνών (1978) αλλά και την ίδρυση του ΚΣΥΜΕ (1979), που αποτέλεσαν τα πρώτα βήματα για την πραγμάτωση του μουσικού και παιδαγωγικού του οράματος. Μέσα από τα τεκμήρια και τα αντικείμενα που είναι στη συλλογή του ΚΣΥΜΕ, πολλά από τα οποία παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά δημόσια, η έκθεση Ο «Ιάννης Ξενάκης και η Ελλάδα» επέτρεψε μια νέα ανάγνωση της τρικυμιώδους και συχνά αντιφατικής σχέσης του Ξενάκη με τη σύγχρονη Ελλάδα μέσα στο πολιτιστικό και πολιτικό πλαίσιο υποδοχής του.